Czy Biblia żyje?
Biblia stanowi jedno z najważniejszych źródeł kultury europejskiej. Choć od napisania jej upłynęło blisko 2000 lat, to należy pamiętać, że wartości w niej zawarte mają charakter uniwersalny i wciąż znacząco oddziałują na sztukę, filozofię czy życie społeczne.
Księgi Starego i Nowego Testamentu inspirowały i inspirują zarówno twórców kultury, jak i zwykłych ludzi. Współcześnie wiele osób posługuje się w życiu codziennym zwrotami mającymi swe korzenie w Piśmie Świętym. Dzieje się tak dlatego, że Biblia to dzieło, które w całości przetłumaczono na ponad 450 języków, a Nowy Testament na ponad 1200 języków. Liczba wydrukowanych egzemplarzy Biblii stawia ją na pierwszym miejscu wśród wszystkich dzieł: w ostatnich 50 latach ukazały się cztery miliardy egzemplarzy Pisma Świętego.
Poniżej zamieszczono kilkanaście zwrotów i wyrażeń wywodzących się z Biblii. Wybierz osiem z nich i podaj ich przenośne znaczenia. Wymyśl krótką historyjkę (najlepiej zabawną), w której wykorzystasz co najmniej pięć wybranych frazeologizmów:
„jabłko Adama”, „wieża Babel”, „manna z nieba”, „grzech pierworodny”, „zamienić się w słup soli”, „trąba jerychońska”, „alfa i omega”, „rzeź niewiniątek”, „korona cierniowa”, „egipskie ciemności”, „judaszowe srebrniki”, „plagi egipskie”, „wdowi grosz”, „salomonowy wyrok”, „z pustego i Salomon nie naleje”, „zakazany owoc”.
Biblia kształtowała i kształtuje nie tylko język (frazeologizmy biblijne), ale również inspirowała i inspiruje wielu artystów. Do autorów, którzy w swojej twórczości odwoływali się do ksiąg Starego i Nowego Testamentu, należał Roman BrandstaetterBrandstaetter.
O autorze
Roman Brandstaetter
urodził się w Tarnowie w inteligenckiej rodzinie żydowskiej, kultywującej religię i obyczajowość swego narodu. W czasie II wojny światowej przebywał w Jerozolimie, gdzie przeszedł na katolicyzm. W 1948 roku wrócił do Polski i na stałe związał się z Poznaniem, gdzie zmarł w 1987 roku.
Brandstaetter w swojej twórczości chętnie odwoływał się do tradycji, zaś szczególnym źródłem inspiracji była dla niego Biblia. Artysta pisał dramaty, powieści, utwory liryczne. Przełożył na polszczyznę sporą część Biblii (m.in. Księgę Psalmów, Ewangelie, Dzieje Apostolskie, Apokalipsę św. Jana).
Brandstaetter jest uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich znawców Pisma Świętego.
Roman Brandstaetter tłumaczył swoje uwielbienie dla Biblii m.in. chęcią wypełnienia ostatniej woli dziadka Mordechaja Dawida Brandstaettera, który kilka dni przed śmiercią nakazał wnukowi czytanie Tory (Pięcioksięgu Mojżesza).
Krąg biblijny i franciszkańskiBędziesz Biblię nieustannie czytał – powiedział do mnie. – Będziesz ją kochał więcej niż rodziców… Więcej niż mnie… Nigdy się z nią nie rozstaniesz… A gdy zestarzejesz się, dojdziesz do przekonania, że wszystkie książki, jakie przeczytałeś w życiu, są tylko nieudolnym komentarzem do tej jedynej Księgi.
Źródło: Roman Brandstaetter, Krąg biblijny i franciszkański, Warszawa 1981, s. 223.
Biblio, ojczyzno moja
Dla artystów, którzy w swych utworach nawiązują do Biblii, inspiracją do tworzenia może się stać konkretna postać, przypowieść, charakterystyczny styl biblijny lub całe Pismo Święte. Z taką sytuacją mamy do czynienia w wierszu Biblio, ojczyzno moja Romana Brandstaettera.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P1Aw41b06
Nagranie recytacji wiersza pt. "Biblio, ojczyzno moja".
