Międzynarodowa współpraca na rzecz ochrony przyrody

Działalność człowieka doprowadziła do zniszczenia wielu naturalnych siedlisk oraz wymarcia tysięcy gatunków organizmów. Pozostałe naturalne ekosystemy i zagrożone wyginięciem gatunki wymagają troski i ochrony ze strony wszystkich ludzi. Jest ona najskuteczniejsza, gdy opiera się na międzynarodowej współpracy.

RzXt6L7QKhILz

Ilustracja przedstawia logo programu Natura 2000. Napisz ten znajduje się u dołu. Logo to prostokąt, wewnątrz którego umieszczone są schematyczne rysunki: zielone góry i dwie pofalowane wstęgi, z których wyłania się łuk utworzony z siedmiu gwiazdek, położony w centrum. Nad nimi znajdują się dwa granatowe ptaki w locie.

1. Ochrona przyrody a potrzeby społeczeństw

Zasięgi występowania organizmów obejmują obszary wykraczające poza granice państw. Gatunki często żyją na terenie kilku krajów, zwykle sąsiadujących ze sobą. Granice administracyjne nie są barierą dla zanieczyszczeń wody, powietrza i gleby, które rozprzestrzeniając się, wpływają na przyrodę obszarów przyległych. Dlatego, aby skutecznie chronić rzadkie bądź zagrożone wyginięciem gatunki, należy objąć je ochroną prawną we wszystkich państwach, na terenie których żyją. Jest to niezwykle trudne zwłaszcza w przypadku zwierząt, które przemieszczają się na bardzo duże odległości, np. ptaków. Nie wystarczy objęcie ich ochroną tam, gdzie zakładają gniazda. Trzeba stworzyć im także odpowiednie warunki w miejscach dobierania się w pary, odchowu młodych, żerowania, a także na wszystkich obszarach, przez które przebiegają ich drogi migracyjne.

Na jakość ochrony środowiska i różnorodności biologicznej ma wpływ rozwój ekonomiczny i gospodarczy danego państwa, a nawet kontynentu. Bioróżnorodność Azji, Afryki czy Ameryki Południowej jest bardzo bogata, a zagraża jej przede wszystkim nadmierne wykorzystywanie zasobów naturalnych. Kluczowy element zachowania różnorodności biologicznej na tych obszarach stanowi zrównoważony rozwójzrównoważony rozwójzrównoważony rozwój, czyli taki rozwój społeczny, ekonomiczny i gospodarczy, który gwarantuje zaspokojenie potrzeb obywateli, nie naruszając jednocześnie zasobów naturalnej przyrody.

R1JyvGrB664aD

Ilustracja przedstawia model planowania i realizacji zrównoważonego rozwoju w postaci zbiorów. Trzy duże owalne zbiory są w kolorach: niebieskim, z napisem „społeczeństwo", pomarańczowym, z napisem „ekonomia i gospodarka" i oliwkowym, z napisem „środowisko". Zbiory „ społeczeństwo" i „ekonomia i gospodarka" mają część wspólną w kolorze różowym, z napisem „sprawiedliwy"; zbiory „środowisko" i „ekonomia i gospodarka" mają część wspólną w kolorze żółtym z napisem „wykonalny"; zbiory „środowisko" i „społeczeństwo" mają część wspólną w kolorze zielonym z napisem „znośny". W centrum część wspólna wszystkich zbiorów w kolorze szarym, z napisem „zrównoważenie".

Podstawowym zadaniem zrównoważonego rozwoju jest zachowanie równowagi pomiędzy trzema podstawowymi elementami wpływającymi na przyszłość człowieka na Ziemi: środowiska, gospodarki i społeczeństwa. Celem jest zapewnienie, aby żaden z tych czynników nie wpływał negatywnie na pozostałe. Pożądane jest, żeby wzrost gospodarki prowadził do zmniejszenia dysproporcji między różnymi narodami.

