Cuda natury – wyżyny
Jest takie powiedzenie, że kropla drąży skałę. Oznacza ono, że działając powoli, początkowo nie widać efektów, ale z czasem osiąga się doskonałe wyniki. Czy to jednak możliwe, żeby woda rzeczywiście zmieniła kształt skały? Oczywiście. Wiele przykładów rzeźbienia skał przez wodę znajdziemy na polskich wyżynach.
jakie znasz formy ukształtowania terenu,
jakie są elementy krajobrazu,
jak ukształtowane są pobrzeża, pojezierza i niziny.
Wskażesz na mapie Polski Wyżynę Śląsko‑Krakowską, Małopolską i Lubelską.
Opiszesz cechy krajobrazu Wyżyny Śląsko‑Krakowskiej i Krakowsko‑Częstochowskiej.
Ocenisz wartość turystyczną wyżyn Polski.
Wykażesz gospodarcze znaczenie polskich wyżyn.
1. Krajobraz polskich wyżyn
Obszary leżące na wysokościach bezwzględnych większych niż niziny i o niewielkich wysokościach względnych nazywamy wyżynami. Wyżyny w Polsce leżą przeważnie na wysokości 200–400 m n.p.m., choć są miejsca, gdzie poszczególne wzniesienia przekraczają nawet 600 m n.p.m. Na tej podstawie wyróżniono trzy wielkie wyżyny: Wyżynę Śląsko‑Krakowską, Wyżynę Małopolską, Wyżynę Lubelską (z Roztoczem). Na Wyżynie Śląsko‑Krakowskiej można wyróżnić mniejsze regiony: Wyżynę Śląską i Wyżynę Krakowsko‑Częstochowską. Teren wyżyn jest w większości falisty i pagórkowaty. Jedynie na Wyżynie Śląskiej przeważają tereny równinne.
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P19iqHhQj
Najwyżej położony fragment Wyżyny Małopolskiej i najwyższa część Wyżyny Kieleckiej to Góry Świętokrzyskie. Na ich terenie znajduje się Świętokrzyski Park Narodowy, obejmujący najwyższy szczyt – Łysicę – osiągający wysokość 612 m n.p.m. Większość wierzchołków jest jednak znacznie niższa. Różnice wysokości względnych są niewielkie, dlatego cały obszar zaliczany jest do wyżyn. Twarde skały tworzące najwyższe partie Gór Świętokrzyskich, czyli Łysogór, uległy częściowo niszczącym siłom warunków atmosferycznych i rozpadły się, formując rumowiska. W Górach Świętokrzyskich nazywa się je gołoborzamigołoborzami. Występują tu także formy krasowe, np. jaskinie.
2. Zjawiska i formy krasowe
Częścią Wyżyny Śląsko‑Krakowskiej jest Wyżyna Krakowsko‑Częstochowska, na której znajduje się Ojcowski Park Narodowy i Zespół Jurajskich Parków Krajobrazowych. Tam najłatwiej zaobserwować formy krasoweformy krasowe będące efektem rozpuszczania wapieni i niektórych innych skał przez wodę. Na skutek tego skały przyjmują zadziwiające kształty. Pod ziemią natomiast wymywane są coraz szersze szczeliny, które stopniowo łączą się, tworząc jaskinie. Gdy stropy jaskiń zapadają się, to na powierzchni powstają różnych rozmiarów zagłębienia, zwane lejami krasowymilejami krasowymi. Skały, których nie zniszczyła woda, nazywamy ostańcamiostańcami. Na obszarach krasowych występują źródła krasowe, czyli miejsca w skałach krasowych, którymi wydostają się na powierzchnię terenu wody kresowe. Źródła te charakteryzują się wahaniami wydajności. Najbardziej wydajnymi źródłami kresowymi są wywierzyska.
Czasami, głównie w jaskiniach, możemy zaobserwować zwisające ze stropu sople skalne (stalaktytystalaktyty) oraz nacieki narastające coraz wyżej z dna jaskini (stalagmitystalagmity), a także kolumny łączące podłoże ze stropem jaskini (stalagnatystalagnaty).
W godle Ojcowskiego Parku Narodowego umieszczono charakterystyczne zwierzę dla tego terenu – nietoperza. Aż 17 z 25 gatunków tego ssaka zamieszkuje jaskinie tego parku. Można je spotkać głównie w jaskiniach Doliny Prądnika, która biegnie przez całą długość Ojcowskiego Parku Narodowego.
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P19iqHhQj
Wykazanie wpływu kwasu octowego na skały.
trzy szklane naczynia,
ocet,
kreda,
wapień,
kawałek granitu.
