Ciekawostką jest, że między tak odległymi epokami, jak średniowiecze i współczesność są pewne podobieństwa, np. w średniowieczu istniała unia europejska.
Już we wczesnym średniowieczu zaczęto rozważać polityczną integrację Europy i tworzyć pierwsze koncepcje z tym związane. Jeden z ważniejszych władców tamtych czasów, Karol Wielki, który kontynuował politykę swojego dziadka, wprowadził jednolite normy, wartości, miary oraz wagi. Zadbał również o ustanowienie jednolitych praw na obszarach, nad którymi panował, a także wprowadził podział na hrabstwa. Cesarzowi zależało także na poddanych – rozwinął oświatę oraz otworzył nowe szkoły i klasztory, w których mogli uczyć się wszyscy chętni obywatele, bez względu na status społeczny. Postanowił również zreformować pismo, które ułatwiło mieszkańcom innych krajów porozumiewanie się między sobą.
Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia:
rozważ, w jaki sposób mogliby postrzegać polską kulturę Europejczycy żyjący w przyszłości, np. w XXVIII wieku.
Uniwersalizm średniowieczny
Choć mapa współczesnej Europy znacząco różni się od średniowiecznej, można dostrzec sporo podobieństw między kulturą obecnego oraz ówczesnego kontynentu europejskiego. Dziś żyjemy w coraz bardziej jednoczącym się świecie. Językiem dominującym stał się angielski, mamy podobne upodobania kulinarne, modowe, muzyczne. Można powiedzieć, że świat się zuniwersalizował.
Uniwersalizm to także jedna z głównych cech średniowiecza.
(łac. universalis – powszechny
) – dążenie do ujednolicenia wszystkich przejawów życia zgodnie z określonymi zasadami
Karol Wielki stworzył prawdziwe imperium Franków, liczące ok. 1 mln kmIndeks górny 22 i obejmujące obszary dzisiejszej Europy Zachodniej. W 800 roku został koronowany przez papieża Leona III na cesarza rzymskiego. Akt ten oznaczał odnowienie idei cesarstwa rzymskiego i miał świadczyć o jedności chrześcijańskiej Zachodu. Karola Wielkiego, do tej pory będącego królem Franków i Longobardów, tytułowano teraz Świętym Cesarzem Rzymskim.
Uniwersalizm średniowieczny sprawił, że kultura europejska – zwłaszcza po XI wieku – w zachodniej części kontynentu wykazywała znaczne podobieństwa. Uniwersalizm wkraczał w następujące dziedziny:
Wspólna religia – chrześcijaństwo dominowało na całym kontynencie i kształtowało sposób postrzegania rzeczywistości przez Europejczyków.
Teocentryzm – Bóg znajdował się w centrum wszelkiego typu ludzkiej działalności. Teologowie twierdzili, że jest on jedynym bytem koniecznym, a cała reszta – (w tym ludzie) mogłaby nie istnieć.
Powszechne użycie języka łacińskiego – ludzie wykształceni mogli porozumiewać się dzięki wspólnemu kodowi, jakim była łacina. Używano jej przede wszystkim w liturgii Kościoła, w szkołach, na uniwersytetach i w urzędach.
Feudalizm – po okresie niewolnictwa feudalizm stał się podstawowym ustrojem polityczno‑gospodarczym, opartym na hierarchii. Społeczność podzielona była na stany, a każdy z nich miał określone zadania.
Style sztuki – w sztuce średniowiecznej wyróżnia się dwa główne style, dostrzegalne w architekturze, malarstwie, rzeźbie: styl romański i gotyk.
Filozofia – najistotniejszymi nurtami średniowiecznej filozofii były:
a) augustynizm – (nazwa wywodzi się od św. Augustyna, III/IV wiek),
b) tomizm – (św. Tomasza, XIII wiek),
c) mistycyzm – (zakładający, że poznać Boga można tylko dzięki pochodzącemu od niego oświeceniu, iluminacji, a rozumowanie nie daje możliwości dotarcia do prawdy).
