Językowy świat liczb
W języku do wyrażania liczebności lub wielkości danego zbioru służą liczebniki. Są to wyrazy, które oznaczają zbiory określonych rzeczy, obiektów i zjawisk ('pięć', 'pięcioro'), kolejność ('piąty'), a nawet części zapisywane za pomocą tradycyjnych ułamków ('ćwierć', 'pół', 'półtora'). Nie zawsze jednak potrafimy podać konkretne liczby dla pewnych zjawisk. Sięgamy wówczas po przybliżone dane opisowe, a ściślej mówiąc, używamy słów mówiących o wielkości czy małości, natężeniu lub osłabieniu czegoś. W tej lekcji powiemy o liczbach, wymiarach, wielkościach.
1) Wyobraź sobie, że przygotowujesz film historyczny, w którym bohaterowie posługują się archaicznymiarchaicznymi określeniami, aby liczyć lub odmierzać. Znajdź w dowolnym słowniku znaczenie takich archaicznych wyrazów: 'funt', 'cetnar', 'korzec', 'grzywna', 'ćwiertnia', 'stajanie', 'pręt', 'sznur', 'mila', 'garniec', 'łaszt'.
2) Znajdź w dowolnym źródle nazwy własne w twojej miejscowości, regionie, województwie, które występują w liczbie mnogiej (np. 'Złotniki', 'Grotniki'). Zastanów się, dlaczego używane są w tej formie.
3) Znajdź powiedzenia, frazeologizmy, przysłowia lub złote myśli, w których pojawiają się słowa nawiązujące do świata liczb, np. gdzie dwóch się bije, tam trzeci korzysta; mnożyć problemy; dzielić włos na czworo.
Kategoria liczby
Liczba to jedna z najważniejszych kategorii, którą odnajdujemy w odmianie różnych części mowy. Przez liczbę odmieniają się:
rzeczowniki,
przymiotniki,
niektóre zaimki,
czasowniki.
Rzeczowniki, które nazywają zbiory składające się z jednego lub wielu elementów, nazywamy policzalnymi. To większość wyrazów konkretnych:
jeden dom – dwa domy,
jeden kot – sto kotów.
Nie zawsze jednak możemy dokładnie wskazać wartości liczbowe grup, zbiorów. Takie rzeczowniki, dla których nie potrafimy wskazać liczebnika zastępującego liczbę, a jedynie przybliżoną wartość, nazywamy niepoliczalnymi: 'beton', 'powietrze', 'ptactwo'.
Wyrazy: 'mało', 'wiele', 'dużo' informują o wielkości zbioru. Nie wskazują na liczbę, ale szacują rozmiar całości. Łączą się zarówno z rzeczownikami policzalnymi ('dużo kamieni', 'parę kotów'), jak i niepoliczalnymi ('dużo wody', 'mało czasu').
Z policzalnością wiąże się jeszcze jedno zjawisko. Mianowicie w polszczyźnie znajdziemy wyrazy, które występują tylko w liczbie pojedynczej ('powietrze', 'magnez', 'radość', 'romantyzm'). Zwykle są to rzeczowniki nazywające substancje, niepodzielne formy lub pojęcia abstrakcyjne (psychiczne, intelektualne, artystyczne).
W dawnej polszczyźnie przedmioty, które występowały w parach, opisywano za pomocą tzw. liczby podwójnej. Nie pojawia się ona we współczesnym języku, ale jej ślady można odnaleźć w wyrażeniach: 'dwoje oczu', 'dwoje uszu' (‘Części ciała człowieka, które występują parami’) czy w powiedzeniu: 'Mądrej głowie dość dwie słowie'. Historia języka odcisnęła więc swój ślad w gramatyce – znajdziemy bowiem kilka wyrazów nazywających przedmioty, które mają tylko liczbę mnogą: 'nożyce', 'skrzypce', 'spodnie', 'okulary', także – 'bakalie'. Tylko liczbę mnogą mają również niektóre nazwy własne: 'Karkonosze', 'Tatry', 'Himalaje', 'Ateny', 'Złotniki' itp.
