Porządki na warzywnych grządkach
Ilustracja przedstawiająca trzy takie same szare wieże. Każda posiada cztery okna, po dwa na dwóch piętrach oraz stożkowate zwieńczenie dachu, a na nim trzy malutkie wieżyczki. Na szczytowej zatknięta biała flaga z literami. Na środkowej wieży są litery: h, ch, rz, na pozostałych dwóch: u, ó, ż. Ze środkowej szarej wieży wychyla się przez okno kobieta o ciemnych włosach. Wspina się w jej kierunku po linie niewielka postać, której biały koń stoi na zielonej połaci pagórka. Pomiędzy wieżami są pagórki, a na nich rosnące małe krzaczki, na których zamiast kwiatów widnieją różne litery. Niebo jest spokojne, pogodne. Z góry spogląda na środkową wieżę, tylko częściowo widoczna, czerwona głowa smoka.Niejeden uczeń ma wątpliwości dotyczące zapisu 'rz' i 'ż'. Może ty czasem też je masz? Nie musisz się martwić! Zasady ortograficzne są proste, wystarczy je zapamiętać i trochę poćwiczyć.
Obejrzyj film, w którym językoznawca profesor Jan Miodek opowiada o tym, skąd wzięło się 'rz'. Zwróć uwagę na podobieństwo języka polskiego do innego języka słowiańskiego. Co to za język?
Do podanych wyrazów dopisz takie wyrazy pokrewne, żeby zachodziła wymiana „rz” na „r”.
parzysty – ............ butów
górzysty – wysoki jak ............
starzec – ............ jak świat
aptekarz – waga ....................
lekarz – gabinet ................
skórzany – leży jak druga ............
futrzany – jutro będzie ............
Do podanych wyrazów dopisz takie wyrazy pokrewne, żeby zachodziła wymiana „rz” na „r”.
tworzyć – .............. – inaczej autor
otworzyć – .............. – przeciwieństwo zamkniętego
rowerzysta – ............ – pojazd
traktorzysta – .............. – pojazd
cmentarz – .................. – płot
elementarz – ...................... – inaczej podstawowy
wierzyć – ............ – bywa niezłomna
mierzyć – ............ – powinna być dokładna
Ułóż ilustracje w odpowiedniej kolejności.
1. Wyraz, w którym pisownię 'rz' należy zapamietać.
2. Trzy wyrazy w kolejności alfabetycznej, w których 'rz' piszemy po spółgłosce.
3. Dwa wyrazy w kolejności alfabetycznej, w których 'rz' wymienia się na 'r'.
Zapisz podane poniżej słowa we właściwej kolejności: wyraz, w którym pisownię 'rz' należy zapamiętać; trzy wyrazy w kolejności alfabetycznej, w których 'rz' piszemy po spółgłosce; dwa wyrazy w kolejności alfabetycznej, w których 'rz' wymienia sie na 'r'.
drzewo, grzyb, rzeka, orzeł, morze, krzesło
Od podanych wyrazów utwórz takie, żeby zachodziła wymiana „r” na „rz”.
lustro – .................. odbicie
gospodarstwo – dobry ..................
wzór – .................. dywan
pióro – kacze ............
dwór – królewski ..................
orli – biały ............
gorycz – ............ smak
pancerny – gruby ..............
mądry – wielki ................
Zapisz z pamięci jak najwięcej wyrazów zaczynających się od liter: p, b, t, d, k, g, ch, w, po których występuje 'rz'.
Chmura w górze, góra w chmurzeChmura w górze, góra w chmurze,
a ja bzdurki sobie bzdurzę!Słońce sunie nad górami,
echo hasa sobie w lesie,
w górze lata biały orzeł,
echo w dal głos orła niesie.W borze staw błękitny zamarzł
i lśni pięknie, lodem skuty,
a pod borem idzie łyżwiarz
i łyżwiarskie taszczy buty.W cieniu gór narciarzy troje,
na narciarskich kijkach wspartych,
opowiada coś trzy po trzy
i wesołe stroi żarty.Pod sosnami Jaś saneczkarz
mknie po saneczkarskim torze –
kto żyw, na dwór dziś wybiega,
bo tak cudnie jest na dworze!Tu, jak wiemy z doświadczenia,
rz się na r wymienia!Źródło: Małgorzata Strzałkowska, Chmura w górze, góra w chmurze, [w:] Ewa Hryszkiewicz, Barbara Stępień, Elementarz odkrywców, klasa 2, cz. 2, Warszawa 2018, s. 69, Materiał wykorzystany na podstawie art. 29 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (prawo cytatu).