Działalność zakonów – w dużym stopniu dzięki nim kultura antyczna przetrwała okres upadku cywilizacyjnego (w klasztorach gromadzono dzieła, kopiowano je, komentowano). Głównym zadaniem benedyktynów (VI wiek), cystersów (XI wiek), franciszkanów i dominikanów (XIII wiek ) oraz innych zakonów było jednak propagowanie religijnej postawy.
Szkolnictwo przeduniwersyteckie – duży wpływ na organizację i metody nauczania mieli mnisi oraz księża. Nauka odbywała się w szkołach przyparafialnych, przykatedralnych i przyklasztornych, a jednolity na kontynencie system edukacji obejmował nauczanie siedmiu dziedzin zwanych sztukami wyzwolonymi. Siedem sztuk wyzwolonych obejmowało tzw. triviumtrivium i quadriviumquadrivium. Do pierwszej grupy należały: gramatyka, dialektyka (logika) i retoryka. Był to najniższy poziom nauczania. Na wyższym – quadrivium – nauczano geometrii, arytmetyki, astronomii i muzyki.
Szkolnictwo uniwersyteckie – od XIII wieku niektóre szkoły zaczęły przekształcać się w uniwersytety. Wykładano tam prawo, medycynę i teologię, uważaną za najważniejszą dyscyplinę wiedzy. Jedną z metod nauczania była scholastyka (nazwa wywodzi się od łacińskiego słowa schola), zakładająca, że prawdy wiary można udowodnić na drodze rozumowej.
Wzorce osobowe – sztuka średniowiecza propagowała trzy wzorce postępowania: święty, rycerz, władca.
Anonimowość – stosunkowo niewiele wiadomo o średniowiecznych twórcach, wielu z nich pozostaje anonimowymi. Wiąże się to nie tylko z uwarunkowaniami historycznymi (wiele dokumentów zaginęło itd.). Autor dzieła sztuki zakładał, że wykonuje je na chwałę Boga, a nie swoją, i że prawdziwym twórcą jest tylko Pan, a człowiek to tylko odtwórca.
Korzystanie z dorobku antyku – wbrew uproszczonemu postrzeganiu średniowiecza, jako epoki odrzucającej w całości pogański antyk, po V wieku nadal odwoływano się do dokonań starożytności. Do dziedzictwa antyku należą m.in.: łacina, przyrodoznawstwo, astronomia, filozofia.
Uniwersytet (łac. universitas – powszechność
) – pierwotnie nazwą tą określano korporacje złożone z wykładowców i studentów. Miały one sporo praw, np. podlegały nie władzom świeckim, lecz kościelnym, co eliminowało m.in. kary cielesne, choć z czasem zaczęto je stosować na uczelniach.
Związki między uczonymi i studentami były bliższe niż dziś. Zdarzało się, że studenci wędrowali za swoim wykładowcą, aby tak jak on przenieść się na nowy uniwersytet. Za naukę pobierano opłatę, czasem w naturze, np. w postaci rękawiczek.
(gr. allēgoría z allēgoreín – mówić w przenośni
) – w literaturze oraz sztuce przedstawienie idei, pojęć, postaci i wydarzeń za pomocą obrazu artystycznego o ustalonym w tradycji charakterze przenośnym, ważniejszym niż sens dosłowny; sens przenośny jest jednoznaczny, a przy tym plastyczny (np. dzięki zastosowaniu personifikacji); przeciwieństwem alegorii jest symbol, który można odczytywać wielorako
Hieronim Bosch (ok. 1450‑1516) – [czyt. bos] malarz niderlandzki, tworzył u schyłku średniowiecza. Hieronim Bosch to tylko pseudonim. Malarstwa uczył się on od ojca i dziadka, którzy byli malarzami. Często malował sceny satyryczne wyśmiewające ludzkie przywary, stosując symbole i alegorie. Przebywając w Wenecji, Bosch poznał wielu artystów, jednak jego styl pozostał oryginalny. Jego najbardziej znanymi dziełami są tryptyki: Ogród rozkoszy ziemskich, Wóz Siana oraz Kuszenie św. Antoniego.
