Justyny w życiu Franciszka Karpińskiego, czyli o sentymentalnych kobietach i sielankach

Franciszek Karpiński Trzeba się kochać

Trzeba się kochać, słodka Rozyno,
Póki rzeźwiejszej0000000D9B1v38_000tp005rzeźwiejsze lata nie miną,
Na to ci serce i piękność dana,
Żebyś kochała, była kochana!

Trzeba się kochać, wszystko ci gada,
Co tylko żyje; co sobą włada,
Tymi prawami rządzi się wiecznie;
Trzeba się kochać, kochać koniecznie.

Kiedy się trafią oczy przychylne,
Wprzód się szukają przez drogi mylne,
Potem zdybane niby niechcący,
Rozpalają się w promień gorący.

Zaraz się zwierza swej tajemnicy,
Źrenica mówi cicho źrenicy,
Co serca słyszą, a nikt na stronie,
To przyjacielskie stwierdzają dłonie.

Prawda, że czasem miłość dokuczy
Nie śpi, nie jada, troszczy się, mruczy;
Ale i wtenczas, kiedy ją kląłem,
Czułem, że była moim żywiołem.

Miłość sprowadza ludy w gromady,
Matka pokoju, zabrania zwady,
Miłość pociecha w życiu jedyna,
Trzeba się kochać, słodka Rozyno.

j0000000D9B1v38_00000_BIB_002 Źródło: Trzeba się kochać, [w:] Franciszek Karpiński, Dzieła Franciszka Karpińskiego, Warszawa 1830, s. 128.

Franciszek Karpiński Laura i Filon

Laura
Już miesiącj0000000D9B1v38_000tp006miesiąc zeszedł, psy się uśpiły,
I coś tam klaszcze za borem.
Pewnie mnie czeka mój Filon miły
Pod umówionym jaworem.

Nie będę sobie warkocz trefiła,
Tylko włos zwiążę splątany;
Bobym się bardziej jeszcze spóźniła,
A mój tam tęskni kochany.

Wezmę z koszykiem maliny moje
I tę plecionkę różowęj0000000D9B1v38_000tp007plecionkę różowę;
Maliny będziem jedli oboje,
Wieniec mu włożę na głowę.

Prowadź mię teraz, miłości śmiała!
Gdybyś mi skrzydła przypięła!
Żebym najprędzej bór przeleciała,
Potem Filona ścisnęła!

Oto już jawor... Nie masz miłego!
Widzę, że jestem zdradzona!
On z przywiązania żartuje mego,
Kocham zmiennikaj0000000D9B1v38_000tp008zmiennika Filona.

Pewnie on teraz koło bogini
Swej, czarnobrewki Dorydyj0000000D9B1v38_000tp009Dorydy,
Rozrywkę sobie okrutną czyni,
Kosztem mej hańby i biedy.

Pewnie jej mówi, że obłądzonaj0000000D9B1v38_000tp00Aobłądzona
Wpieram się w drzewa i bory,
I zamiast jego białego łona,
Ściskam nieczułe jawory.

Filonie! wtenczas, kiedym nie znała
Jeszcze miłości szalonej,
Pierwszy raz‑em ją w twoich zdybała
Oczach i w mowie pieszczonej.

Jakże mię mocno ubezpieczała,
Że z tobą będę szczęśliwą!
A z tym się chytrze ukryć umiała,
Że bywa czasem fałszywą.

Słabą niewinność łatwo uwiodą
Teraz, wracając do domu,
Nauczać będę moją przygodą,
Żeby nie wierzyć nikomu.

Ale któż zgadnie, przypadek jaki
Dotąd zatrzymał Filona?
Może on dla mnie zawsze jednaki,
Może ja próżno strwożona?

Lepiej mu na tym naszym jaworze
Koszyk i wieniec zawieszę,
Jutro paść będzie trzodę przy borze:
Znajdzie!... Jakże go pocieszę!

Och, nie! on zdrajca, on u Dorydy,
On może teraz bez miary
Na sprośne z nią się wydał niewstydy.
A ja mu daję ofiary...

Widziałam wczoraj, jak na nięj0000000D9B1v38_000tp00Bna nię mrugał,
Potem coś cicho mówili;
Pewnie to dla niej kij ten wystrugał,
Co mu się wszyscy dziwili.

Jakże by moje hańbę pomnożył,
Gdyby od Laury uwity
Wieniec na głowę Dorydy włożył,
Jako łup na mnie zdobyty!

Wianku różany! gdym cię splatała,
Krwią‑m cię rąk moich skropiła:
Bom twe najmocniej węzły spajała,
I z robotą‑m się kwapiła.

Teraz bądź świadkiem mojej rozpaczy
I razem naucz Filona,
Jako w kochaniu nic nie wybaczy
Prawdziwa miłość wzgardzona.

