Kłótnie w rodzinie książęcej i podział Polski przez Krzywoustego

Podzielona, ale trwała Polska

R1ep90GWVY6ar

Nagranie video. Na początku plansza z tytułem: „Dziedziczenie władzy w średniowiecznych dynastiach”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Przemysław Wiszewski – historyk z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna o krótkich włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, fragment mapy świata, regał, kwiaty. Na koniec filmu pojawia się plansza z napisami: wystąpił prof. dr hab. Przemysław Wiszewski, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", czerwiec 2015.

Nagranie video. Na początku plansza z tytułem: „Dziedziczenie władzy w średniowiecznych dynastiach”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Przemysław Wiszewski – historyk z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna o krótkich włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, fragment mapy świata, regał, kwiaty. Na koniec filmu pojawia się plansza z napisami: wystąpił prof. dr hab. Przemysław Wiszewski, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", czerwiec 2015.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1ep90GWVY6ar

Nagranie video. Na początku plansza z tytułem: „Dziedziczenie władzy w średniowiecznych dynastiach”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Przemysław Wiszewski – historyk z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna o krótkich włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, fragment mapy świata, regał, kwiaty. Na koniec filmu pojawia się plansza z napisami: wystąpił prof. dr hab. Przemysław Wiszewski, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", czerwiec 2015.

Bolesław Śmiały - chwała i upadek

Kazimierz OdnowicieltdM0sEb6OC_000tp002Kazimierz Odnowiciel, krótko władając Polską, dbał, by nie uczynić sobie wrogów z największych sąsiadów: Cesarstwa i Rusi Kijowskiej. Nawet zwyciężając Czechów,
był gotów do kompromisu. Bolesław IItdM0sEb6OC_000tp003Bolesław II, jego następca, nie był tak ostrożny, jak ojciec. Nie lękał się cesarza Henryka IV, widząc jego słabość w walce z papieżem i opozycją w kraju. Tym bardziej lekceważył władców Pragi, Kijowa i plemion pomorskich. W krótkim czasie popadł w konflikt ze wszystkimi sąsiadami. Tam, gdzie mógł, starał się osadzić na tronie przyjaznych mu władców (Kijów, Węgry). Nie udawało mu się jednak utrzymać ich na stałe przy władzy. Wykazując wielkie zdolności militarne, pobił w kolejnych kampaniach Pomorzan, Rusinów i Czechów. Ale kraj korzyści wielkich z tego nie miał. Bolesław nie przyłączył do Polski Pomorza, nie zatrzymał najazdów czeskich i ruskich na pogranicze. Zdobył natomiast wielkie skarby, które hojnie dzielił między członków elity.

Wojownicza polityka księcia wymagała wielkich dochodów. Aby pozyskać zgodę całej elity na prowadzenie agresywnej polityki, trzeba było jej zapewnić odpowiednie zyski. A gdy zbliżała się koronacja królewska, trzeba było także odpowiednio zaprezentować majestat Bolesława II i jego dworu. Każda wojna rodziła potrzebę kolejnej, z jeszcze większymi łupami. Dopóki władca zwyciężał, dopóty udział w wojnach akceptowano jako koszty ponoszone za uzyskane dochody. Dodatkowo prestiż władcy i jego współpracowników podniosła w oczach otoczenia jego królewska koronacja w 1076 roku. Dzięki niej Bolesław wkraczał do grona wąskiej elity europejskich koronowanych władców. Ale gdy wszyscy sąsiedzi zwrócili się przeciw królowi, coraz bardziej uciążliwe wyprawy przynosiły coraz mniej zysków. Tragiczne skutki miała kolejna wyprawa na Ruś. Część wojów opuściła króla. Bolesław po powrocie z wyprawy okrutnie ukarał ich za zdradę na polu walki. Doprowadziło to do powstania opozycji wśród elity. Jej członkiem został biskup Krakowa – Stanisław, którego król oskarżył o zdradę i skazał na karę śmierci (1079). Wkrótce potem władca został usunięty z kraju i uciekł na Węgry. Formalnie nie stracił tytułu króla, ale władzy już nie sprawował. Zastąpił go brat – Władysław Herman, który przyjął tytuł księcia.

Władysław Herman – książę szanowany?