Zapoznaj się z opisem obrazu Hieronima Boscha Ogród rozkoszy ziemskich, a następnie wykonaj polecenia.
Scharakteryzuj kompozycję obrazu Ogród rozkoszy.
Określ tematykę obrazu Ogród rozkoszy.
Określ, do jakiego motywu nawiązuje obraz Boscha.
Przyjrzyj się środkowej części tryptyku. Wyjaśnij, czego alegorią są fontanna i sowa, a co symbolizują owoce.
Barwy średniowiecza
Średniowiecze, pomimo uniwersalizmu, było epoką bardzo różnorodną – życie nie mogło wyglądać tak samo w Polsce za czasów Mieszka I i w XIV‑wiecznej Francji. Poznawanie tego okresu w dziejach kultury europejskiej jest wielką intelektualną przygodą. Wiedzę o nim można czerpać zarówno z opracowań mediewistówmediewistów, jak i z dzieł literackich. Wiele o epoce mówi m.in. powieść Umberta EcoUmberta Eco Imię róży – kryminał pełen informacji na temat religii, obyczajów, uwarunkowań politycznych i społecznych tego okresu.
Problemy średniowiecznej kultury ludowejAby na zawsze zapewnić sobie
usługiświętego, kupowano jego relikwie i w średniowiecznej Europie trwał ożywiony handel tymchodliwym towarem. Obiektami czci były zarówno same szczątki świętych, jak i przedmioty z nimi związane – całuny, pył z grobowca świętego itp. Wraz z handlem relikwiami szeroko rozpowszechniona była także ich grabież.[…]
Znane są skrajne wypadki, kiedy wierzący nie powstrzymywali się nawet przed uśmierceniem błogosławionego po to, aby zdobyć jego cudowne szczątki. Piotr Damian opowiada, jak to górale Umbrii, dowiedziawszy się, że święty Romuald ma zamiar ich porzucić i przenieść się do innej miejscowości,
nadzwyczaj się zatrwożyli i po przedyskutowaniu między sobą, jakby przeszkodzić temu zamiarowi, nie znaleźli lepszego wyjścia, jak nasłać na niego zbójców:[…] skoro nie mogli zachować go żywym, to niech otrzymają jego martwe ciało jako opiekuna ich ziemi. […] To, że ciało świętego spoczywało w ich ziemi, stanowiło w oczach mieszkańców gwarancję pomyślności. […] Parafianie uważali świętego za swoją własność.[…]
Wierni błagali świętego o pomoc, ale w pewnych sytuacjach uciekali się do środków przymusu. W X–XI wieku rozpowszechnił się nawet specjalny rytuał
upokarzania świętych. Kiedy zakonnicy doznawali prześladowania ze strony potężnego sąsiada i nie mogli liczyć na żadną obronę władzy świeckiej, wtedy zbierali się w kościele, brali relikwie świętych z ołtarza i stawiali je na podłodze. Kładli tu także krucyfiks. Grobowiec świętego obrzucali cierniami. […] Ta ceremonia, zmieniająca normalny przebieg nabożeństwa i w poglądowy sposóbponiżającaświętego, miała zademonstrować zniewagę, jakiej doznał święty przez to, że jego opactwu przyczyniał strat grzeszny człowiek świecki.Ale w przedstawionym rytuale zawarty był także inny element: relikwie świętego, który nie troszczył się o obronę klasztoru poświęconego jego imieniu, świadomie zostały poniżone w tym celu, aby skłonić go do przywrócenia sprawiedliwości. […]
Święci z kolei domagają się zainteresowania sobą i oddawania im czci. […] Święci są obraźliwi, a często mściwi. Obrażają się zwłaszcza, kiedy myli się dzień ich zgonu. Niebezpiecznie jest kłócić się z nimi. Gdy rycerz, któremu apostoł Jakub uleczył złamaną rękę, zapomniał odwiedzić go w Réding, święty za karę złamał mu drugą rękę. Pewien chłop uchylił się od uczestnictwa w nabożeństwie ku czci świętego Avitusa i zamiast tego nadal pracował w swojej winnicy, tłumacząc się, że ten święty także był człowiekiem pracy. Natychmiast skręcił sobie kark. […]
Bodajże ze szczególną zazdrością święty pilnuje tego, by nie została naruszona jego własność, czyli mienie kościoła posiadającego jego relikwie i poświęconego jego pamięci. Osoby, które ośmielą się targnąć na majątek świętego, srodze za to płacą. Król Pepin sięgnął po posiadłości kościoła w Reims i we śnie ukazał mu się święty Remigiusz.