Biblio, ojczyzno mojaBiblio, ojczyzno moja,
Biblio, moja ziemio polska,
Galilejska
I franciszkańskafranciszkańska,
O wy, Księgi mojego dzieciństwa,
Pisane dwujęzyczną mową,
Polską hebrajszczyzną,
Hebrajską polszczyzną,
Dwumową
Świętą
I jedyną.Gdy ma się ku zachodowi
I z lipy przed moim domem opadają liście,
Siedzę nad Tobą,
Biblio,
I wywołuję z Twoich wersetów
Wszystkich najlepszych,
Którzy są dla mnie niedościgłym wzorem,
Wszystkich najpiękniejszych,
Których podziwiam,
Wszystkich szlachetnych,
Którym nie umiem dorównać,
Biblio,
Mówiąca do mnie głosem napomnienia
I głosem nagany,
I głosem gniewu,
I głosem kary,
I głosem potępienia,
I głosem przestrogi,
I głosem sumienia,
Biblio,
Sprawująca nade mną
Sąd.
Gdy ma się ku zachodowi,
A z lipy przed moim domem opadają liście,
Patrzysz na mnie
Oczami Ojca i Syna, i Ducha Świętego,
Oczami moich praojców,
Oczami mojego dziadka,
Oczami mojej żony,
Oczami moich umiłowanych poetów,
Oczami Jana z CzarnolasuJana z Czarnolasu, SkargiSkargi i AnhellegoAnhellego.Wołasz do mnie z głębokości
Psalmem krematoriów,
Płaczem nad ruinami walczącej Warszawy,
Lamentem nad zwłokami spalonego gettagetta,
Pamięcią OświęcimiaOświęcimia,
TreblinkiTreblinki,
MajdankaMajdanka,
JeremiaszowymJeremiaszowym jękiem
Moich w dwójnasób umęczonych
Dziejów.Wszystko jest w Tobie,
Cokolwiek przeżyłem.
Wszystko jest w Tobie,
Cokolwiek kochałem.Wszystko.
Cały żywot własny
Człowieka,
Żyjącego w nawiedzonym przez szatana
Wieku.Zaplątany w jego sprzecznościach,
W szaleństwach
I w kłamstwach,
Jak AbsalomAbsalom w gałęziach wisielczego dębu,
Na Tobie uczyłem się żyć.
Na Tobie uczyłem się czytać,
Na Tobie uczyłem się pisać,
Na Tobie uczyłem się myśleć,
Na Tobie uczyłem się prawdy,
Na Tobie uczyłem się prosić o odpuszczenie grzechów,
Na Tobie uczyłem się kochać,
Na Tobie uczyłem się mądrości,
Na Tobie uczyłem się przebaczenia,
Na Tobie uczyłem się pokory,
Na Tobie uczyłem się modlić.Jeżeli jednak nie nauczyłem się żyć,
Jeżeli nie nauczyłem się czytać,
Jeżeli nie nauczyłem się pisać,
Jeżeli nie nauczyłem się myśleć,
Jeżeli nie nauczyłem się prawdy,
Jeżeli nie nauczyłem się prosić o odpuszczenie grzechów,
Jeżeli nie nauczyłem się kochać,
Jeżeli nie nauczyłem się mądrości,
Jeżeli nie nauczyłem się przebaczać,
Jeżeli nie nauczyłem się pokory,
Jeżeli nie nauczyłem się modlić,
Moja wina,
Moja wina,
Moja bardzo wielka wina.Już ma się ku zachodowi,
Z lipy przed moim domem opadają liście.
Ludzie z mojego życia bezpowrotnie odchodzą,
Grobów jest więcej niż żywych przyjaciół,
Nawet spłowiał atrament na matczynych listach,
Pisanych do mnie nocą z dzielnicy pogromu.A ja siedzę nad Tobą,
Biblio,
I uczę się śmierci.Może tego jednego w końcu się nauczę.
Źródło: Roman Brandstaetter, Biblio, ojczyzno moja, [w:] Roman Brandstaetter, Krąg biblijny i franciszkański, Warszawa 1981, s. 396–398.
Po przeczytaniu wiersza Romana Brandstaettera Biblio, ojczyzno moja wykonaj poniższe polecenia.
Jak nazywa się osoba wypowiadająca się w utworze Biblio, ojczyzno moja, należącym do liryki?
- autor
- Roman Brandstaetter
- postać mówiąca
- narrator
Wymień informacje na temat podmiotu lirycznego, jakie można wyczytać z utworu. Swoje słowa poprzyj odpowiednimi fragmentami tekstu.
Podmiot liryczny zwraca się wielokrotnie do adresata lirycznego. Nazwij ten środek stylistyczny oraz określ jego funkcję. Swoją odpowiedź poprzyj właściwymi cytatami.
