Zróżnicowanie rozmieszczenia upraw na świecie

R3wZDgofg9Tc6

Na zdjęciu zbiór herbaty na plantacji. Na pierwszym planie dwie kobiety o ciemnej karnacji w kolorowych strojach, z chustkami na głowach. Na plecach mają zwieszone kosze wykonane z wikliny lub bambusa, do których wrzucają zerwane listki. W tle drzewa liściaste i stoki górskie na których prawdopodobnie również uprawiana jest herbata.

1. Zróżnicowanie roślin uprawnych

Rośliny alimentacyjnerośliny alimentacyjneRośliny alimentacyjne to takie, które służą człowiekowi jako pożywienie, np. zboża, rośliny strączkowe, korzeniowe, bulwiaste, warzywa i owoce. Inną grupę stanowią rośliny będące surowcem dla różnego rodzaju przemysłu, czyli takie, z których uzyskuje się włókna (włókniste), olej (oleiste), cukier czy kauczuk. Rośliny pastewne stosuje się jako paszę dla zwierząt gospodarskich.
Specyficzną grupą roślin uprawnych, które nie zawierają substancji odżywczych i nie są surowcem dla przemysłu, a uprawia się je ze względu na zawartość substancji pobudzających, są używki.

Warto przy tym pamiętać, że podział ten nie jest ścisły i niektóre rośliny mogą być wykorzystywane w celach zarówno przemysłowych, spożywczych, jak i jako używki. Ziarno kakaowca zawierające tylko śladowe ilości substancji pobudzających znajduje zastosowanie w przemyśle kosmetycznym, a jego pozostałości wykorzystuje się w przemyśle spożywczym.

R1MLD4bDhdxbr

Na ilustracji owoce kakaowca wyrastające wprost z pnia. Owalne pomarańczowe jagody, bruzdkowane o kształcie wydłużonej na końcach kuli. Okryte grubą łupiną. Liście podłużne jajowate, szerokolancetowate, skórzaste.

2. Zróżnicowanie upraw zbóż

Zboża to najpowszechniej uprawiana grupa roślin na świecie, będąca podstawą wyżywienia ludzi i wielu zwierząt hodowlanych. Z biologicznego punktu widzenia zboża są trawami. Ich uprawa nie stanowi dla człowieka większego problemu. Owocują w tym samym czasie co zasiew; wyjątkiem są nieliczne zboża ozime. Ziarna zawierające węglowodany, białko, tłuszcze i witaminy mają zwykle wysokie wartości odżywcze. Łatwo je przechowywać – jedynie wilgoć może być dla nich groźna. Przez wiele lat zachowują zdolność kiełkowania. Ze zbóż uzyskuje się nie tylko mąki i kasze, ale także oleje, syropy, płatki, słód, alkohol czy otręby. Dzięki temu mają bardzo bogaty wachlarz zastosowania. Ich uprawy zajmują około połowy gruntów ornych. W skali świata najważniejsze zboża to pszenica, ryż i kukurydza.

RSPLZ6OnhL0RX

Na ilustracji wykres punktowy przedstawiający wielkość produkcji i areał upraw głównych zbóż na świecie. Z lewej strony na osi pionowej wartości w milionach ton. Podziałka od 0 do 1000, w przedziale co 100. Na osi poziomej miliony hektarów. Podziałka od 0 do 250, w przedziale co 50. Żyto – około sześć milionów hektarów, około trzydzieści milionów ton; jęczmień – niecałe pięćdziesiąt milionów hektarów, około sto dwadzieścia milionów ton; ryż – około sto sześćdziesiąt milionów hektarów, około sześćset osiemdziesiąt milionów ton; kukurydza – około sto siedemdziesiąt milionów hektarów, około osiemset dziewięćdziesiąt milionów ton; pszenica – około dwieście dwadzieścia milionów hektarów, około siedemset dziesięć milionów ton.

Pszenica

Chociaż pszenica pochodzi z Bliskiego Wschodu, obecnie uprawia się jej tam stosunkowo niewiele. Największe obszary upraw są w Europie, Ameryce Północnej i wschodniej Azji, nieco mniejsze – w Ameryce Południowej, południowej Azji i Australii.