Poprawa sytuacji ekonomicznej państw nie może z kolei odbywać się kosztem stanu środowiska. Tymczasem w krajach rozwijających siękraje rozwijające siękrajach rozwijających się tak właśnie się dzieje. Rozwój często dokonuje się bez zważania na skutki dla środowiska i zasobów naturalnych. Przykładem jest wycinanie ogromnych obszarów lasów w Chinach. Drewno jest wywożone do Europy i USA, gdzie jest duże na nie zapotrzebowanie, ponieważ w tych państwach jest go mniej, a lasy są lepiej chronione. W efekcie, państwa takie jak Chiny notują szybki wzrost gospodarczy, ale z drugiej strony rujnują środowisko przyrodnicze. Efektem tego jest na przykład pustynnienie dużych obszarów kraju i powtarzanie się długotrwałych okresów suszy. Ich skutki są odczuwane nie tylko w Chinach.

2. Różnorodność biologiczna wspólnym dobrem wszystkich narodów

Idea zrównoważonego rozwoju upowszechniła się po Konferencji Narodów ZjednoczonychKonferencja Narodów ZjednoczonychKonferencji Narodów Zjednoczonych, zwanej Szczytem Ziemi. Dzięki niej idee dotyczące ochrony środowiska, równości społecznej i rozwoju gospodarczego stały się ważnymi tematami w polityce. Konferencja ta została zorganizowana w 1992 r. w Rio de Janerio pod hasłem Środowisko i Rozwój. W wydarzeniu tym brali udział przedstawiciele rządów 172 państw i ok. 2400 organizacji pozarządowych. Podpisano kilka dokumentów dotyczących wspólnych (międzynarodowych) działań na rzecz ochrony przyrody i środowiska przed negatywnym wpływem działalności człowieka. Ich celem jest zachowanie w odpowiednim stanie zasobów naszej planety. Najważniejszymi dokumentami były Konwencja o Różnorodności Biologicznej i Agenda 21Agenda 21Agenda 21.

RrRRGG0ZCeiil

Grafika przedstawiająca logo Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro z 1992 roku. Jest granatowe na białym tle. w schematycznie przedstawionej dłoni znajduje się kula z poziomymi i pionowymi liniami, symbolizująca Ziemię. Na niej znajduje się symbol rośliny o pięciu liściach. Pod logiem znajduje się angielski napis: In our hands", który oznacza "W naszych rękach".

Konwencja o Różnorodności BiologicznejKonwencja o Różnorodności BiologicznejKonwencja o Różnorodności Biologicznej zobowiązuje państwa członkowskie do:

• opracowania krajowych strategii, planów lub programów ochrony różnorodności biologicznej;

• określania i obserwacji stanu bioróżnorodności na wszystkich jej poziomach;

• rozpoznania procesów i działań, które mają lub mogą mieć negatywny wpływ na bioróżnorodność;

• śledzenia skutków działań ochronnych oraz tych, które mają negatywny wpływ na gatunki i ich zespoły.

Agenda 21 jest międzynarodowym programem wdrażania w życie zrównoważonego rozwoju na poziomie krajowym. Dokument domaga się między innymi:

• ochrony gatunków zagrożonych, rozumianej jako ochronę organizmów lądowych i wodnych w miarę możliwości w obrębie ich naturalnych ekosystemów, ale także na stanowiskach zastępczych, w ogrodach zoologicznych, botanicznych;

• zapobiegania wylesianiu; dokument wyraźnie podkreśla, że ma ono na celu nie tylko zapewnienie zasobów drewna do celów gospodarczych, ale także ochronę ekosystemów leśnych, zaprzestanie obniżania ich różnorodności biologicznej i niszczenia gleb;

• ochrony mórz i oceanów wraz ze strefami przybrzeżnymi oraz wprowadzenia regulacji prawnych zabezpieczających przed nadmiernym rybołówstwem, a co za tym idzie, spadkiem różnorodności gatunkowej i genetycznej ryb.

W dokumencie podkreśla się także konieczność stosowania demokratycznych sposobów rozwiązywania problemów, wagę równouprawnienia kobiet, wyrównywania na świecie dysproporcji w poziomie życia dla uniknięcia konfliktów społecznych oraz wskazuje się na znaczenie ograniczenia konsumpcji dóbr materialnych (w państwach wysoko rozwiniętych) i roli nowych technologii w drodze do rozwoju zrównoważonego.