O ile nie było w rodzinie nikogo, kto byłby równy lub bliski władcy dostojeństwem
lub odziedziczoną po przodkach charyzmą, skutki buntu bywały mniej tragiczne. Doświadczył tego Kazimierz Odnowiciel. Jednak częściej wśród buntowników bywali bracia, stryjowie, bracia stryjeczni. Bratobójcza walka nie tylko pustoszyła kraj, ale szkodziła też wizerunkowi całej rodziny. Kiedy Bolesław II został wygnany z kraju,
jego brat i następca robił wiele, by ukazać go jako wciąż sprawującego władzę, nie ma dowodów, by krytykował go w jakikolwiek sposób. Co prawda nie pozwolił mu wrócić i być może doprowadził do śmierci jego syna, ale oficjalnie zawsze podkreślał dostojeństwo króla, które było przecież wspólnym dobrem całej rodziny. Utrata szacunku poddanych musiałaby dotknąć cały ród.

Trudno powiedzieć, jak szybko Władysław Herman uzyskał zaufanie możnych. Kronika Anonima przedstawia go jako nie zawsze rozumnego władcę. Ale autor, związany z elitą Polski, wskazał też jego cechy pozytywne.

Władysław Herman postarał się załagodzić konflikty z sąsiadami. Wyjątkiem byli Pomorzanie, których chciał podporządkować swojej władzy. Udało mu się to jednak tylko przejściowo. Miał na pewno wielkie ambicje, wcale nie mniejsze niż jego starszy brat Bolesław II. Ale nie udało mu się ich zrealizować. Starał się utrzymywać raczej pokojową politykę i nie obciążał skarbu wielkimi wydatkami, mimo że jednocześnie musiał płacić Czechom coroczny trybut z tytułu posiadania Śląska. Nie zyskał więc uznania wśród możnych jako zwycięski wojownik. A to utrudniało mu zarządzanie krajem. Zwłaszcza że od elity kraju był zależny bardziej niż Bolesław II. Nie mogąc ich olśnić przepychem lub sławą wojenną, wybrał sojusz z jednym z najpotężniejszych możnowładców – SieciechemtdM0sEb6OC_000tp005Sieciechem.

Ciekawostka

Potężny (niemal) jak książę

Sieciech pełnił u boku Władysława Hermana funkcję palatyna. Jako zastępca księcia mógł prowadzić wojsko na wyprawy wojenne. Zarządzał też przyznawaniem niższych godności urzędniczych. Symbol jego potęgi stanowiło bicie własnej monety. Była to rzecz zupełnie wyjątkowa dla możnych w kraju Piastów. Ale równie wyjątkowe było ufundowanie przez niego wspaniałego kościoła św. Andrzeja w Krakowie.

R1Jq7cFajElEx

Zdjęcie współczesne przedstawia kościół św. Andrzeja w Krakowie, utrzymany w stylu późnoromańskim. Widok na kościół od zewnątrz, od strony ambitu i ołtarza. Obiekt zbudowany z piaskowca i białej cegły o bryle prostopadłościanu, z wysuniętymi elementami konstrukcyjnymi naw bocznych. Na pierwszym planie wieloboczne wieże z otworami okiennymi i biforiami, wykończone dzwonnicami z metalu, z krzyżami na szczycie. U dołu zdjęcia pojedyncze osoby zmierzające w różnych kierunkach krakowską ulicą. Zdjęcie wykonane w pogodny dzień.

Wyróżnieniu przez księcia Sieciecha towarzyszyło jego brutalne postępowanie z opozycją. Takie działanie umocniło opozycję i liczbę niezadowolonych, którzy występując przeciw Władysławowi, poparli żądania dopuszczenia do władzy najstarszego syna księcia – ZbigniewatdM0sEb6OC_000tp006Zbigniewa. Ten zażądał od ojca podziału władzy w kraju. Władysław stłumił bunt. Synowi – na prośbę biskupów – przebaczył. Wyznaczał nawet jemu i młodszemu z synów, Bolesławowi KrzywoustemutdM0sEb6OC_000tp007Bolesławowi Krzywoustemu, odpowiedzialne zadania wojskowe. Bracia szybko porozumieli się i wspólnie wystąpili przeciw palatynowi Sieciechowi i ojcu, panującemu księciu. Tym razem bunt zakończył się upadkiem Sieciecha (między 1097 a 1100) i podziałem kraju na dzielnice: ojca (Mazowsze), Zbigniewa (Wielkopolska, Kujawy) i Bolesława III (Śląsk, Małopolska). Gdy Władysław zmarł (1102), Zbigniew zajął Mazowsze.

R11Piz0urHcot

Schematyczna mapa ziem polskich w XII wieku, podzielone między Zbigniewa i Bolesława. Terytoria wyróżnione kolorami: zielonym i czerwonym. Północna część, na zielono, obejmuje grody: Nakło, Poznań, Gniezno, Płock i Łęczycę. Południe, na czerwono, obejmuje Bytom, Głogów, Wrocław, Opole, Kraków i Sandomierz.