Rozmieszczenie upraw pokazuje, że pszenica wymaga klimatu ciepłego. Nie służą jej ani zbyt wysokie, ani zbyt niskie temperatury. Dodatkowo potrzebuje żyznych gleb – stąd jej uprawy na Nizinie Chińskiej, w górnej części Niziny Gangesu czy na dawniej trawiastych (stepowych) terenach obu Ameryk i Eurazji.

W 2020 roku ponad połowa (54,2%) światowych zbiorów pszenicy produkowana była w pięciu państwach, a ponad 2/3 w dziesięciu. Taki stan pokazuje sporą koncentrację produkcji, co jest wynikiem wysokich wymagań zboża. Spośród dziesięciu czołowych producentów większość dysponuje dużą powierzchnią terenu. Wyjątek stanowią Niemcy i Turcja, które zajmują mniejszy obszar.

Ciekawych informacji dostarczają dane o wysokości plonów, które nie zależą od powierzchni upraw. Podawane są w tonach z hektara.

Większe niż średnia światowa plony w Niemczech, Francji i Chinach nie powinny dziwić, gdyż są to państwa, które posiadają rozwiniętą technologię oraz stosują nawozy do uzyskania jak największych zysków z upraw. Natomiast Indie to ewidentnie państwo rozwijające się. Z kolei Kanada z powierzchni swoich zasiewów zbiera tyle samo plonów, ile wynosi średnia światowa.

Wyjaśnieniem tych różnic jest sposób gospodarowania. W państwach wielkich obszarowo zwiększenie produkcji polega na zwiększeniu obszaru upraw. Dodatkowe środki nie są potrzebne. Jest to przykład rolnictwa ekstensywnegorolnictwo ekstensywne rolnictwa ekstensywnego, czyli takiego, w którym nie stosuje się sztucznych środków wspomagających uprawy, takich jak nawozy mineralne i pestycydy, co skutkuje jednak zmniejszonymi plonami. W systemie tym nakłady pracy są wysokie, a koszty niskie. Francja nie może sobie pozwolić na taki sposób. Duże zbiory uzyskuje się dzięki dużym nakładom kapitału: używa się nowoczesnych, a więc drogich nasion oraz stosuje nawozy sztuczne i środki ochrony. Jest to przykład rolnictwa intensywnegorolnictwo intensywne rolnictwa intensywnego.

RY3xJRm5BJDBx

Na filmie przedstawiono orkę wołem w Wietnamie.

Na filmie przedstawiono orkę wołem w Wietnamie.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RY3xJRm5BJDBx

Na filmie przedstawiono orkę wołem w Wietnamie.

RI1Ay7uAsBgJi

Film ukazujący orkę za pomocą nowoczesnego ciągnika.

Film ukazujący orkę za pomocą nowoczesnego ciągnika.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RI1Ay7uAsBgJi

Film ukazujący orkę za pomocą nowoczesnego ciągnika.

RskmDOOHqdfFK

Film ukazujący dużą liczbę różnorodnych maszyn biorących udział w pracach polowych.

Film ukazujący dużą liczbę różnorodnych maszyn biorących udział w pracach polowych.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RskmDOOHqdfFK

Film ukazujący dużą liczbę różnorodnych maszyn biorących udział w pracach polowych.

Kukurydza

Kukurydza jest zbożem najbardziej wydajnym. Jej średnie światowe plony to ok. 50 dt/ha.

Kukurydza pochodzi z Ameryki Środkowej, ale ludzie rozszerzyli zasięg jej występowania na regiony o klimatach ciepłych lub ewentualnie umiarkowanych. Do pełnego rozwoju ziaren potrzebuje długiego lata. Jej wielką zaletą jest stosunkowo małe zapotrzebowanie na wodę.