W oparciu o Agendę 21, we wrześniu 2015 roku, 193 państwa członkowskie ONZ w Addis Abebie uchwaliło Agendę 2030 na rzecz zrównoważonego rozwoju. Wyznaczono w niej cele, które mają być osiągnięte na całym świecie do 2030 roku.

3. Sieć obszarów Natura 2000

Realizacja idei zrównoważonego rozwoju na terenie krajów członkowskich Unii Europejskiej polega na ochronie gatunków i ekosystemów, przeprowadzana jest przede wszystkim w sieci obszarów Natura 2000Natura 2000sieci obszarów Natura 2000. Sieć ma ułatwiać przemieszczanie się dzikich organizmów i wymianę genów między populacjami, tym samym przyczyniać się do zachowania bioróżnorodności. Nie zastępuje ona krajowego systemu obszarów chronionych, ale go wzbogaca i uzupełnia. Obszary Natura 2000 są wyznaczane przez państwa członkowskie głównie na wniosek naukowców badających ekosystemy.

Przykładem obszaru Natura 2000 jest Dolina Rospudy – jeden z najcenniejszych pierwotnych obszarów torfowiskowych w Europie, miejsce występowania wielu rzadkich gatunków ptaków, jak: bocian czarny, dubelt, sowa błotna, sóweczka, gadożer, bielik, a wśród roślin na przykład 20 gatunków storczyków, w tym najrzadszego polskiego storczyka – miodokwiatu krzyżowego, niewystępującego już naturalnie na żadnym innym stanowisku w naszym kraju.

W 2007 r. Dolina Rospudy stała się powodem ogólnoeuropejskiego sporu w związku z budową obwodnicy miasta Augustowa, która zgodnie z pierwotnym planem miała przebiegać przez środek tego unikatowego terenu. Już wówczas był on objęty ochroną jako jeden z obszarów sieci Natura 2000. Wyznaczenie drogi naruszającej jego terytorium łamało zatem unijne przepisy o ochronie przyrody. W lutym 2007 r. rozpoczęły się prace budowlane, przeciwko którym silnie protestowała większość głównych organizacji ekologicznych działających w Polsce (m.in. Pracownia na rzecz Wszystkich Istot, Greenpeace, WWF, Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Polska Zielona Sieć). Wstrzymaniu prac sprzeciwiała się natomiast lokalna ludność, dla której budowa drogi była szansą na wyprowadzenie z miasta samochodów ciężarowych podążających masowo w kierunku położonych niedaleko przejść granicznych z Litwą, Białorusią i Rosją. Determinacja mieszkańców była duża, ponieważ nasilony ruch drogowy stanowił nie tylko niewygodę, ale także poważne zagrożenie ich zdrowia i życia. Ostatecznie, po kategorycznym sprzeciwie Komisji Unii Europejskiej i zapowiedzi narzucenia na Polskę ogromnych kar finansowych w razie kontynuowania prac, budowy zaprzestano. W 2009 r. wytyczono nowy wariant drogi z ominięciem cennych przyrodniczo obszarów.

R1Nns83vziYvP

Fotografia lotnicza przedstawia jasnozielony obszar z ciemnym wężykiem rzeki. Po obu stronach ciemnozielone obszary porośnięte lasem. To dolina Rospudy.

Obszary Natura 2000 zostały wprowadzone do polskiego prawa ochrony przyrody jako forma ochrony obszarowej w wyniku stosowania 2 dyrektywdyrektywadyrektyw unijnych: dyrektywy o ochronie dziko żyjących ptaków, zwanej także dyrektywą ptasiądyrektywa ptasiadyrektywą ptasią, oraz dyrektywy o ochronie siedlisk przyrodniczych oraz dziko żyjącej fauny i flory, określanej mianem dyrektywy siedliskowejdyrektywa siedliskowadyrektywy siedliskowej.