Mapa podziału Księstwa Polskiego w 1102 roku, po śmierci Władysława I Hermana

Dzielnice Zbigniewa:

• Nakło,

• Poznań,

• Gniezno,

• Łęczyca,

• Płock.

Te dzielnice znajdują się na północy mapy.

Dzielnice Bolesława Krzywoustego:

• Bytom,

• Głogów,

• Wrocław,

• Opole,

• Kraków,

• Sandomierz.

Te dzielnice znajdują się na południu mapy.

Bracia równocześnie sprawowali władzę w kraju, ale Bolesław kwestionował pozycję Zbigniewa. Oskarżył go o współpracę z wrogami kraju – Pomorzanami i Czechami. Uderzył na Zbigniewa i wygnał go z kraju. Gdy wygnaniec powrócił, mając słowo Bolesława, że nie stanie mu się krzywda, książę uwięził go i doprowadził do jego śmierci.

Czy można zapobiec kłótni rodzinnej? Testament Krzywoustego

Książę z dynastii Piastów sprawował w szerokim zakresie władzę nad ludźmi zamieszkującymi jego kraj. Poddani przestrzegali praw, które ustanawiał, i żyli pobożnie według tego, co im nakazywał. Płacili mu daniny i szli na wojny, które on wszczynał. Ale jego władza nie była nieograniczona. Już w XI wieku władca musiał przestrzegać wielu reguł, jeśli chciał mieć poparcie możnych, bo jeśliby je utracił, mógł być pewien wybuchu wojny domowej. Z jednej strony zwracali się przeciw księciu niechętni mu możni, a z drugiej na czele buntu nierzadko stawali jego najbliżsi krewni. Bo dla tych Piastów, którzy władzy nie sprawowali, życie było stałym oczekiwaniem na sięgnięcie po nią. Ten, który ją dzierżył, musiał zawsze starać się o szacunek zarówno możnych, jak i członków swojej rodziny. A na ten szacunek zawsze musiał ciężko pracować.

Aby uniknąć konfliktów w rodzinie, Władysław Herman, po serii bratobójczych wojen z synami, podzielił kraj między Zbigniewa i Bolesława. Jednak żadnemu nie dał władzy nad bratem. To nie przyniosło pokoju. Dopiero tragiczna śmierć Zbigniewa zakończyła spory. W chwili śmierci, Bolesław Krzywousty, miał czterech synów, piąty miał się urodzić. Książę mógł się obawiać, że bracia przyrodni będą walczyć o władzę. By temu zapobiec, przekazał każdemu pod zarząd odpowiedni fragment kraju. Nadzór i zwierzchność nad braćmi powierzył najstarszemu, Władysławowi II. Ten honorowy przywódca pozostałych Piastów nie mógł podejmować zbyt wielu samodzielnych decyzji. Decydował jednak o polityce zagranicznej rodu. Być może już wówczas Krzywousty zdecydował, że zawsze księciem zwierzchnim miał być najstarszy pod względem pokrewieństwa – wuj przed bratankiem lub brat dziada przed wnukiem. A jeśli byłoby kilku Piastów tak samo ze sobą spokrewnionych, decydować miał ich wiek – najstarszy powinien być zwierzchnikiem młodszych.

Wątpliwe, by decyzji o podziale kraju i ustanowieniu nowego systemu sprawowania władzy książęcej towarzyszyło spisanie jakiegoś dokumentu – testamentu czy ustawy sukcesyjnej. Książę zakomunikował swoje postanowienie synom i możnym, którzy dla dobra kraju mieli pilnować jego wykonania. Podobne działania podejmowali już wcześniej władcy Rusi Kijowskiej i Czech. Nigdzie jednak nie zahamowały one walk między członkami rodzin książęcych. W Polsce wiele uczyniono, by podziały dziedzictwa po Krzywoustym rzeczywiście utrudniały rozpoczęcie walki najstarszemu bratu, gdyby chciał być jedynym księciem. Ale utrudniały też młodszym braciom pozbycie się przyrodniego brata – księcia seniora. Nie wiemy natomiast, czy już wówczas planowano, że ziemie książąt będą dziedziczone przez ich dzieci. Zdania historyków są podzielone. Wydaje się to jednak bardzo prawdopodobne. Czy Krzywousty sam podjął tę decyzję, czy uczynił to pod wpływem możnych, którzy nie chcieli kolejnej wojny domowej w kraju? Zapewne nigdy się tego nie dowiemy. Komukolwiek jednak przyświecały takie intencje, szybko czekało go gorzkie rozczarowanie.