Skrzydlate słowa
Teksty kultury, a więc m.in. dzieła sztuki, utwory literackie, filmy, często pojawiają się w różnych odsłonach w pracach innych twórców. Do utworów, które powstały w przeszłości, powracają nie tylko artyści, ale także zwykli użytkownicy języka.
Nie musimy szczegółowo znać tekstów kultury, by zrozumieć sentencje wywodzące się ze znanych utworów literackich, wypowiedzi twórców i myślicieli. Niektóre fragmenty dzieł (np. autorstwa HoracegoHoracego, Williama SzekspiraWilliama Szekspira, Adama MickiewiczaAdama Mickiewicza, Stanisława WyspiańskiegoStanisława Wyspiańskiego) są tak bardzo utrwalone w języku, że powtarzamy je w ich metaforycznymmetaforycznym lub wieloznacznym sensie. Takie powiedzenia nazywamy skrzydlatymi słowami.
Przeczytaj poniższe powiedzenia. Wyjaśnij ich znaczenie oraz pochodzenie.
Koń, jaki jest, każdy widzi.
Cukier krzepi!
Róbta, co chceta.
Jestem za, a nawet przeciw.
A świstak siedzi i zawija sreberka.
Śpiewać każdy może.
Lekcja prezentuje źródła pochodzenia popularnych skrzydlatych słów oraz ich przekształcenia w różnych tekstach kultury. Podczas wykonywania zadań warto skorzystać z leksykonu Skrzydlate słowaSkrzydlate słowa Henryka Markiewicza i Andrzeja Romanowskiego.
Czym są skrzydlate słowa?
Skrzydlate słowaSkrzydlate słowa to cytaty, powiedzenia, aforyzmyaforyzmy i wypisy z tekstów kultury, które pojawiają się zarówno w języku oficjalnym, literackim, jak i potocznym. Mają one swe źródło w tekstach literatury (cytaty z arcydzieł i popularnych w danej epoce utworów), a także w innych tekstach kultury (np. w piosenkach estradowych i kabaretowych, dziełach filmowych, nawet w reklamie i polityce).
Ogromna wartość stylistyczna skrzydlatych słów polega na tym, że nie tylko wywołują one skojarzenia ze źródłami, z których pochodzą, np. filmów, piosenek, wypowiedzi znanych osób, ale mogą również pojawiać się w codziennym użyciu jako utrwalone związki wyrazowe (frazeologizmy) oraz przekształcenia i nawiązania (celowo zmienione, odwołujące się jednak do oryginału).
Kiedy i dlaczego używamy skrzydlatych słów?
Skrzydlatych słów używamy wtedy, gdy:
nawiązujemy do dzieł, z których skrzydlate słowa się wywodzą – świadczy to wówczas o naszym oczytaniu i wszechstronnej wiedzy,
szukamy potwierdzenia dla naszych sądów (myśli, interpretacji) w słowach ważnych dla kultury i cywilizacji – to bardzo przydatna umiejętność w rozważaniach naukowych, ale również w tekstach o charakterze argumentacyjnym,
szukamy skojarzeń, tworzymy teksty wieloznaczne bądź aluzyjnealuzyjne – wówczas skrzydlate słowa stają się źródłem licznych przekształceń i parafrazparafraz,
np. w nagłówkach, tytułach tekstów i w hasłach,piszemy dedykację lub wprowadzamy mottomotto.
Skąd się wywodzą skrzydlate słowa?
Przykładowe źródła skrzydlatych słów
Przydatność skrzydlatych słów
Skrzydlate słowa mogą się pojawiać jako:
aforyzmyaforyzmy, sentencjesentencje, maksymymaksymy, złote myślizłote myśli,
przysłowiaprzysłowia,
frazeologizmyfrazeologizmy i utarte połączenia słowne,
hasła i sloganyslogany (reklamowe, polityczne),
tytuły, śródtytułyśródtytuły tekstów,
cytaty i ich przekształcenia,
terminy naukoweterminy naukowe.