Wskaż rzeczowniki, które mają tylko liczbę pojedynczą lub tylko liczbę mnogą.
Helsinki, nożyce, uroda, rycerstwo, drzwi, skrzypce, spodnie, zło, wodór
| Rzeczowniki, które mają tylko liczbę pojedynczą | |
|---|---|
| Rzeczowniki, które mają tylko liczbę mnogą |
Liczebniki i ich rodzaje
Liczebniki to odmienne części mowy, za pomocą których wskazujemy wartości liczbowe rzeczy, zjawisk, przedmiotów. Mówiąc prościej – są nimi wyrazy, którymi zastępujemy liczby i wartości matematyczne. Określają głównie rzeczowniki.
Najważniejsza grupa to liczebniki główne: 'jeden', 'dwa', 'trzy'…, 'dziesięć', 'jedenaście'…, 'dwadzieścia'…, 'sto'… Nigdy nie odmieniają się przez liczby, ponieważ cechę tę zawierają w swoim znaczeniu. Odmieniają się przez przypadki, chociaż w liczebnikach powyżej PIĘĆ formy przypadka są prawie identyczne. Najtrudniejsza jest odmiana przez rodzaj. Liczebniki odmieniają się przez rodzaje: męskoosobowy i niemęskoosobowy. Przy czym rodzaj liczebnika zależy od rodzaju rzeczownika, któremu towarzyszy (np. 'dwa samochody', 'dwie lampy').
Aby opisać cząstkowe wartości liczbowe, sięgamy po liczebniki ułamkowe. Jak mówi nazwa, są one w rzeczywistości słownymi zamiennikami tradycyjnych ułamków. W tej grupie są tylko trzy słowa: 'pół', 'półtora', 'ćwierć'.
Najrzadziej używamy we współczesnej polszczyźnie liczebników zbiorowych – są nimi wyrazy 'dwoje', 'troje', 'czworo', 'pięcioro', 'dwadzieścioro' itd. Odmieniają się tylko przez przypadki.
Dlaczego mamy tyle problemów z odmianą liczebników typu 'troje', 'czworo', 'dziesięcioro'? Używamy ich głównie z nazwami istot młodych ('troje szczeniąt', 'kacząt', 'źrebiąt'), par i grup, w których pojawiają się osoby różnych płci ('troje słuchaczy' = ‘1 mężczyzna i 2 kobiety lub 2 mężczyzn i 1 kobieta’), czy z niektórymi rzeczownikami występującymi w parach ('dwoje uszu', 'oczu').
Za pomocą liczebników wskazujemy również kolejność. Służą do tego liczebniki porządkowe ('drugi', 'czwarty', 'dziesiąty', 'setny'). Odmieniają się jak przymiotniki.
Podział liczebników pokazany został w tabeli:
Liczebnik | |||
|---|---|---|---|
Określa liczebność | Porządkuje kolejność | Wskazuje części | Określa skład zbiorów |
Główny | Porządkowy | Ułamkowy | Zbiorowy |
dwa | drugi | pół | dwoje |
Najważniejsze cechy gramatyczne znajdziemy w poniższej tabeli:
Odmiana liczebników | |||
|---|---|---|---|
Przypadek i rodzaj | Przypadek, rodzaj, liczba | Nieodmienne | Przypadek |
Główny | Porządkowy | Ułamkowy | Zbiorowy |
dwa | drugi | pół | dwoje |
Popatrzmy również na tabelki, w których pojawiają się wzorce odmiany liczebnika głównego i zbiorowego:
Liczebnik główny DWA
M. | dwaj panowie; dwóch, dwu panów / dwie panie / dwa stoły |
D. | dwóch, dwu panów, pań, stołów |
C. | dwu, dwom, dwóm panom, paniom, stołom |
B. | dwóch, dwu panów / dwie panie / dwa stoły |
N. | (z) dwoma panami, dwiema paniami, dwoma stołami |
Ms. | (o) dwóch, dwu panach, paniach, stołach |
Aby łatwiej było odmienić liczebnik lub określić jego rodzaj, warto go połączyć z rzeczownikami, które mają różne rodzaje. Szczególnie kłopotliwe są formy mianownika i biernika.