Ziarna można jeść na surowo lub po obróbce cieplnej wyprodukować z nich mąkę, kaszę, popcorn albo wytłoczyć olej. Używając kukurydzy jako paszy dla zwierząt wykorzystuje się zarówno ziarno i kolby, jaki i całą roślinę (na kiszonkę). W ostatnich latach pojawiło się nowe zastosowanie tego zboża – z ziarna produkuje się biopaliwo.

Dominacja Stanów Zjednoczonych i Chin jest bardzo wyraźna. Państwa te wspólnie produkują prawie 55% z całych światowych plonów kukurydzy. W regionach krajów rozwijających się, zwłaszcza w Ameryce Łacińskiej, dzięki swym wysokim walorom odżywczym, stosunkowo łatwej uprawie i wielości zastosowań kukurydza stanowi ważną część pożywienia. W krajach rozwiniętych służy głównie jako pasza dla zwierząt.

Porównanie wysokości plonów pokazuje pozytywną korelację z poziomem rozwoju – państwa wysoko rozwinięte gospodarczo mają wyższe plony. To wskazuje, że uprawa kukurydzy wymaga wiedzy i odpowiednich środków produkcji.

Ryż

Ryż jest rośliną wymagającą. Do wzrostu potrzebuje wysokiej temperatury powietrza i dużej ilości wody. To ogranicza możliwości uprawy do określonych obszarów na świecie. Sama uprawa odbywa się w dwóch etapach: najpierw wysiewa się nasiona do ziemi, a po kilku tygodniach siewki przesadza się na zalewane wodą pola. Wymaga to dużego nakładu pracy ludzkiej i jej skoordynowania, gdyż zalewane pola (padi) tworzą system naczyń połączonych.

Wielką zaletą ryżu jest jego szybki wzrost, co pozwala na dwukrotny zbiór w ciągu roku. W szczególnie sprzyjających warunkach niektóre odmiany plonują nawet trzykrotnie.

Negatywną cechą ziaren ryżu jest niska zawartość białka. Dodatkowa wada to utrata witaminy BIndeks dolny 1₁ w procesie łuskania. Mała ilość tej ważnej witaminy w pożywieniu powodowała u ludzi ciężką chorobę beri‑beri (brak witaminy BIndeks dolny 1₁ w diecie przyczynia się do występowania dysfunkcji układu odpornościowego i nerwowego).

RolreCBXlh9eg

Film przedstawia proces ręcznego sadzenia ryżu.

Film przedstawia proces ręcznego sadzenia ryżu.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RolreCBXlh9eg

Film przedstawia proces ręcznego sadzenia ryżu.

Dwóch największych producentów wytwarza połowę światowej produkcji ryżu, a czołowa ósemka ponad 80%. Nie powinno to dziwić, gdyż są to kraje z dużą liczbą mieszkańców, a zatem wielkim zapotrzebowaniem na żywność i jednocześnie z dużą liczbą rolników pracujących na polach.
Ze względu na duży nakład pracy na jednostkę powierzchni uprawa ryżu stanowi przykład rolnictwa intensywnego.

Plony ryżu także są zróżnicowane, co może świadczyć o tym, że pracą ludzką nie da się zastąpić technologii – nowoczesnych odmian czy nawozów. Bardziej zaawansowana technologicznie Australia ma większe plony niż Chiny mające większą liczbę mieszkańców.

3. Zróżnicowanie upraw używek

Używki to rośliny zawierające substancje pobudzające ludzki organizm. Do najpopularniejszych należą: kawa, herbata, kakao i tytoń.

Kawa

Pochodząca z Wyżyny Abisyńskiej kawa własności pobudzające i orzeźwiające zawdzięcza kofeinie. Znana od starożytności na Bliskim Wschodzie trafiła do Europy w XVI wieku. Od XVII wieku kolonizatorzy rozpoczęli jej uprawę na podległych sobie terenach.

W 2020 roku zebrano na świecie łącznie 10,69 mln ton ziaren kawy. Z zestawienia wynika, że kawę uprawia się na terenach o wysokiej temperaturze powietrza i znacznych opadach.