Dyrektywa siedliskowa zabrania niehumanitarnego i nadmiernego odłowu zwierząt, zwłaszcza ryb i ssaków, a także ich zabijania. Dodatkowo wyróżnia ona typy ekosystemów wyjątkowo ważne dla zachowania różnorodności biologicznej, czyli tzw. siedliska priorytetowe oraz priorytetowe gatunki roślin i zwierząt (kilkadziesiąt gatunków). Należą do nich m.in. foka szara, niedźwiedź brunatny, kumak górski, kozioróg dębosz, obuwik pospolity.

R1Sv6MLw906xV

Ilustracja przedstawia mapę Polski. Na mapie barwnymi plamami przedstawiono obszary specjalnej ochrony ptaków, specjalne obszary ochrony siedliskowej i obszary chronione w ramach obu dyrektyw (ptasiej i siedliskowej). Obszary te występują na lądzie, jak również w obrębie morza. Najwięcej jest obszarów specjalnej ochrony ptaków, występują głównie nad morzem, w pasie pojezierzy i wzdłuż rzek. Obszarów specjalnej ochrony siedliskowej najwięcej jest na południu kraju, np. w Karkonoszach, Górach Stołowych, Beskidzie Sądeckim. Obszary chronione w ramach obu dyrektyw obejmują m.in. Pobrzeże Szczecińskie, Kotlinę Biebrzańską i Bieszczady Zachodnie. Mapa zawiera południki i równoleżniki, dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co jeden stopień.

R18lmclolvHPW

Ilustracja przedstawia mapę Europy. Państwa spoza Unii Europejskiej oznaczono kolorem szarym. Na mapie barwnymi plamami przedstawiono obszary specjalnej ochrony ptaków, specjalne obszary ochrony siedliskowej i obszary chronione w ramach obu dyrektyw (ptasiej i siedliskowej). Obszary te występują na lądzie (wszystkie trzy rodzaje obszarów są rozsiane nieregularnie po całej Europie), jak również w obrębie mórz (duże specjalne obszary ochrony siedliskowej na Morzu Północnym i Oceanie Atlantyckim). Mapa zawiera południki i równoleżniki, dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dziesięć stopni.

4. Rezerwaty biosfery

Międzynarodowa ochrona różnorodności biologicznej może być o wiele bardziej skuteczna od działań podejmowanych przez pojedyncze państwa, dlatego powstało sporo konwencji międzynarodowych, których celem jest stworzenie obszarów chronionych, służących zachowaniu bioróżnorodności.

Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO) w trosce o zachowanie cennych przyrodniczo obszarów świata doprowadziła do utworzenia w 1971 r. światowej sieci obszarów chronionych zwanych rezerwatami biosferyrezerwat biosferyrezerwatami biosfery. Obszary te zostały powołane w ramach programu Człowiek i biosfera. W 2023 roku na świecie jest 738 takich obszarów, z czego 11 znajduje się w Polsce:

• Jeziora Mazurskie (wcześniej Jezioro Łuknajno),

• Rezerwat Biosfery Babia Góra,

• Rezerwat Biosfery Białowieża,

• Rezerwat Biosfery Bory Tucholskie,

• Rezerwat Biosfery Puszcza Kampinoska,

• Słowiński Rezerwat Biosfery,

• Tatrzański Transgraniczny Rezerwat Biosfery,

• Transgraniczny Rezerwat Biosfery Karkonosze,

• Transgraniczny Rezerwat Biosfery „Roztocze”,

• Trójstronny Transgraniczny Rezerwat Biosfery Karpaty Wschodnie: Polska‑Słowacja‑Ukraina,

• Trójstronny Transgraniczny Rezerwat Biosfery Polesie Zachodnie: Polska‑Ukraina‑Białoruś.

Unikalne i cenne przyrodniczo obszary mogą także znaleźć się na Liście światowego dziedzictwa kulturalnego i przyrodniczego UNESCO. Na terenie Polski takim obszarem jest Puszcza Białowieska, której centralną część zajmuje Białowieski Park Narodowy.