Z wiersza pt. 'Chmura w górze, góra w chmurze' wypisz trzy rzeczowniki oraz jeden liczebnik z 'rz' wymiennym.
Wyjaśnij, jaka reguła ortograficzna łączy wyrazy zawarte w krzyżówce w ćwiczeniu 6.
Uzupełnij zasady ortograficzne odpowiednimi słowami.
samogłoskach, zapamiętać, wymienia, spółgłoskach, zdaniach, morski, bukszpan, zamienia, wyrazach, mierzeja, zapomnieć
„Rz” piszemy, gdy .............................. się na „r”, np. morze – .............................., oraz po ..............................: p, b, t, d, k, g, ch, j, w, np. przedmiot, brzoza, trzmiel, drzewo, krzew, grzech, chrzest, zajrzeć, wrzask. Wyjątki: pszczoła, kształt, pszenica, .............................., wszyscy, kszyk (ptak), Pszczyna, piegża, gżegżółka. „Rz” piszemy w wielu .............................., których pisownię należy .............................., np. orzeźwienie, barbarzyńca, obwarzanek, macierzanka, .............................., burza.
Trzy po trzyKrzyś do skrzata krzyczał z krzaków:
- Trzepać trzeba na trzepaku!
Grześ grzebieniem w grządce grzebie, Przemek przez przedsionek przebiegł, chrząszczyk chrzęścił, chrześniak chrząkał,
brzdąc na brzegu brzdęk! brzdęk! brzdąkał,
drzazga z drzewa w drzwiach drzemała,
wrząca woda w Wawrze wrzała,
małpy do dwóch skrzyń zajrzały -
ot, i wierszyk mamy cały.I na co dzień, i od święta
dobrze, gdy się to pamięta:
Krzyś wrzos ujrzał przed brzozami,
Grześ, chrząkając, trzasnął drzwiami.Źródło: Małgorzata Strzałkowska, Trzy po trzy, [w:] Ewa Hryszkiewicz, Barbara Stępień, Elementarz odkrywców, klasa 2, cz. 4, Warszawa 2018, s. 22, Materiał wykorzystany na podstawie art. 29 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (prawo cytatu).
Wyjaśnij, jaka reguła ortograficzna łączy występujące w wierszu 'Trzy po trzy' wyrazy z 'rz'.
Przeczytaj wiersz Jana Brzechwy pt. 'Na straganie'. Wypisz w polu poniżej lub w zeszycie wszystkie wyrazy z 'rz', które występują w utworze.
Na straganieNa straganie w dzień targowy
Takie słyszy się rozmowy:'Może pan się o mnie oprze,
Pan tak więdnie, panie koprze.''Cóż się dziwić, mój szczypiorku,
Leżę tutaj już od wtorku!'Rzecze na to kalarepka:
'Spójrz na rzepę – ta jest krzepka!'Groch po brzuszku rzepę klepie:
'Jak tam, rzepo? Coraz lepiej?''Dzięki, dzięki, panie grochu,
Jakoś żyje się po trochu.Lecz pietruszka – z tą jest gorzej:
Blada, chuda, spać nie może.''A to feler' –
Westchnął seler.Burak stroni od cebuli,
A cebula doń się czuli:'Mój buraku, mój czerwony,
Czybyś nie chciał takiej żony?'Burak tylko nos zatyka:
'Niech no pani prędzej zmyka,Ja chcę żonę mieć buraczą,
Bo przy pani wszyscy płaczą.''A to feler' –
Westchnął seler.Naraz słychać głos fasoli:
'Gdzie się pani tu gramoli?!''Nie bądź dla mnie taka wielka' –
Odpowiada jej brukselka.'Widzieliście, jaka krewka!' –
Zaperzyła się marchewka.'Niech rozsądzi nas kapusta!'
'Co, kapusta?! Głowa pusta?!'A kapusta rzecze smutnie:
'Moi drodzy, po co kłótnie,Po co wasze swary głupie,
Wnet i tak zginiemy w zupie!''A to feler' –
Westchnął seler.Źródło: Jan Brzechwa, Na straganie, [w:] tegoż, Wiersze dla dzieci, Poznań 1990, s. 8–9.
Wypisz z wiersza 'Na straganie' po jednym przykładzie wyrazu, w którym: występuje 'rz' wymienne, 'rz' występuje po spółgłosce, występuje 'rz' niewymienne.