Triumf piękna
Renesans był powrotem do duchowej i artystycznej tradycji antyku. Liczne odkrycia naukowe przełożyły się na nowe narzędzia pozwalające analizować i rzetelnie odwzorowywać w dziełach naturę. Wprowadzenie zasad perspektywy do malarstwa zasadniczo odmieniło dotychczasowy sposób widzenia świata. Zmieniła się również społeczna pozycja artysty, który z rzemieślnika przekształcił się w samodzielnego kreatora, obdarzonego świadomością swojej roli. Historia sztuki, począwszy
od Żywotów najsłynniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów Giorgia VasariegoGiorgia Vasariego (1569), stała się historią geniuszów i stworzonych przez nich arcydzieł. Osiągnięcia najsławniejszych z nich - Leonarda da VinciLeonarda da Vinci, Rafaela i Michała Anioła — do dziś budzą podziw i szacunek.
Korzystając z dowolnych źródeł, np. opracowań na temat polskiej sztuki renesansowej, wynotuj informacje na temat kaplicy Zygmuntowskiej.
Sztuka renesansowa w Polsce
Sztuka renesansowa w Polsce, trwająca od końca XV do końca XVI wieku, narodziła się we Włoszech. Cechowała się nawiązaniem do antycznej harmonii, równowagi i proporcji. Głównym ośrodkiem kultury renesansowej był Kraków. Dużą popularnością cieszyła się rzeźba nagrobkowa, której wzór stanowiły nagrobki Zygmunta Augusta i Anny Jagiellonki w kaplicy Zygmuntowskiej. Rozwijało się malarstwo portretowe. Obok tematyki religijnej pojawiała się świecka.
Ilustracja interaktywna, ktora składa się z opisu 10 zdjęć zabytków sztuki renesansowej.
Kaplica Zygmuntowska na Wawelu 1519–1533, projekt Bartolomeo Berrecci – fragment Kaplicy. Zdjęcie przedstawia złotą kopułę kaplicy, która zwieńczona jest walcowatą latarnią z wąskimi, łukowatymi oknami i złotym krzyżem na szczycie.
Miniatura z modlitewnika Zygmunta Starego 1524, Stanisław Samostrzelnik, British Library, Londyn –Zdjęcie przedstawia Maryję, która trzyma nagie dziecko na rękach. Głowę jej zdobi złota korona. Ma długie, kręcone włosy w kolorze blond. Jest ubrana w czerwoną sukienkę ze złotymi ozdobami. Na ramieniu wisi niebieski płaszcz, który podtrzymuje ręką. Stoi na szarym półksiężycu. Jest osłonięte białą szatę. Rękami dotyka zielonej kuli, którą ma Maryja w dłoni. Siedzi na ręce Matki. Głowę obraca w bok. Przed Maryją i Jezusem klęczy mężczyzna. Jest ubrany w czerwoną szatę. Na głowie ma jasną czapkę. Jego ręce są złożone jak do modlitwy. Wzrok kieruje na Matkę Bożą z dzieckiem. Po przeciwnej stronie siedzi anioł z czerwoną książką. Nad Maryją i Jezusem unoszą się anioły po dwóch stronach. Jeden z nich dotyka jej włosy. Drugi trzyma aureolę. Poniżej znajdują się dwa anioły po obu stronach postaci Maryi. Jeden z nich trzyma za pukiel włosów, zaś drugi chowa się za kolorowymi promieniami układającymi się w okrąg.
Arrasy wawelskie 1550, Kraków – Zdjęcie przedstawia fragment arrasu,
na którym znajdują się dwaj mężczyźni mijający się na drodze. Patrzą
na siebie nawzajem. Obaj mają długie brody. Są ubrani w brązowe szaty. Każdy z nich wyciąga dłoń. Nad głową jednego z mężczyzn znajduje się aureola. Wokół rosną zielone drzewa.Ratusz w Poznaniu 1550–1560, projekt Giovanni Battista di Quadro – Zdjęcie przedstawia budowlę z trzypiętrową loggią (pomieszczenie otwarte na zewnątrz arkadami, zwykle przesklepione, zajmujące część lub całą szerokość elewacji). Jest bogato zdobiona. Całość jest zwieńczona attyką w formie muru z trzema wieżyczkami. Attykę zdobi poczet królów z dynastii Jagiellonów od Władysława II Jagiełły i Jadwigi Andegaweńskiej po Zygmunta II Augusta. Na osi symetrii znajduje się wieżyczka z zegarem połączonym z mechanizmem koziołków. Pod nim znajduje się monogram Stanisława Augusta Poniatowskiego. Najwyższą partię budowli stanowi wieża zwieńczona hełmem klasycystycznym. Na jej szczycie znajduje się orzeł. Wokół ratusza znajduje się zabudowa miejska.