R1eRYOCSYfeLT

Na zdjęciu niedojrzałe ziarna kawy rosnące na krzewie kawowym. Owalne zielone owoce rosnące na gałązce na krótkich ogonkach jeden przy drugim. Liście ciemnozielone, skórzaste, błyszczące.

Herbata

Do produkcji naparu herbaty wykorzystuje się liście i pączki. Herbata zawiera niewielkie ilości teiny (odmiana kofeiny) oraz liczne przeciwutleniacze i witaminy. Krzew herbaciany pochodzi z Chin, do Europy trafił w XVII wieku. W XIX wieku Anglicy rozpoczęli uprawę herbaty w swoich koloniach, co zapoczątkowało jej rozprzestrzenianie się. W 2020 roku na świecie zebrano ok. 7,02 mln ton herbaty.

Krzew herbaciany wymaga dość wysokiej temperatury powietrza i dużych opadów. Często uprawia się go w górach, ponieważ niższe temperatury spowalniają wzrost krzewów. Po zbiorze liście i pąki poddawane są suszeniu, a część z nich dodatkowo fermentacji. W pierwszym przypadku otrzymuje się herbatę zieloną, w drugim czarną.

R3wZDgofg9Tc6

Na zdjęciu zbiór herbaty na plantacji. Na pierwszym planie dwie kobiety o ciemnej karnacji w kolorowych strojach, z chustkami na głowach. Na plecach mają zwieszone kosze wykonane z wikliny lub bambusa, do których wrzucają zerwane listki. W tle drzewa liściaste i stoki górskie na których prawdopodobnie również uprawiana jest herbata.

Kakao

RKBYg3aO6V386

Na zdjęciu przekrojony owoc o grubej pomarańczowej łupinie, w której znajdują się otoczone białym miąższem nasiona – ziarna kakaowe. Nasiona zatopione w miąższu układają się w kształt pięciopłatkowego kwiatka.

Owoce kakaowca wykorzystuje się nie tylko do przygotowania napoju zawierającego regenerującą teobrominę. Zerwane owoce poddawane są fermentacji, po czym są suszone, palone i mielone. Powstaje tzw. miazga kakaowa, służąca do produkcji czekolady. Z miazgi za pomocą prasy uzyskuje się masło kakaowe, wykorzystywane głównie w przemyśle farmaceutycznym, kosmetycznym, a także jako dodatek do czekolady, oraz kuch kakaowy, który po zmieleniu daje proszek do produkcji napoju.
W 2020 roku na świecie zebrano 5,8 mln ton ziaren kakaowca.

Co prawda kakaowiec pochodzi z Ameryki Południowej i Ameryki Środkowej, ale najwięcej uprawia się go w zachodniej Afryce, gdzie ok. 1880 roku swoje plantacje założyli Brytyjczycy. Roślina wymaga wysokiej temperatury i bardzo obfitych opadów.

4. Zróżnicowanie upraw roślin włóknistych

Jak wskazuje nazwa, z roślin włóknistych uzyskujemy włókna służące do produkcji m.in. tkanin, lin, dywanów, papieru. Najważniejsze z nich to bawełna, juta i len.

Bawełna

Znane od tysięcy lat włókno bawełny jest delikatne, łatwo wchłania wodę, daje się farbować. Dlatego produkuje się z niego tkaniny ubraniowe oraz środki opatrunkowe.

RtnU5UePbPjd6

Na zdjęciu plantacja bawełny, na pierwszym planie zbliżenie na włókna bawełny. Puszyste białe kulki waty na brązowych gałązkach. W tle słupy wysokiego napięcia i pola.

Ponieważ włókno jest odsłonięte, a roślina nie wymaga dużo wody, uprawia się ją w klimatach ciepłych i suchych. Brak opadów gwarantuje, że włókna nie zostaną spłukane do ziemi. Woda dostarczana jest przez nawadnianie.

Zbiór bawełny łatwo zmechanizować, ale użycie maszyn wyklucza obecność innych roślin na polu – ich fragmenty byłyby zanieczyszczeniem. Z tego powodu przy produkcji używa się wielkiej ilości pestycydów.