Wypisz z tekstu przykłady słownictwa wartościującego. Określ, jaką pełni ono funkcję w utworze.
Uzasadnij, że utwór Brandstaettera zalicza się do liryki. Podaj najważniejsze cechy wyróżniające ten rodzaj literacki.
Określ, czy podmiot liryczny ujawnia swoją obecność w utworze. Co o tym świadczy?
Określ, do jakiego typu liryki ze względu na temat można zaliczyć wiersz Romana Brandstaettera Biblio, ojczyzno moja.
- bezpośredniej
- pośredniej
- zwrotu do adresata
- miłosnej
- historycznej
- refleksyjnej
W utworze Romana Brandstaettera pojawia się wyrażenie „dwujęzyczna mowa”. Wyjaśnij jego znaczenie, odwołując się do biografii poety.
Podmiot liryczny kilkukrotnie wspomina w utworze lipę. Wymień nazwisko polskiego poety, z którym jest kojarzone to drzewo.
Napisz, co łączy miejsca wymienione w trzeciej strofie tekstu Romana Brandstaettera.
Zinterpretuj słowa: „Moich w dwójnasób umęczonych / Dziejów”.
Wyjaśnij, który wiek - zdaniem podmiotu lirycznego - jest „nawiedzony przez szatana”. W swojej odpowiedzi uwzględnij ważne wydarzenia, do których nawiązano w wierszu.
Wyjaśnij, jak rozumiesz słowa podmiotu lirycznego: „Moja wina,/Moja wina,/Moja bardzo wielka wina”.
Rozważ, jaką refleksję o swoim życiu i miejscu w świecie prezentuje podmiot liryczny.
odmiana liryki, w której podmiot liryczny ujawnia swoją obecność, wypowiadając się konsekwentnie w pierwszej osobie liczby pojedynczej, uobecniając wprost świat swoich przeżyć czy myśli
odmiana liryki, w której jawności podmiotu lirycznego towarzyszy wyraziste nastawienie wypowiedzi na adresata; może nim być konkretna osoba (lub grupa osób), upersonifikowane zjawisko, pojęcie itp.
Biblia jako źródło kultury
Romana Brandstaettera uznaje się za wybitnego biblistę, który wielokrotnie w swojej twórczości nawiązywał do Pisma Świętego (np. w wierszu Hymn do miłości). W opinii wielu badaczy przekład biblijnej Księgi Psalmów autorstwa Brandstaettera dorównuje swoim kunsztem XVI‑wiecznemu Psałterzowi Dawidów Jana Kochanowskiego. Wysoko oceniane są również – poza lirykami – jego inne dzieła, np. dramaty oraz teksty epickie poświęcone postaciom i wydarzeniom opisanym w Piśmie Świętym.
Nie przypadkiem tytuł analizowanego wiersza Biblio, ojczyzno moja stał się zarazem tytułem jednego z filmówfilmów podkreślających znaczenie Pisma Świętego.
Podaj po dwa przykłady tekstów kultury nawiązujących do Biblii. Uzupełnij poniższe rubryki.
O Biblii i spotkaniach z Bogiem
Noc biblijnaByła grudniowa wietrzna noc, jedna z owych jerozolimskich bezsennych nocy, które spędzałem od dwóch lat w biurze Polskiej Agencji Telegraficznej, gdzie pracowałem, niekiedy do świtu, przy nasłuchu radiowym. […] Skończyłem pracę po północy. […] Przerzuciłem leżące na stole broszury propagandowe, zwalone w nieładzie na półkę, jakieś powieści, które, nie wiadomo dlaczego i po co, znalazły się w biurze nasłuchu radiowego, i zatrzymałem wzrok na leżącej obok jednego z biurek stercie starych tygodników. Wyciągnąłem na chybił trafił kilka numerów. Z jednego z nich wypadła na podłogę dużych rozmiarów wkładka. Była to reprodukcja rzeźby z XVII wieku Innocenza da Palermo z kościoła San Damiano w AssyżuAssyżu przedstawiająca ukrzyżowanego Chrystusa. Usłyszałem szelest oliwek rosnących na stokach wzgórz umbryjskichumbryjskich i poczułem nieprzepartą konieczność powrotu do Assyżu – tak! powrotu! – chociaż w tym mieście nigdy dotychczas nie byłem. […] Spojrzałem na reprodukcję. Wyobrażała Chrystusa w chwilę po Jego śmierci. Z półrozchylonych warg uszedł ostatni oddech. Kolczasta korona spoczywała na Jego głowie jak gniazdo uwite z cierni. Miał oczy zamknięte, ale widział. Głowa Jego wprawdzie opadła bezsilnie ku prawemu ramieniu, ale na twarzy malowało się skupione zasłuchanie we wszystko, co się wokół działo. Ten martwy Chrystus żył.