Liczebnik zbiorowy DWOJE
M. | dwoje |
D. | dwojga |
C. | dwojgu |
B. | dwoje |
N. | dwojgiem |
Ms. | dwojgu |
Jeśli wyrażamy liczebniki za pomocą liczb, pamiętajmy o ważnej zasadzie interpunkcyjnej:
po liczebnikach porządkowych pojawia się kropka, np.:
dwa samochody = 2 samochody (liczebnik główny);
mój drugi komputer = mój 2. komputer (liczebnik porządkowy).
Określ przypadek każdego z liczebników użytych w poniższych zdaniach.
Nasza pupilka pokazała się po raz pierwszy z czworgiem kociąt. – {M.} {D.} {C.} {B.} {#N.} {Ms.}
Na zawodach nie wystartowało chyba trzech reprezentantów drużyn. – {M.} {#D.} {C.} {B.} {N.} {Ms.}
Po drugiej przerwie do ciebie zadzwonię. – {M.} {D.} {C.} {B.} {N.} {#Ms.}
Zauważyłem w pociągu czterech konduktorów. – {M.} {D.} {C.} {#B.} {N.} {Ms.}
Cały dzień marzyliśmy o dwóch dniach wolnego. – {M.} {D.} {C.} {B.} {N.} {#Ms.}
Rozmawiali przez telefon chyba ze sto minut. – {M.} {D.} {C.} {#B.} {N.} {Ms.}
Uporządkuj liczebniki.
piąty, dwa, czwarty, pięcioro, szósty, troje, pięć
| Liczebnik główny | |
|---|---|
| Liczebnik porządkowy | |
| Liczebnik zbiorowy |
Zastąp cyfry słowami.
Na zawodach było ............ (3) zawodników i ............ (5) zawodniczek z ............ (2) różnych drużyn. Na mecie ................ (1) była nasza koleżanka, która w .............. (3) okrążeniu wyprzedziła ............ (2) kolegów. To .............. (4) zawody w ostatnich ................ (4) latach. Trzeba przyznać, że mamy coraz lepszą kondycję: ............ (1/2) dnia trenujemy, ale ostatnie .................... (1 ½) godziny przed zawodami – to najważniejsza część naszego treningu. Zwykle trzeba zrobić na bieżni od ...................... (10) do .................... (15) okrążeń. Ostatnio do zawodów nie zaklasyfikowało się chyba ............ (3) zawodników: ................ (1) miał grypę, a ............ (2) następni kończyli bieg ............ (2) minuty po czasie. W przyszłym roku ............ (5) mistrzostwa. Niebawem pobiegniemy w ...................... (10) miejskim maratonie. Szykuje się duża reprezentacja:.............. (5) chłopaków i .............. (6) dziewczyn. Trzeba będzie okrążyć chyba z ............ (3) dzielnice w naszym mieście, z ........................ (20) ulic i ............ (4) place.
Utwórz formy mianownika liczebników, które dopasujesz do rzeczowników zapisanych w tabelce.
| turysta | turystka | pies | list | drzewo | |
|---|---|---|---|---|---|
| Wzór (2) | dwóch | dwie | dwa | dwa | dwa |
| (3) | |||||
| (5) | |||||
| (7) | |||||
| (100) |
Przeciągnij elementy tekstowe i upuść w odpowiednie miejsca.">
Uzupełnij tabelę właściwymi formami liczebników. Pamiętaj, że pojawiają się w niej różne typy liczebników: główne, zbiorowe i porządkowe.
Przeciągnij elementy tekstowe i upuść w odpowiednie miejsca.