Nagrobek Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta 1574–1575, projekt i wykonanie Bartolomeo Berrecci i Santi Gucci, kaplica Zygmuntowska – Zdjęcie przedstawia nagrobki dwóch królów, które są ułożone piętrowo, rozdzielone dodatkowym, spłaszczonym łukiem. Nagrobki są ozdobione pionowymi pilastrami. Po dwóch stronach znajdują się nisze, w których umieszczono rzeźby. Na poziomie posadzki znajduje się nagrobek Zygmunta Augusta, powyżej, Zygmunta Starego. Władca został ukazany w pozycji leżącej na boku. Jego tułów opiera się na prawym przedramieniu. Na ramieniu spoczywa odchylona do tyłu koronowana głowa króla. Lewa noga ugięta w kolanie jest przełożona ponad prawą. Ciało spoczywa
na tumbie, na której widnieje inskrypcja. Pod tumbą leży trupia czaszka. Nad nagrobkiem Zygmunta Augusta znajduje się nagrobek Zygmunta Starego. Władca został przedstawiony w pozycji leżącej na boku. Jego tułów unosi się lekko ku górze, wsparty na prawym, zgiętym łokciu. Głowę zdobi korona odchylona do tyłu. Lewa noga zgięta w kolanie jest przełożona ponad prawą. Ciało władcy leży na tumbie z inskrypcją.
Nad nim znajduje się łuk.Portret królowej Anny Jagiellonki w stroju koronacyjnym 1576, Marcin Kober, katedra na Wawelu – Zdjęcie przedstawia obraz królowej ubranej w szarą bogato zdobioną suknię. W jednej ręce trzyma złote berło, a w drugiej dłoni ma złote jabłko. Na jej głowie znajduje się korona.
Zamek w Krasiczynie 1580–1631, projekt Galeazzo Appiani – Zdjęcie przedstawia budowlę, w jej narożu znajdują się cylindryczna baszta ozdobiona ażurową attyką. Pośrodku baszty znajduje się wieża. Po prawej stronie umieszczono basztę nakryta kopułą. Zamek otacza fosa.
Portret królowej Anny Jagiellonki w stroju wdowim po 1586, Marcin Kober, Muzeum w Wilanowie – Zdjęcie przedstawia obraz królowej, która ma
na głowie welon. Zakrywa on jej czoło. Ma czarną sukienkę, pod spodem znajduje się biała bluzka. Na szyi wiszą złoty wisiorek i gruby łańcuszek z krzyżem. W ręku trzyma czarną rękawiczkę. Na serdecznym palcu drugiej dłoni znajduje się złoty pierścionek z oczkiem.Zamek w Baranowie Sandomierskim 1591–1606, projekt Santi Gucci –Zdjęcie przedstawia budowlę, która ma trzy kondygnacje. W narożach znajdują się cztery okrągłe baszty. Pośrodku jest usytuowana prostokątna wieża.
Katedra w Zamościu 1587–1598, projekt Bernardo Morando – Zdjęcie przedstawia kościół wzniesiony na planie kwadratu. To dwukondygnacyjna budowla. Dolna fasada frontowa jest szersza i podzielona jest pilastrami, pomiędzy którymi znajdują się łukowato zamknięte, płytkie wnęki okienne. Górna fasada ozdobiona jest pilastrami w porządku jońskim i zwieńczona zdobnym, wysokim szczytem z trójkątnym naczółkiem.
Po zapoznaniu się z ilustracją interaktywną wymień elementy charakterystyczne dla architektury renesansu.
Zapisz przykład budowli architektury renesansowej, w której znajdują się arkady.
Na podstawie obejrzanych ilustracji przedstawiających sztukę renesansu w Polsce zredaguj hasła do krzyżówki, której rozwiązaniem będzie 'renesans'.
Wypisz skojarzenia do wyrażenia sztuka renesansowa.
Kaplica Zygmuntowska to pierwszy i niewątpliwie jeden z najważniejszych zabytków w Polsce inspirowanych florencką architekturą renesansową, który został w całości wykonany w tym stylu. Budowla ta, jedna z dziewiętnastu kaplic wawelskich, w początkowym zamyśle króla Zygmunta Starego miała pełnić funkcję mauzoleum. Dla potomnych jej wystrój rzeźbiarski, malarstwo ołtarzowe i elementy zdobnicze stanowią cenne świadectwo reakcji dworu królewskiego wobec zmian ideowych i politycznych, zapowiadających nadejście czasów nowożytnych.