Pomyślałem:
Bóg…Źródło: Roman Brandstaetter, Noc biblijna, [w:] tegoż, Krąg biblijny i franciszkański, Warszawa 1981, s. 276–277.
Na progu słowaW naszym kręgu kulturowym Biblia to niemal upostaciowienie tego, co nazywamy Księgą.
Wielu ludzi zapytanych, jaką jedną książkę zabraliby na bezludną wyspę – odpowiada: Biblię. Tak jakby w niej zawierały się w jakiś sposób wszystkie inne książki.
Oczywiście, jest to przede wszystkim księga święta. W synagogach przechowuje się jej święte zwoje w misternych pokrowcach w specjalnej szafie, tzw. Arce Przymierza, i wyjmuje ze czcią. Jest specjalny zawód przepisywaczy ksiąg […]. Przez długie wieki Żydzi nie dotykali świeckich książek. Uważali je za przedmioty brudzące ręce. […] W domach żydowskich, ale też protestanckich, Biblia jest przedmiotem leżącym na własnym miejscu, jest jakby ośrodkiem domu. […] Na Biblię świadkowie przysięgają w sądach, że mówić będą prawdę, całą prawdę i tylko prawdę, jakby w przekonaniu, że to, co jest samą prawdą, kryje się na kartach tej książki.
Cała nasza kultura zakorzeniona jest tak głęboko w Biblii, że nie wiedząc nawet o tym, nie myśląc o tym, oddychamy nią i myślimy.
Źródło: Anna Kamieńska, Na progu słowa, Poznań 1985, s. 36–37.
Po przeczytaniu tekstów Romana Brandstaettera i Anny KamieńskiejAnny Kamieńskiej wykonaj poniższe polecenia.
Określ, w jakim stopniu doświadczenie życiowe Romana Brandstaettera – opisane w przytoczonym fragmencie Nocy biblijnej – nawiązuje do treści wiersza Biblio, ojczyzno moja.
Biblia nazywana jest „Księgą nad księgami”. Wyjaśnij, jak rozumiesz to określenie.
Na podstawie fragmentu tekstu Na progu słowa Anny Kamieńskiej wskaż, jakie znaczenie ma Biblia w kulturze żydowskiej i chrześcijańskiej.
Na podstawie ostatniego akapitu tekstu Anny Kamieńskiej wyjaśnij znaczenie słów: „nie wiedząc nawet o tym, nie myśląc o tym, oddychamy nią i myślimy”.
Wiara czy rozum?
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P1Aw41b06
Nagranie recytacji wiersza "*** [Nie dają spokoju...]".
*** [Nie dają spokoju...]Nie dają spokoju tajemnicom naszej wiary
opukują ją dziobem rozumu
stają na głowie, żeby ją pojąć –
tłumaczą z hebrajskiego na grecki
z greki na łacinę – tam i z powrotem
zaglądają w nie okiem ciekawej myszy
dorabiają się przy okazji doktoratówinni
pokrywają je chytrym milczeniem
drążą ponad nimi jaskinię bluźnierców
wyrywają z Biblii zębya tajemnice zostają tajemnicami
jak alfabet żywych i umarłych
jak nieznane śpiewniki ptaków
jak bezustanne strącanie sekund
jak hieroglif ostatniego oddechuŹródło: Jan Twardowski, *** [Nie dają spokoju...], [w:] tegoż, Zaufałem drodze. Wiersze zebrane 1932–2006, Warszawa 2007, s. 264.
Po przeczytaniu wiersza Jana TwardowskiegoJana Twardowskiego wyjaśnij, co zyskuje lub traci człowiek, próbując rozumowo wyjaśnić tajemnice Biblii.
Zadaniowo
Zredaguj wypowiedź pisemną (prozą lub wierszem) będącą apoteozą (pochwałą) twojego ulubionego tekstu kultury (np. książki/piosenki/filmu/spektaklu teatralnego itp.).
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji. Słowa klucze: liryka bezpośrednia, liryka zwrotu do adresata (liryka inwokacyjna), Biblia, Tora.