M., D., C., B., N., Ms., trzech, trzech, trzema, trzech, czworo, czworgu, czworo, piąta, piątej, piątą, piątej, siedem, siedmiu, siedmiu
| trzech panów | czworo skrzypiec | piąta aleja | siedem książek | |
|---|---|---|---|---|
| M. | trzech | czworo | piąta | siedem |
| D. | trzech | siedmiu | ||
| C. | czworgu | piątej | ||
| B. | czworo | |||
| N. | trzema | piątą | ||
| Ms. | trzech | piątej | siedmiu |
Jak jeszcze w języku można wyrażać wartości liczbowe?
Liczby odnoszą się również do wymiarów. Gdy obliczamy obwód, pole, objętość jakiejś figury, podajemy długość jej boków. Podobnie w języku mamy wiele wyrazów, które nazywają wymiar lub określają przybliżony kształt przedmiotów, większych lub mniejszych zbiorów. Oprócz liczebników nieokreślonych, np. 'kilka', 'parę', 'trochę', 'dużo', 'mało', 'wiele' przydatne w takim opisie okazują się zaimki liczebne, np. 'tyle', 'iluś' lub przysłówki, np. 'równo', 'częściowo'.
Tworzymy również wiele nazw wywodzących się od kategorii liczbowych – są nimi rzeczowniki, np. 'jedynka', 'dwójka', 'trójkąt', 'czworobok', 'ćwiartka', 'połówka'. Wiele przedmiotów, ze względu na to, że mają cechy odnoszące się do zjawisk policzalnych, charakteryzujemy za pomocą słów, w których odnajdziemy fragmenty liczebników, np. 'czterolistny', 'parzystokopytny', 'trójkątny', 'ośmiokątny'. Bogaty zbiór wyrazów, należących do świata liczb i wartości, pojawia się przede wszystkim w terminologii nauk ścisłych (matematyce, fizyce, informatyce itp.). Tworzą go przecież powszechnie znane słowa: 'ułamek zwykły' i 'dziesiętny', 'suma', 'różnica', 'iloczyn', 'iloraz', 'pierwiastek', 'procent' itp. Często pojawiają się one w języku potocznym – już w oderwaniu od rzeczywistości naukowej – jako metaforyczny składnik wielu powiedzeń, w których próbujemy określić wagę jakichś spraw, porównać w przybliżony sposób sytuacje czy przedmioty, np. 'to są plusy i minusy czegoś', 'zdarzyło się to w ułamku sekundy', 'coś jest dodatnie' (‘pozytywne’). W znaczenie wielu wyrazów wpisane jest potoczne myślenie o wartościach matematycznych, świadczą o tym chociażby powiedzenia: 'podać coś komuś w przybliżeniu', 'dzielić włos na czworo', 'mnożyć problemy' itp.
W gramatyce mamy kilka kategorii, w których zapisały się potoczne wyobrażenia o liczbach i wymiarach – w rzeczywistości służą one do ilustrowania dodatkowych pojęć lub znaczeń, z którymi kojarzymy dane słowa. Pierwsza z ważnych opozycji to 'wielkość – małość'. Odnajdziemy ją w cząstkach, dzięki którym tworzymy zdrobnienia: 'lampka' (‘mała lampa’), 'stoliczek' (‘mały stolik’), 'piesek' (‘mały pies’) lub zgrubienia: 'bucisko' (‘duży but’), 'zamczysko' (‘duży zamek’), 'psisko' (‘duży pies’). Okazuje się jednak, że w zdrobnieniach czy zgrubieniach wyrazowych zawarte są nie tylko informacje o kształtach i wymiarach. Ten mechanizm językowy działa podobnie jak zoom w aparacie fotograficznym – chcemy lepiej profilować nasze wyobrażenia lub emocje związane z przedmiotem, który opisujemy. Za pomocą zdrobnień i zgrubień przekazujemy różne emocje, a nawet postawy. Dla jednych użytkowników wyraz 'zamczysko' w zdaniu: 'Zobacz, ale zamczysko!' – będzie wnosił do rozmowy zabarwienie ironiczneironiczne, a dla innych raczej podziw. Często forma taka zawiera treści przeciwstawne do tych, które chcemy wyrazić. Nasz domowy pupil pewnie nigdy by się nie obraził, gdybyśmy go określili, posługując się zgrubieniem: 'Ależ mądre psisko!'. W tym wypadku zgrubienie wyrazowe wyraża sympatię, choć brzmi może trochę ironicznie.
