Jak zbudowane są zdania?

Pojedyncze słowa nie wystarczają, by wyrazić myśli lub przekazać komuś informacje. Wyrazy można łączyć w dłuższe ciągi zwane wypowiedzeniami. Są różne typy wypowiedzeń: zdania (z osobową formą czasownika) i równoważniki zdań. Ta część jest poświęcona częściom zdania i temu, jak są ze sobą powiązane.

Z czego się składa wypowiedzenie?

Nie każdy wyraz w wypowiedzeniu jest częścią zdania. Jedne mogą występować samodzielnie i przekazywać skończone myśli. Drugie służą do tego, aby uzupełniać ich treść.

Na przykład w zdaniu Piszę do ciebie występują trzy wyrazy: „pisać” (czasownik), „do” (przyimek), „ty” (zaimek). To wypowiedzenie można by skrócić do jeszcze prostszego: Piszę. Nie możemy jednak pozostawić w zdaniu dwóch kolejnych wyrazów: do ciebie. Taka treść byłaby niegramatyczna i niezrozumiała.

Wyrazy nadrzędne narzucają formę gramatyczną wyrazom podrzędnym, a wyrazy podrzędne określają wyrazy nadrzędne.

Aby wyodrębnić części zdania, należy dzielić wypowiedzenie na mniejsze jednostki. Trzeba także pamiętać, że niektóre słowa tworzą powiązania, których nie możemy naruszyć. Takie właściwości mają między innymi:

• złożone formy gramatyczne w czasowniku, np. czas przyszły będę czytał składa się z formy czasownika być i formy czasu przeszłego czasownika czytał;

• związki frazeologiczne – zawsze znaczą coś w całości – np. ciarki komuś przeszły po plecach odczytujemy jako hasło ze słownika frazeologicznego, które oznacza ‘ktoś się wystraszył’.

Części zdania

Wykres przedstawia rodzaje pojedynczych wyrazów i ich dłuższych połączeń, które są składnikami zdania.

R1HHKhJx8qPfj1

Ilustracja przedstawia tabelę z napisami: tytuł tabeli – Co jest samodzielną częścią zdania (inaczej składnikiem)?. Dwie rubryki: 1. rubryka: nazwa rubryki: pojedynczy wyraz; pod spodem znajdują się przykłady (rzeczowniki: ptaki odleciały, czasowniki: słońce świeci, przymiotniki: mroźny dzień, liczebniki: trzy krzesła, zaimki: moja szkoła, przysłówki: przyjdź pojutrze, 2. rubryka: nazwa rubryki: połączenie kilku wyrazów, poniżej znajdują się przykłady (wyrażenie przyimkowe: idę do domu, połączenie wyrazów ze spójnikami: mama i tata przyszli, złożone formy czasownika: będę pisał opowiadanie, czasowniki ze słowami modalnymi (trzeba, należy, warto, powinno się, można itp.): można wpłacać pieniądze, czasowniki z przeczeniem "nie": nie będę pisał opowiadania, nazwy własne: Polska Akademia Nauk zaprasza na wykład, wyrażenia porównawcze: głośny niczym armata, ciemny jak noc, związki frazeologiczne: ze strachu przeszły mi ciarki po plecach.

Wyrazy w zdaniu nigdy nie pojawiają się ciągle w tych samych formach, ale się odmieniają. Zanim powstanie dłuższe zdanie, łączą się w grupy.

W grupie wyrazy układają się w porządku nadrzędno‑podrzędnym. Taki układ nazywamy związkiem składniowym, np. ciekawa gazeta. Wyraz podrzędny określa wyraz nadrzędny.
Wyróżniamy następujące związki składniowe:

• związek zgody – dwa wyrazy występują w tym samym przypadku, liczbie i rodzaju, np. pierwszą strofę (biernik, liczba pojedyncza, rodzaj żeński),

• związek rządu – wyraz nadrzędny wymaga użycia wyrazu podrzędnego w określonym przypadku, np. strofę (czego?) wiersza (dopełniacz),

• związek przynależności – o wyraz podrzędny (nieodmienny) pytamy tak samo, jak o okolicznik, np. czytali (jak?) uważnie.

Wyraz gazeta jest nadrzędny, wyraz ciekawa – podrzędny. O wyraz nadrzędny pytamy: jaka? + gazeta. Odpowiedzią na to pytanie jest treść wyrazu podrzędnego – ciekawa. Wyraz nadrzędny zatem jest wyrazem określanym, a wyraz podrzędny wyrazem określającym. HierarchięhierarchiaHierarchię tych wyrazów przedstawiamy za pomocą strzałek: od określającego (podrzędnego) do określanego (nadrzędnego):

ciekawa → gazeta

Gdy oba wyrazy pojawiają się w tych samych formach gramatycznych, nazywamy je współrzędnymi. Często są powiązane za pomocą spójnika („i”, „oraz”), a jeśli brakuje spójnika – ich współrzędność sygnalizuje przecinek, np.

Mama, tata i brat + poszli. = Mama, tata, brat + poszli.

Wyrazy, które występują w tej samej formie gramatycznej i nie wyróżniają się gramatycznie od swych „sąsiadów”, tworzą w zdaniu szereg.

Mamy też w zdaniu wyrazy, które nie są ani związkami składniowymi, ani szeregami. Pojawiają się one często, aby:

• połączyć pojedyncze wyrazy odmienne w dłuższe sformułowania,

• wyrazić dodatkowe treści znaczeniowe.

Przyimki pojawiają się w związkach składniowych, a spójniki – w szeregach.

Wykres przedstawia rodzaje wyrazów, które nie są samodzielnymi częściami zdania, a jedynie pomagają tworzyć grupy składniowe albo wnoszą do zdania dodatkowe informacje na temat treści.

R15Po8o9vdebR

Ilustracja przedstawia tabelę z napisami: tytuł tabeli – Jakie wyrazy nie są samodzielnymi częściami zdania? Pierwsza rubryka: wyrazy łączące zdania lub ich części (przyimki lub spójniki) np. Mama i tata przyjechali (pogrubione i), Od wczoraj pada śnieg (pogrubione od), Pioruny niby huk armat (pogrubione niby). Druga rubryka wiersz pierwszy: Wyrazy, które podkreślają stosunek autora zdania do treści (np. partykuły), np. Rzeczywiście, ładna dziś pogoda (pogrubione rzeczywiście), To podobno ciekawa książka (pogrubione podobno), Tylko uważajcie na siebie (pogrubione tylko). Wiersz kolejny: Wyrazy, które wyrażają emocje (np. wykrzykniki) lub bezpośrednie zwroty do kogoś/czegoś (np. formy wołacza), np. Mamo, nie będzie mnie na obiedzie (pogrubione mamo), Uff, zakończyło się to szczęśliwie (pogrubione uff).