Umieść w jednym naczyniu okruch skały wapiennej i oblej go niewielką ilością octu. Obserwuj, co się dzieje.
W drugim naczyniu umieść okruch granitu i oblej go octem. Obserwuj, co się dzieje.
W trzecim naczyniu umieść okruch kredy i również oblej octem. Obserwuj, co się dzieje.
Okruch skały wapiennej i okruch granitu pozostały bez zmian. Okruch kredy zaczął się pienić i rozpuścił się. Jeżeli na powierzchni skały obserwujesz zmiany, to znaczy, że rozpuszcza się ona pod wpływem kwasu znajdującego się w occie. Jeżeli brak jest jakiejkolwiek reakcji w kontakcie kwasu ze skałą, to znaczy, że minerały, z których się składa, są odporne na działanie kwasów.
Skały wapienne Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej powstały z mułu naniesionego przez wodę morską, z wapiennych skorupek i szkieletów zwierząt oraz substancji odłożonych przez mikroorganizmy. Wszystkie te organizmy żyły w morzu w okresie geologicznym zwanym jurą. Z tego powodu stosowana jest inna nazwa tej krainy – Jura Krakowsko‑Częstochowska.
Tworzenie się form naciekowych w jaskiniach jest procesem powolnym, trwającym tysiące lat. Dlatego nie wolno ich niszczyć. Pamiętajmy o tym podczas zwiedzania jaskiń.
3. Znaczenie wyżyn
Część powierzchni wyżyn użytkowana jest rolniczo. Wyżyna Lubelska słynie z rolnictwa wykorzystującego żyzne czarnoziemy, w tym m.in. do uprawy buraków cukrowych, rzepaku i rzepiku. Warto wspomnieć również o sadownictwie i szkółkarstwie. Lublin to największy ośrodek przemysłowy wschodniej Polski; rozwinięty jest tam przemysł motorniczy, maszynowy, przemysł metalowy, wytwarzanie materiałów budowlanych i przetwórstwo żywności. Lasy na wyżynach są na ogół niewielkie i rozproszone. Jednym z najładniejszych jest Puszcza Jodłowa w Górach Świętokrzyskich. Góry Świętokrzyskie to kolebka górnictwa rud żelaza i hutnictwa w Polsce. Można w niej spotkać stare piece do wytopu żelaza, tzw. dymarki, które są współcześnie atrakcją turystyczną. Obecnie duże znaczenie ma eksploatacja surowców skalnych, m.in. piaskowców.
Wyżyna Śląsko‑Krakowska | Wyżyna Małopolska | Wyżyna Lubelska | |
Park Narodowy | Ojcowski Park Narodowy | Świętokrzyski Park Narodowy | Roztoczański Park Narodowy |
Zabytki | Charakterystycznymi dla tego regionu są liczne zamki Szlaku Orlich Gniazd. | Ruiny zamku w Chęcinach, zamek Krzyżtopór w Ujeździe, kopalnie neolityczne w Krzemionkach Opatowskich. | Zamojski zamek, baszta, Kościół św. Jana Chrzciciela, Sanktuarium Matki Boskiej Kaźmierskiej |
Turystyka | Na Wyżynie Śląsko‑Krakowskiej znajduje się Zespół Jurajskich Parków Krajobrazowych. Wyżyna ta bogata jest w szlaki piesze turystyczne oraz stanowi jedno z najbardziej znanych miejsc wspinaczkowych Polski. | Szlaki piesze i rowerowe Gór Świętokrzyskich. | Stare Miasto w Zamościu jest wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO i stanowi główny obiekt turystyczny Wyżyny Lubelskiej. |
Gospodarka | Dzięki występowaniu bogatych złóż węgla kamiennego i ropy naftowej, gospodarka Wyżyny Śląsko‑Krakowskiej ma charakter przemysłowy. Charakter rolniczy odgrywa na tym terenie niewielką rolę. | Tereny Wyżyny Małopolskiej charakteryzują się głównie charakterem rolniczym. | Dzięki żyznym czarnoziemom, Wyżyna Lubelska ma charakter głównie rolniczy. |
Cechy charakterystyczne | Najbardziej uprzemysłowiona część geograficzna Polski. | Największy region wyżynny w Polsce. | Dzięki dobrze rozwiniętemu rolnictwu, na Wyżynie Lubelskiej rozwinął się również przemysł spożywczy. |
Polskie wyżyny należą do najbardziej atrakcyjnych pod względem turystycznym obszarów naszego kraju. Znajduje się tu wiele parków narodowych, rezerwatów i okazałych zabytków. Na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej można zwiedzić zamki warowne tworzące tzw. Szlak Orlich Gniazd. Popularnym sposobem spędzania czasu w okolicach Gór Świętokrzyskich i na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej jest wspinaczka skałkowa.