Informacje o rozmiarach, intensywności pojawiają się także w przymiotnikach – jedne z nich mają zapisane znaczenie natężenia cechy: 'ogromny – ogromniasty', 'długi – długaśny', inne z kolei mówią, że jakaś cecha się osłabiła: 'biały – białawy', 'krótki – krótkawy', 'długi – długawy'.
Również w wielu czasownikach znajdziemy informacje na temat jednorazowości lub powtarzalności czy wielokrotności jakichś zdarzeń: 'mówić' (raz), 'mawiać' (wiele razy), 'przepisać' (raz), 'przepisywać' (wiele razy).
Opisane tu przykłady pokazują, że wiele określeń – zdawałoby się ścisłych i konkretnych – to cechy stylistyczne naszych tekstów. Świat liczb w języku potocznym rządzi się bowiem innymi prawami niż w matematyce: pozwala profilować nasze postawy wobec opisanych rzeczy, oddawać emocje i uwypuklać oceny.
Zasady poprawności w stosowaniu liczebników
1) Odmieniamy tylko drugą część liczby stanowiącej rok, np. tysiąc dziewięćset osiemdziesiąty trzeci, dwa tysiące dwudziesty pierwszy. Człony odnoszące się do tysięcy i setek nie odmieniają się, to znaczy wymawiamy je w formie liczebnika głównego (jeden, dwa, dwa tysiące). Odmieniają się tylko ostatnie dwie cyfry w formie liczebnika porządkowego (pierwszy, drugi, jedenasty). Wyjątek stanowią liczebniki oznaczające daty, które nie zawierają członów ani dziesiątek, ani jedności, np. rok tysiąc dziewięćsetny, dwutysięczny.
2) Jeśli w zapisie daty miesiąc oznaczyliśmy cyfrą rzymską, nie stawiamy kropek przed i po tej cyfrze, np. 12 VI 2021 r.
3) Miesiąc odczytujemy w dacie zawsze w formie dopełniacza, np. 12.06.2021 r. - dwunasty czerwca dwa tysiące dwudziestego pierwszego roku. Natomiast dzień możemy odczytać na dwa sposoby w zależności, na jakie pytanie odpowiadamy:
jeżeli odpowiadamy na pytanie Który jest dzień?, stosujemy formę mianownika, np. dwunasty czerwca,
odpowiadając na pytanie typu Którego to będzie dnia?, stosujemy formę dopełniacza, np. dwunastego (dnia) czerwca.
4) W zapisie godziny stosujemy kropkę i dwukropek, jeśli chcemy oddzielić godziny od minut, np. godzina 20.10, 11.30, 18:45, 21:10. Stosowanie dwukropka jest rzadsze.
5) Liczebniki 'pół' oraz 'ćwierć' piszemy łącznie, gdy są one częścią wyrazu złożonego, np. półbuty, półkilometrowy, półżartem, ćwierćnuta, ćwierćfinał. Pisownię rozdzielną stosujemy:
kiedy 'pół' jest liczebnikiem ułamkowym, a rzeczownik jest użyty w dopełniaczu: np. pół stołu, pół biedy, pół sali,
kiedy w zdaniu występują dwa wyrazy z liczebnikiem 'pół' określające jedno pojęcie: np. pół spał, pół czuwał; pół czarna, pół niebieska,
kiedy 'pół' występuje po przyimkach: do, o, przy, na, od, po, za, przez: np. od pół godziny; dzielimy na pół.
kiedy 'ćwierć' wystepuje z rzeczownikiem w dopełniaczu: np. ćwierć chleba, ćwierć jabłka, ćwierć litra.