5. Konwencja waszyngtońska (CITES)

Liczne gatunki zwierząt zostały niemalże wytępione z powodu nadmiernego, często nielegalnego odławiania i polowania na nie, w celu pozyskania takich surowców jak kość słoniowa, rogi nosorożców, kości i futro dzikich kotów. Cena tych produktów na czarnym rynku jest niewyobrażalnie wysoka. Stale rosnące zapotrzebowanie na egzotyczne zwierzęta i rośliny oraz wytworzone z nich produkty potęgują to zjawisko. Aby zmniejszyć popytpopytpopyt, wprowadzono międzynarodowe przepisy zakazujące handlu żywymi okazami gatunków najbardziej zagrożonych wyginięciem, ich częściami i wykonanymi z nich przedmiotami. Prawo to reguluje także handel okazami dziko żyjących gatunków i zostało zawarte w konwencji waszyngtońskiejkonwencja waszyngtońskakonwencji waszyngtońskiej, w odpowiedzi na rosnące zagrożenie dla występowania w warunkach naturalnych wielu gatunków organizmów. Dziś, w 2023 roku, konwencja ta obowiązuje w 184 państwach.

Mechanizm działania konwencji polega na kontroli międzykrajowego handlu gatunkami dzikimi i zagrożonymi wyginięciem. System kontroli przewiduje, że przywiezienie lub wywiezienie z danego kraju gatunków objętych konwencją możliwe są jedynie po uzyskaniu odpowiednich zezwoleń lub świadectw. W 2023 roku CITES obejmuje ochroną niemal 41 tysięcy gatunków, z czego ponad 6610 to zwierzęta.

Rygorom podlega nie tylko handel wymienionymi gatunkami, ale także ich hodowla. Posiadacze mają obowiązek rejestrowania organizmów objętych konwencją, a ich przewóz do innego kraju wymaga posiadania dokumentów potwierdzających ich pochodzenie. Kupowane na terenie Polski egzotyczne zwierzęta wymienione w konwencji waszyngtońskiej muszą mieć świadectwa, na podstawie których rejestruje się je w starostwach lub urzędach miejskich. Bez tego posiadanie okazu jest nielegalne. Rejestracji podlegają m.in. papugi (np. ary, żako, kakadu), węże boa i pytony, żółwie (stepowy, iberyjski, grecki), legwany, warany, kameleony, pająki ptaszniki i skorpiony.

W kraju pochodzenia, nie jest problemem zakup wyrobów z:

• kości słoniowej,

• rogów nosorożca,

• płytek pancerza żółwi morskich (szylkretu),

• skóry węży, krokodyli i aligatorów,

• futer dzikich kotów,

• szkieletów koralowców rafotwórczych i biżuterii z nich wykonanej,

• dużych muszli niektórych ślimaków i małży,

• drewna egzotycznego.

Pamiętać należy, że kupowanie takich pamiątek oznacza wspieranie kłusowników i udział w zmniejszaniu populacji zagrożonych gatunków. Ponadto za ich przewóz do Europy grożą wysokie kary, a służby celne upoważnione są do odbierania nielegalnych przedmiotów.

Podsumowanie

• Zrównoważony rozwój ma zapewnić odpowiedni standard życia współczesnym społeczeństwom oraz korzystanie z zasobów przyrody kolejnym pokoleniom.

• Międzynarodowa współpraca ma kluczowe znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej.

• Idea zrównoważonego rozwoju została upowszechniona po Szczycie Ziemi
  w 1992 r. w Rio de Janeiro, a jej wdrożenie stało się możliwe dzięki Konwencji o Różnorodności Biologicznej i Agendzie 21.

• Konwencja waszyngtońska (CITES) reguluje handel dzikimi i zagrożonymi wyginięciem gatunkami roślin i zwierząt, ich częściami oraz produktami z nich wytworzonymi.

• W krajach Unii Europejskiej z ochroną przyrody związane są przede wszystkim dyrektywy ptasia i siedliskowa, na których podstawie została utworzona sieć obszarów chronionych Natura 2000.

• W Polsce obowiązują międzynarodowe formy ochrony przyrody, m.in. Konwencja o Różnorodności Biologicznej, Konwencja CITES, Europejska sieć Natura 2000 oraz Rezerwaty Biosfery – „Człowiek i Biosfera”.

Słownik

Zadania