Zadaniowo
Korzystając na przykład z leksykonu Skrzydlate słowa Henryka Markiewicza i Andrzeja Romanowskiego lub z zasobów internetu, wyjaśnij znaczenia poniższych skrzydlatych słów. Następnie określ, które z nich wywodzą się z kultury biblijnej, a które z kultury antycznej.
Drzewo wiadomości dobrego i złego, zakazany owoc., Kości zostały rzucone., Kropla drąży skałę., Lepiej późno niż wcale., Kto ma uszy ku słuchaniu, niechaj słucha., Niech wasza mowa będzie: Tak, tak; nie, nie., Wejść do jaskini lwa., Historia jest nauczycielką życia., Przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem., Marność nad marnościami i wszystko marność., Czym skorupka nasiąknie, tym pachnie., Nie samym chlebem żyje człowiek., Nie mówić źle o umarłych., Tam będzie płacz i zgrzytanie zębów.
| Powiedzenia o rodowodzie antycznym | |
|---|---|
| Powiedzenia o rodowodzie biblijnym |
Wskaż tytuły utworów literackich, do których nawiązują poniższe nagłówki prasowe:
Stary człowiek i życie,
Wyprawa na Giewont, czyli tam i z powrotem,
W 96 filmów dookoła świata.
Podane cytaty i powiedzenia przyporządkuj do ich autorów. W razie wątpliwości skorzystaj ze źródeł internetowych.
Czy nos dla tabakiery, czy tabakiera dla nosa?, Mów mi: Wuju!, Wy, którzy Pospolitą Rzeczą władacie., Człowiek boże igrzysko., Kończ waść!… wstydu oszczędź!, Miej serce i patrzaj w serce., Jedzą, piją, lulki palą., Miłe złego początki, lecz koniec żałosny., Kto nie był ni razu człowiekiem, temu człowiek nic nie pomoże., Dla pokrzepienia serc., Prawdziwa cnota krytyk się nie boi., Miło szaleć, kiedy czas po temu., Sobie śpiewam a Muzom., Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka.
| Ignacy Krasicki | |
|---|---|
| Jan Kochanowski | |
| Henryk Sienkiewicz | |
| Adam Mickiewicz |
Wypisz po dwa przykłady skrzydlatych słów nacechowanych pozytywnie i negatywnie. Skorzystaj z sentencji z ćwiczenia 5. i 6.
Odszukaj błędy w poniższych skrzydlatych słowach. Zapisz ich prawidłowe wersje.
Kostki zostały rzucone.
O gustach się nie rozmawia.
Wszystkie drogi prowadzą do Mediolanu.
Tęsknić jest rzeczą ludzką.
Wybierz trzy skrzydlate słowa, a następnie ułóż z nich zdanie. Zastosuj odpowiednie spójniki.
Warto zapamiętać, że związek frazeologiczny można nazwać skrzydlatym słowem tylko, gdy jego źródło jest znane (autorstwo, tekst, np. mitologia, Biblia). Przysłowia, których twórcy najczęściej pozostają anonimowi, nie należą do skrzydlatych słów.
Skrzydlate słowarozpowszechnione i najczęściej przytaczane wyrażenia, zwroty, frazy, czy nawet dłuższe fragmenty tekstów, których pochodzenie daje się ustalić (w odróżnieniu od tzw. mądrości ludowej zawartej w anonimowych przysłowiach), a które z czasem weszły do zasobów języka potocznego i bywają w nim stosownie do sytuacji używane.
Źródło: Aldona Skudrzykowa, Krystyna Urban, Mały słownik terminów z zakresu socjolingwistyki i pragmatyki językowej, Kraków 2000, s. 124.
Utwórz listę 10 skrzydlatych słów wywodzących się z literatury, które twoim zdaniem powinien znać każdy uczeń. Dopisz do nich tytuł dzieła oraz nazwisko autora.
Napisz dedykację, którą mógłbyś lub mogłabyś zamieścić w książce przeznaczonej dla bliskiej ci osoby. Wzbogać ją o wybrane skrzydlate słowa. Podaj ich źródło.
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji.
Słowa klucze: skrzydlate słowa, aforyzm, tekst kultury, parafraza.