Do jakich części mowy należą wymienione wyrazy?
| Wyraz | Rzeczownik | Przymiotnik | Liczebnik | Zaimek (liczebny) | Przysłówek |
| ćwierć | □ | □ | □ | □ | □ |
| ćwiartka | □ | □ | □ | □ | □ |
| drugi | □ | □ | □ | □ | □ |
| dwa | □ | □ | □ | □ | □ |
| dwieście | □ | □ | □ | □ | □ |
| setny | □ | □ | □ | □ | □ |
| sto | □ | □ | □ | □ | □ |
| połówka | □ | □ | □ | □ | □ |
| jedynka | □ | □ | □ | □ | □ |
| jedyny | □ | □ | □ | □ | □ |
| pierwszy | □ | □ | □ | □ | □ |
| pięcioro | □ | □ | □ | □ | □ |
| piątka | □ | □ | □ | □ | □ |
| tyle | □ | □ | □ | □ | □ |
| procent | □ | □ | □ | □ | □ |
| wiele | □ | □ | □ | □ | □ |
| niewiele | □ | □ | □ | □ | □ |
| dużo | □ | □ | □ | □ | □ |
| kilka | □ | □ | □ | □ | □ |
| niewielki | □ | □ | □ | □ | □ |
| wielki | □ | □ | □ | □ | □ |
| pół | □ | □ | □ | □ | □ |
| troje | □ | □ | □ | □ | □ |
| trzy | □ | □ | □ | □ | □ |
| trójka | □ | □ | □ | □ | □ |
Każdy wyraz w tabeli poniżej ma w swoim znaczeniu zawartą informację o wielkości lub liczbie czy wymiarze. Wybierz poprawną kategorię i ją zaznacz. Skorzystaj ze wzoru.
| Wyraz | Wielkość | Małość | Zbiór | Intensywność czegoś | Osłabienie czegoś | Wielokrotność lub powtarzalność |
| wzór: płotek | + | |||||
| wietrzysko | □ | □ | □ | □ | □ | □ |
| przesiedzieć | □ | □ | □ | □ | □ | □ |
| czerwonawy | □ | □ | □ | □ | □ | □ |
| nochal | □ | □ | □ | □ | □ | □ |
| chadzać | □ | □ | □ | □ | □ | □ |
| robactwo | □ | □ | □ | □ | □ | □ |
| pracuś | □ | □ | □ | □ | □ | □ |
| tłum | □ | □ | □ | □ | □ | □ |
| kłamczuch | □ | □ | □ | □ | □ | □ |
| kłamczuszek | □ | □ | □ | □ | □ | □ |
Określ, które z wyrazów w powyższej tabeli zawierają dodatkowe znaczenia na podstawie dodanego formantu do podstawy słowotwórczej:
a) pozytywnych emocji,
b) negatywnych emocji,
c) pogardliwych ocen lub ironicznych postaw.
W języku nasze wyobrażenia możemy stylizować. Mamy przecież kategorię stylu, która działa podobnie jak w dziełach artystycznych – także w fotografii. Wyobraź sobie, że fotografujesz jakiś przedmiot w trzech wymiarach. Używasz obiektywu typu zoom, by coś zbliżyć, lub obiektywu szerokokątnego, by tę samą rzecz oddalić. Przyporządkuj wyrazy do odpowiednich grup, aby oddać ich profil w obiektywach aparatu fotograficznego.
przemiły, zamczyszko, kłamczuch, miły, milutki, kłamca, najeść się, jeść, zamek, czytać, podjadać, naczytać się, kłamczuszek, zameczek, czytywać
| [Pomniejszenie ] | |
|---|---|
| [Profil neutralny] | |
| [Powiększenie] |
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji.
Słowa klucze: liczebnik, policzalność, niepoliczalność.