Podsumowanie
W Polsce wyróżniamy trzy duże wyżyny: Wyżynę Śląsko‑Krakowską, Wyżynę Małopolską, Wyżynę Lubelską. Częścią Wyżyny Małopolskiej są Góry Świętokrzyskie. Wyżynę Śląsko‑Krakowską dzielimy na Wyżynę Śląską i Wyżynę Krakowsko‑Częstochowską.
Na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej można obserwować formy krasowe będące skutkiem rozpuszczania skał przez wodę.
Na Wyżynie Lubelskiej panują dobre warunki dla rozwoju rolnictwa dzięki występowaniu urodzajnych czarnoziemów. Uprawia się tam głównie pszenicę, jęczmień, kukurydzę i buraki cukrowe.
Wyżyny są też obszarem atrakcyjnym turystycznie.
Praca domowa
Na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej znajduje się Szlak Orlich Gniazd. Wyjaśnij, skąd wzięła się nazwa tego szlaku turystycznego oraz jakie najciekawsze miejsca turystyczne znajdują się na tym szlaku.
Słownik
używana w Górach Świętokrzyskich nazwa rumowiska skalnego w górach; gołoborze zbudowane jest wyłącznie z grubej frakcji, nie zawiera żwiru, piasku ani iłu
formy powstające na skutek oddziaływania wody (najczęściej zakwaszonej) na skały wapienne, np.: żłobki krasowe, żebra krasowe, leje krasowe, uwały
procesy rozpuszczania skał przez wody powierzchniowe i podziemne; krasowieniu podlegają skały krasowiejące, przede wszystkim wapienie, a także dolomity, margle, gips, anhydryt
okrągłe lub owalne zagłębienie terenu powstałe na skutek procesów krasowych zachodzących w skałach
skalne wzniesienie, często o stromych lub pionowych ścianach
naciek jaskiniowy w kształcie słupa narastającego od dna jaskini krasowej, powstający na skutek wytrącania się związków wapnia z wody kapiącej ze stropu
naciek jaskiniowy w kształcie kolumny, powstający po połączeniu stalaktytu ze stalagmitem
naciek jaskiniowy w kształcie sopla zwisającego ze stropu jaskini, powstający na skutek wytrącania się związków wapnia z kapiącej wody
Zadania
Wybierz wysokość bezwzględną, jaką przyjęto umownie za dolna granicę wyżyn w Polsce.
- 0 m n.p.m.
- 100 m n.p.m.
- 400 m n.p.m.
- 500 m n.p.m.
- 1000 m n.p.m.
- 200 m n.p.m.
Wybierz prawidłowe nazwy wyżyn w Polsce.
- Wyżyna Krakowsko-Częstochowska
- Wyżyna Mazowiecka
- Wyżyna Mazurska
- Wyżyna Małopolska
- Wyżyna Lubelska
- Wyżyna Lubuska
- Wyżyna Wielkopolska
- Wyżyna Karpacka
Wybierz czynnik niezbędny, aby zachodziły zjawiska krasowe.
- piasek
- temperatura
- wiatr
- światło słoneczne
- lodowiec
- woda
Wybierz poprawną nazwę trasy turystycznej prowadzącej przez zamki Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej.
- Trasa Orlich Gniazd
- Szlak Zamków Jurajskich
- Szlak Białych Skał
- Szlak Orlich Piór
- Szlak Ptasich Gniazd
- Szlak Orlich Gniazd
Wybierz skały podlegające procesom krasowienia.
- wapień
- granit
- bazalt
- kreda
- marmur
- mułowiec
- piaskowiec
- piasek
Uzupełnij z listy.
ze szczytu, wulkanach, stalagmitami, filar, stalagnat, grota, stalagnatami, klifach, ze ścian, z dna, jeziorach, wapnia, wody, tlenu, węgla, jaskinach, słup soli, jaskiniowcami, z wylotu, stalaktytami
Gdy woda nasyci się węglanem .......................... , może nastąpić zjawisko wytrącania rozpuszczonej uprzednio skały. Ma to najczęściej miejsce w .......................... , gdzie tworzą się efektownie wyglądające nacieki. Zwisające ze stropu jaskini sople zwane .........................., a narastające coraz wyżej .......................... jaskini nazywamy stalagmitami. Gdy obie te formy połączą się, powstaje ...........................