W 2020 roku zebrano na świecie ok. 83,1 mln ton bawełny (łącznie ziaren i włókien).

R1FJRigygQO19

Na ilustracji maszyna do zbioru bawełny. Z przodku dziesięć ramion do usuwania włókna, z tyłu duży pojemnik na zebrane włókno. Maszyna jedzie po polu bawełny. Plantacja bawełny wypełnia całe zdjęcie.

Bawełna wymaga ciepłego klimatu z porą suchą panującą podczas zbiorów, stąd lokalizacja krajów, w których produkuje się jej najwięcej. Pięciu czołowych producentów to kraje o ogromnym rynku wewnętrznym. Państwa podane w tabeli, poza Chinami i Pakistanem, to najwięksi światowi eksporterzy bawełny.

Len

R1Ro23S1l5oLd

Na zdjęciu pole lnu. Pole porośnięte zielonymi roślinami, fioletowe kwiaty. W tle dachy zabudowań i pojedyncze drzewa, dalej lasy.

Len jest rośliną, którą wykorzystuje się prawie w całości (poza liśćmi i kwiatami). Łodyga od korzeni po wierzchołek dostarcza różnej jakości włókien. Pozostałości służą do produkcji płyt paździerzowych. Z nasion uzyskuje się olej, a wytłoki stosuje się jako paszę.

Włókno lnu było pierwszym włóknem roślinnym wykorzystanym przez człowieka. Jest ono mocniejsze niż bawełniane, nie szkodzi mu wielokrotne pranie. Wchłania wodę, daje się barwić, nie powoduje alergii, natomiast łatwo się gniecie ze względu na małą sprężystość.

Powyższa tabela wskazuje dominację Europy w produkcji lnu. Jest on rośliną klimatu umiarkowanego. Dobrze rośnie w niezbyt wysokich temperaturach, natomiast szczególnie służy mu wysoka wilgotność powietrza, stąd uprawy nad morzem lub w górach.

Ogromna przewaga Francji w produkcji lnu może wynikać ze szczególnie korzystnych warunków klimatyczno‑glebowych występujących na jej terenie, dużego rynku zbytu oraz nowoczesnych technologii pozwalających otrzymać delikatne tkaniny.

Sizal

Sizal to bardzo mocne włókno z liści agawy sizalowej. Służy do produkcji lin, worków, mat i papieru. Głównymi jego producentami są kraje o gorącym klimacie.

R1EKh2AoQ6zPG

Na zdjęciu kilka roślin o ogromnych, mięsistych, ciemnozielonych, lancetowatych, ostrych liściach. Tworzą rozetę liściową. W tle drzewa.

Juta

Długie, sięgające 4 m włókna łodygi juty są wykorzystywane do produkcji lin, worków, dywanów, tapet, okładzin kabli. Roślina ta pochodzi z Indii. Rośnie w wilgotnym klimacie tropikalnym, stąd ogromna dominacja dwóch państw wśród producentów.

RYxZOT3RRMkwB

Na zdjęciu obróbka juty. Dwie kobiety w kolorowych strojach kucają przed długimi cienkimi łodygami w kolorze jasnozielonym. Łodygi leżą na podłożu w stosach. Obok leżą rośliny obrobione, włókna są miękkie i zwinięte w kłębki. W tle snopki wysuszonej juty, snopki są jaśniejsze niż juta leżąca przed kobietami. Oprócz snopków juty opartych o pnie drzew w tle jest również kurczak koloru białego.

5. Zróżnicowanie upraw roślin cukrodajnych

Trzcina cukrowa

Trzcina cukrowa jest odmianą trawy pochodzącą prawdopodobnie z Nowej Gwinei. Jej źdźbło osiąga przeciętnie 2‑6 m wysokości. Miękisz zawiera do 20% cukru.

Udział cukru trzcinowego w ogóle światowej produkcji cukru stanowi 70%. Najwięksi jego producenci to państwa położone w strefie klimatów ciepłych i wilgotnych.