Powrót do form klasycznych
Architektura renesansu została zapoczątkowana w XV‑wiecznej Florencji. Jej rozkwit nastąpił w XVI wieku w Rzymie i Wenecji. Twórcy tego okresu czerpali inspirację
ze wzorów klasycznych i dążyli do stworzenia budowli o idealnej symetrii
czy regularności. Stosowali antyczne porządki architektoniczne i motywy dekoracyjne. Poszukiwali idealnych proporcji czy też przejrzystych podziałów budowli. Architekci projektowali kościoły i kaplice na planie koła, przykryte kopułami. Rozwijało się budownictwo świeckie. Wznoszone były pałace miejskie, kamienice mieszczańskie oraz ratusze, co wiązało się z rozwojem miasta. Wzorując się
na antycznych rezydencjach, Andrea PalladioAndrea Palladio, stworzył typ podmiejskiej willi, czego doskonałym przykładem jest Villa RotondaVilla Rotonda, zwana także Villa Almerico CapraVilla Almerico Capra.
Architektura włoskiego renesansuVilla CapraVilla Capra ma założenie kwadratowo‑centralne z okrągłą sienią w środku, zwieńczoną kopułą z latarnią. Na zewnątrz kopuła ma kształt schodkowaty, którego stopnie kryte są dachówką. Bęben schowany w dachu. Wygląda to wszystko bezpretensjonalnie. Z wszystkich czterech stron potężne monumentalne schody prowadzą przez sześciokolumnowy joński portyk z trójkątnym zwieńczeniem do wąskiego korytarza, przez który wchodzi się do rotundy, wpisanej w kwadrat. Między kątami kwadratu a ścianą okrągłą cztery klatki schodowe prowadzą na balkon, przez który przechodzi się do pokojów mieszkalnych w mezzaniniemezzaninie. [...] Villa Capra jest na pewno piękna, o tym nie może być dwóch zdań. Ale czy jest ona willą dla ludzi żywych, czy raczej martwym monumentem do podziwiania? Czy należy elementowi architektonicznemu podporządkować względy natury użytkowej? Owszem, można, ale tylko tam, gdzie względy użytkowe są minimalne, albo zgoła żadne, jak przy grobowcach i pomnikach. Pod względem formy architektonicznej jest niewątpliwie Villa Capra ostatecznym idealnym wyrazem myśli renesansowej, ale nie jest dziełem architektury realistycznej w naszym dzisiejszym słowa tego pojmowaniu. [...] Założenie czterech fasad identycznych tylko dla dopełnienia centralności planu jest idealistyczne i nie ma nic wspólnego z realizmem, którego żądamy od każdej architektury. Bo architektura nie istnieje dla architektury, jej posłannictwem jest celowość i użyteczność w piękną ujęta formę.
Źródło: Kazimierz Ulatowski, Architektura włoskiego renesansu, Warszawa 1964, s. 340–342.
Wymień elementy sakralnej architektury antycznej, które zastosował Palladio w Villi Capra.
Perspektywa renesansowa
Artyści renesansowi stosowali perspektywę linearną, która była znana już w starożytności. Polegała ona na stworzeniu odpowiedniej głębi na powierzchni płaskiej. W ten sposób twórcy wzmacniali iluzję, ponieważ widz odnosił wrażenie,
że przedstawione obiekty czy postacie na obrazie w miarę ich oddalania się ulegały stopniowemu zmniejszeniu.