Co ty robisz? – zapytał. – Jakim prawem wtargnąłeś do wsi, która mnie została podarowana?. Święty pobił dotkliwie króla, tak że na jego ciele widoczne były siniaki, i Pepin musiał ustąpić.
Na podstawie podanego fragmentu tekstu Arona Guriewicza sformułuj dwa argumenty potwierdzające słuszność tezy: Święci byli codziennie obecni w życiu wiernych.
Literatura średniowieczaZarówno w najświetniejszych koncepcjach uczonych, jak w urobionych przeświadczeniach prostaczków cały byt miał dwojaką naturę: materialną i duchową, przyrodzoną i nadprzyrodzoną, ściśle z sobą spojone: w tym, co postrzegalne, taiły się treści nadzmysłowe. Potęga wiary i wyobraźni czyniła cudy. Średniowieczne widzenie świata przeobrażało rzeczywistość w alegorię dobra – którego najwyższym dawcą był Bóg, i zła, którego sprawcą był wszędzie czynny i obecny szatan. Wykładnie jej dowodziły grzechu i nikczemności, a co najmniej podrzędności wszystkiego, co cielesne. Rezultatem takich poglądów były rozmaite praktyki ascetyczne, oficjalna pogarda złudnych wartości doczesnych, a zarazem cześć dla ludzi, którzy zasługą męczeńskiej krwi albo ofiarnego życia dostąpili uznanej przez Kościół świętości. Kult relikwii i ufność w moc pokutnych wędrówek powodowała olbrzymi ruch pielgrzymi, zwłaszcza w okresach uzasadnionych (przez głód, zarazy, wojny) lub wyimaginowanych zagrożeń milenarystycznych (końca świata przy okrągłych datach – zwłaszcza roku tysięcznym). Na świadomości ludzkiej jednostki i zbiorowości ciążyły wizje eschatologiczne (spraw ostatecznych), zniewalające niekiedy do nadzwyczajnych przedsięwzięć w imię Boga, Kościoła i zbawienia. Tak działo się np. w dobie wypraw krzyżowych czy trwającego przez kilka pokoleń wznoszenia ogromnych świątyń. Życie codzienne wieków średnich upływało przeważnie w przyziemnym trudzie – ale raz po raz rozżarzało się płomiennym heroizmem wielkich czynów dla wiary, duszy i dobrej sławy, aż do samozniszczenia i przerażających dziś tragedii.
Wyjaśnij, jaki sens, w kontekście całego akapitu, ma ostatnie zdanie tekstu Tadeusza Witczaka. Uzasadnij swoją odpowiedź.
Na podstawie fragmentów tekstów Arona Guriewicza oraz Tadeusza Witczaka zredaguj notatkę syntetyzującą na temat: różne oblicza wiary człowieka średniowiecza. Twoja wypowiedź powinna liczyć 60–90 wyrazów.
Zdobytą już wiedzę na temat epoki możesz utrwalić, jeżeli obejrzysz filmy popularnonaukowe poświęcone życiu w średniowiecznej Europie:
Życie w średniowieczu. Król, reż. Nigel Miller, scen. Terry Jones, 2004,
Życie w średniowieczu. Rycerz, reż. Nigel Miller, scen. Terry Jones, 2004.
Zadaniowo
Stwórz mem, który będzie interpretacją tematu: Człowiek średniowieczny w świecie współczesnym
.
Opisz mem, który będzie interpretacją tematu: Człowiek średniowieczny w świecie współczesnym
.
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji.
Słowa klucze: uniwersalizm, teocentryzm, feudalizm, anonimowość, alegoria, uniwersytety, wzorce osobowe średniowiecza.