RkCLbcsA8kyS4

Na zdjęciu zbiór trzciny cukrowej. Na pierwszym planie ścięte rośliny, dalej szpalerem ustawionych jest pięć osób, które ścinają wysokie na sześć metrów źdźbła trzciny cukrowej rosnące przed nimi.

Burak cukrowy

Kariera buraka cukrowego rozpoczęła się na początku XIX wieku, gdy Napoleon, chcąc uniezależnić Francję od pochodzącego z brytyjskich kolonii cukru trzcinowego, nakazał rozwinąć uprawę tej cukrodajnej rośliny okopowej. Jego korzeń zawiera podobną ilość cukru co trzcina cukrowa, ale można go z sukcesem uprawiać w klimacie umiarkowanym.

RHyTsQ3HV2pbz

Na zdjęciu dwa korzenie buraka cukrowego na czarnym tle. Bulwy w kolorze beżowym mają stosunkowo krótki korzeń i długą szyję korzeniową.

6. Zróżnicowanie upraw roślin oleistych

Tłuszcze uzyskane z roślin oleistych są surowcem dla przemysłu spożywczego, chemicznego, farmaceutycznego i kosmetycznego. Ponadto służą do smarowania maszyn. Wykorzystuje się je również w gospodarstwach domowych.
Najpopularniejsze rośliny oleiste to: rzepak, słonecznik, len, oliwka, soja, kukurydza, orzech ziemny, kakaowiec, palma olejowa (właśc. olejowiec gwinejski), sezam, a także ryż.

Zróżnicowanie wymagań uprawowych oraz odmienne techniczne i smakowe własności olejów powodują, że rośliny te uprawia się w różnych regionach świata z różnym natężeniem.

R1Sm0hanDIVBu

Na ilustracji gaj oliwny. Na pierwszym planie drzewa oliwne, niskie rozłożyste na kamienistej glebie. W tle wysokie góry, szczyty pokryte śniegiem. Błękitne niebo.

R1AjtZMlAe04h

Na zdjęciu plantacja orzeszków ziemnych. Na pierwszym planie dłoń trzymająca zieloną gałązkę ze strąkami świeżo wyjętymi z ziemi. Strąki pobrudzone ziemią. Każdy z strączek wisi na długiej szypułce kwiatu i zawiera dwa owalne orzeszki. Strączki w kolorze beżowym, z bruzdowaną, włóknistą okrywą, liście pierzastozłożone z dwóch par owalnych listków.

Podsumowanie

• Rośliny alimentacyjne dostarczają ludziom pożywienia, a pastewne – paszy dla zwierząt.

• Zboża są najważniejszą grupą roślin alimentacyjnych na świecie. Najpopularniejsze zboża to pszenica, kukurydza i ryż; kraje produkujące ich najwięcej to: pszenicę – Francja, Indie i Chiny, kukurydzę – Stany Zjednoczone, Chiny i Francja, ryż – Chiny, Indie i Oceania.

• Substancje zawarte w używkach pobudzają organizm. Najpopularniejsze używki to kawa, herbata i kakao; kraje produkujące ich najwięcej to: kawę – Brazylia, Wietnam i  Kolumbia, herbatę – Chiny, Indie i Kenia, kakao – Wybrzeże Kości Słoniowej, Ghana i Indonezja.

• Najważniejsze rośliny włókniste to bawełna, juta, agawa sizalowa i len; kraje produkujące ich najwięcej to: bawełnę – Chiny, Indie i Stany Zjednoczone, jutę - Indie, Bangladesz i Chiny, agawę sizalową – Brazylia, Tanzania i Kenia, len – Francja, Belgia i Białoruś.

• Dwie podstawowe rośliny cukrodajne to trzcina cukrowa i burak cukrowy; kraje produkujące ich najwięcej to: trzcinę cukrową – Brazylia, Indie i Chiny, buraka cukrowego – Rosja, Stany Zjednoczone i Niemcy.

• Oleje roślinne otrzymuje się z kilkudziesięciu roślin, m.in. z: rzepaku, oliwek i słonecznika.

Słownik

Ćwiczenia