Perspektywa renesansowa (malarska, linearna, geometryczna, zbieżna) umożliwia przedstawianie trójwymiarowych przedmiotów na płaskiej powierzchni zgodnie z prawami optyki, przez co pozwala nadać głębię obrazom. Opiera się ona na nieruchomym punkcie widzenia jednego oka i jest obliczona matematycznie. Jej wynalezienie przypisuje się architektowi i teoretykowi sztuki Leonowi Battiście Albertiemu (1404‑1472), który opisał metodę jej konstruowania w traktacie O malarstwie (1435). Podstawą perspektywy linearnej jest zasada pozornego zmniejszania się przedmiotów w miarę ich oddalania się od oka oraz pozorna zbieżność ku horyzontowi wszelkich linii biegnących w głąb oka. Wykreślenie perspektywy geometrycznej na obrazie wymagało od artystów niemałej wiedzy z zakresu geometrii i optyki. Jednym z najlepszych matematyków swoich czasów, znawcą Euklidesa i doskonałym praktykiem perspektywy linearnej był Piero della Francesca – wybitny malarz i autor rozprawy De prospettiva pingendi (Perspektywa malarska, 1475). Na obrazie Madonna wśród świętych widoczny jest wyraźny geometryczny podział płaszczyzny i kluczowy, według artysty, trojaki układ linii: równoległych do podstawy obrazu (podstawa tronu, linia głów, ciemny gzyms), równoległych do jego bocznych krawędzi (architektoniczne piony pilastrów, ciała stojących postaci) i zbieżnych w tzw. punkcie widzenia (linie diagonalne biegnące
od wszystkich naroży do centralnego punktu kompozycji – głowy Madonny).
Sztuka cenniejsza niż złoto. Opowieść o sztuce europejskiej naszej eryJednym z ostatnich dzieł Piera [della Francesca] była Madonna wśród świętych (znajdująca się dziś w Brera, w Mediolanie), adorowana przez klęczącego w zbroi Fryderyka da Montefeltre. Na jej kolanach Dzieciątko z koralowym naszyjnikiem – zapewne dla odpędzenia złego ducha – śpi, przywodząc na myśl przyszłą śmierć na krzyżu dla odkupienia ludzkości. Strusie jajo zwisające z wypełniającej apsydę muszli jest symbolem Niepokalanego Poczęcia Madonny oraz oznacza pierwiastek nowego życia, które ożywi kosmos. Ponad zastygłymi w nieruchomym skupieniu świętymi, których modeluje delikatne światło padające z lewej strony obrazu i lśniące na zbroi klęczącego księcia, wyginają się kasetonowe arkady sklepień. Oprócz arkady stanowiącej wykrój apsydy, na której tle siedzi Madonna, dwie inne wznoszą się od ściany w głębi ku górze, aby objąć przestrzeń nawy poprzecznej, przed którą, już w nawie głównej, znajdują się święci, sugerując przestrzeń kościoła, w której przebywa – zgodnie ze stworzoną przez artystę iluzją – widz oglądający obraz.
Źródło: Jan Białostocki, Sztuka cenniejsza niż złoto. Opowieść o sztuce europejskiej naszej ery, t. 1, Warszawa 1969, s. 294.
Wyjaśnij, czemu służyła renesansowa perspektywa linearna.
Tematyka mitologiczna
Kolebką malarstwa renesansowego były Włochy, gdzie tworzyli artyści, którzy inspirowali się antykiem, odnajdując w nim piękno. W swoich dziełach nawiązywali
do motywów mitologicznych. Taką tematykę podejmował Sandro Botticelli, twórca dzieła Narodziny Wenus oraz innych obrazów, m.in. Pirmavera, Minerwa z centaurem, Mars i Wenus.
BotticelliNarodziny Wenus odtwarzają dokładnie antyczny mit, zgodnie z którym bogini zrodziła się z piany morskiej w całym blasku swej urody, pewnego wiosennego poranka, w zaraniu świata. Była więc czczona przez Greków pod imieniem Anadyomene, to jest 'wyłaniająca się z wód'. Owidiusz, ulubiony poeta łaciński humanistów z dworu Medyceuszów, nawiązuje do tej legendy, opisując Wenus w momencie, gdy przybija do brzegu, popychana łagodnie wiejącymi wiatrami, podczas gdy jedna z Godzin (były one również zaliczane do bogiń w starożytności) zbliża się ku niej z płaszczem, aby ją osuszyć. Botticelli sięga do tych źródeł (i do innych, mniej znanych, ale także starożytnych) z pewnością wskazanych mu przez jego uczonych przyjaciół. Postać Wenus jest skromna i niewinna, choć ukazana w całej swej nagości; twarz pochyloną na bok, w charakterystycznym dla Botticellego skłonie, przenika utajona melancholia...
Źródło: Maria Luisa Rizatti, Botticelli, tłum. Barbara Toeplitz-Kaczmarek, Warszawa 1989, s. 58.
Ulubionym rzymskim poetą humanistów florenckich, którego poezją inspirował się Botticelli w Narodzinach Wenus, był...
- Horacy.
- Owidiusz.
- Wergiliusz.
- Lukrecujsz.
Artysta‑geniusz
Najwybitniejszym artystą włoskiego renesansu był Michał Anioł, który edukację artystyczną odebrał u malarza Domenica Ghirlandaia i rzeźbiarza Bertolda di Giovanniego we Florencji. Tutaj podjął pracę na dworze Medyceuszów. Później przeniósł się do Rzymu i pracował dla papieża Juliusza II oraz Pawła III. Stworzył wiele arcydzieł, między innymi rzeźby: Dawid, Pieta Watykańska, Mojżesz. Twórczość Michała Anioła charakteryzuje się monumentalnością, ekspresją i dynamizmem.
Lustro świata. Nowa historia sztukiMichał Anioł, doskonale obeznany we wcześniejszym okresie twórczości z odradzającą się sztuką aktu i, podobnie jak Leonardo, będący zapalonym zwolennikiem anatomii, ogłosił, że sztuka powinna skupiać się na pojedynczym, doskonałym i nieskończenie ekspresyjnym obiekcie: męskim ciele. Dawid, marmurowy posąg ponadpięciometrowej wysokości, który Michał Anioł ukończył w roku 1504 jako rzeźbę przeznaczoną dla republiki florenckiej, był propozycją dzieła na niespotykaną wcześniej skalę, z niezwykłym napięciem muskulatury, która jak gdyby od środka pulsowała i drżała. Podczas gdy Leonardo otworzył sztukę na niewidzialną sferę spekulacji i filozofii, to wykreowane przez Michała Anioła zdumiewające, niemal nadnaturalne cielesne obecności dały sztuce zupełnie inną rangę w świecie. Koncepcja sztuki, w jakiej znajdowała upodobanie zachodnia kultura – czyli sztuki przez duże S – zyskała od tego momentu nowy napęd.
Źródło: Julian Bell, Lustro świata. Nowa historia sztuki, tłum. Ewa Gorządek, Warszawa 2009, s. 195.
O sztucePróbował przeniknąć tajemnice starożytnych rzeźbiarzy, którzy potrafili przedstawić ludzkie ciało w ruchu, wszystkie jego mięśnie i ścięgna. Tak jak Leonardo, nie zadawalał się poznawaniem praw anatomii z drugiej ręki, to znaczy na podstawie rzeźby starożytnej. Prowadził własne studia nad anatomią człowieka, przeprowadzał sekcje zwłok i rysował z modeli, tak że wydawało się, iż postać ludzka nie ma przed nim żadnych tajemnic. W przeciwieństwie jednak do Leonarda, dla którego człowiek był tylko jedną z wielu fascynujących zagadek natury, Michał Anioł z niewiarygodnym uporem starał się poradzić sobie z tym jednym tylko problemem, ale za to prawdziwie po mistrzowsku. Musiał mieć wybitną zdolność koncentracji oraz doskonałą pamięć, wkrótce bowiem nie było takiej pozy czy ruchu, których nie potrafiłby narysować. Postawy i kąty, które wielu wielkich artystów Quattrocenta wahałoby się wprowadzić do swych prac z obawy, że nie uda się ich przedstawić w przekonujący sposób, pobudzały tylko jego ambicję, a wkrótce zaczęto mówić, że ów młody twórca nie tylko dorównuje słynnym mistrzom klasycznej starożytności, ale naprawdę ich przewyższa.
Źródło: Ernst Hans Gombrich, O sztuce, tłum. Dorota Stefańska-Szewczuk, Warszawa 1995, s. 304–305.
Współcześni Michała Anioła byli zdania, że dorównuje on słynnym mistrzom klasycznej starożytności, a nawet ich przewyższa. Wymień imiona tych rzeźbiarzy.
Na przykładzie Dawida Michała Anioła wybierz trzy określenia odnoszące się do rzeźby renesansowej.
- Sztywne, hieratyczne pozy postaci.
- Powrót do aktu.
- Wyraźna geometryzacja formy.
- Realistyczna obserwacja anatomiczna.
- Tematyka wyłącznie religijna.
- Usamodzielnienie rzeźby od architektury.
Zadaniowo
Napisz wypowiedź argumentacyjną na temat: 'Sztuka cenniejsza niż złoto'. Rozważ problem, odwołując się do:
Architektury włoskiego renesansu Kazimierza Ulatowskiego,
wybranej lektury obowiązkowej,
wybranych kontekstów.
Przedstaw również swoje zdanie i je uzasadnij. Twoja praca powinna liczyć
co najmniej 400 wyrazów.
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji. Słowa klucze: odrodzenie, architektura włoskiego renesansu, powrót do antyku, tematyka mitologiczna, perspektywa linearna, rzeźba.