Tłukę o drzewo koszyk mój miły,
Rwę wieniec, którym splatała;
Te z nich kawałki będą świadczyły,
Żem z nim na wieki zerwała...
[...]

j0000000D9B1v38_00000_BIB_003 Źródło: Laura i Filon, [w:] Franciszek Karpiński, Poezja polska XVIII wieku, oprac. Zdzisław Libera, Warszawa 1976, s. 315–317.

Franciszek Karpiński Laura i Filon

[...]
Kiedy w chrościniej0000000D9B1v38_000tp00Cw chrościnie Filon schroniony
Wybiegł do Laury spłakanej,
Już był o drzewo koszyk stłuczony,
Wieniec różowy stargany.

Filon
O, popędliwa!... O, ja niebaczny!...
Lauro!... poczekaj... dwa słowa!...
Może występek mój nie tak znaczny,
Może zbyt kara surowa.

Jam tu przed dobrą stanął godziną,
Długo na ciebie klaskałem,
Gdyś nadchodziła, między chrościną
Naumyślnie się schowałem,

Chcąc tajemnice twoje wybadać,
Co o mnie będziesz mówiła?
A stąd szczęśliwość moje układać;
Ale czekałem zbyt siłaj0000000D9B1v38_000tp00Dzbyt siła.

Pierwsze twe skargi o Dorys były.
Sądź o mnie, Lauro, inaczej:
Kogóż by wdzięki tamtej wabiły,
Kto cię raz tylko obaczy?

Prawda, że czasem z nią się bawiło,
Mając znajomość od długa,
Ale kochania nigdy nie było:
Nie już ten kocha, co mruga.

Oto masz ten kij; po nim znamiona
Niebieskie, gładko rzezane,
W górze zobaczysz nasze imiona,
Obłędnym węzłem związane.

Cóżem zawinił, byś mię gubiła
Przez twój postępek tak srogi?
Czyliż dlatego, żeś ty zbłądziła,
Ma ginąć Filon ubogi?

Jeśli się za co twych gniewów boję,
To mię ta rozpacz strapiła:
Drogom kupował ciekawość moje;
Łzamiś ją swymi płaciła.

Ale w tym wszystkim złość nic nie miała:
Wszystko z powodu dobrego,
Ja wiem, dlaczegoś tyle płakała,
Ty wiesz, mój podstęp dlaczego.
[...]

j0000000D9B1v38_00000_BIB_003 Źródło: Laura i Filon, [w:] Franciszek Karpiński, Poezja polska XVIII wieku, oprac. Zdzisław Libera, Warszawa 1976, s. 315–317.

Franciszek Karpiński Laura i Filon

[...]
Laura
Dajmy już pokój troskom i zrzędzie,
Ja cię niewinnym znajduję;
Teraz mój Filon droższy mi będzie,
Bo mię już więcej kosztuje.

Filon
Teraz mi Laura za wszystko staniej0000000D9B1v38_000tp00Eza wszystko stanie,
Wszystkim pasterkom przodkuje;
I do gniewu ją wzrusza kochanie,
I dla miłości daruje.

Laura
Jedna się Dorys wyłączyć miała,
Jej pierwsze miejsce naznaczę.
Na to wspomnienie drżę zawsze cała,
Cóż, kiedy cię z nią obaczę!

Filon
Dla twego, Lauro, przypodobania,
Przyrzekam ci to na głowę:
Chronić się będę z nią widywania,
W żadną nie wnidę rozmowęj0000000D9B1v38_000tp00FW żadną nie wnidę rozmowę.

Laura
Czymże nagrodzę za te ofiary?
Nie mam – prócz serca wiernego;
Jedne ci zawsze przynoszę dary,
Przyjmij je, jak co nowego.

Filon
Któż by dla ciebie nie zerwał węzły
Przyjaźni, co mię nęciły?
W twej pięknej twarzy wszystkie uwięzły
Nadzieje moje i siły.

Laura
Ja mam mieć z płaczu po twarzy smugi,
Ale jak mi się nadarzy
Spleść i ułożyć warkocz mój długi,
Mówią, że mi to do twarzy.

Filon
Gdyby mi Akast dawał swe brogi
Ze złotem swojej Izmenyj0000000D9B1v38_000tp00GIzmeny,
Rzekłbym: Akaście, tyś jest ubogi,
Bo moja Laura bez ceny.

Laura
Ani ja pragnę szczęścia wielkiego,
Które (choćbym też i miała)
Za jeden uśmiech Filona mego
Zaraz bym z chęcią mieniała.

Filon
O światło moje wpośród tej nocy!
Zagrodo mego spokoja!
Ty jeszcze nie wiesz o twojej mocy,
A ja czuję ją!... o moja!

Laura
Połóż twą rękę, gdzie mi pierś spada,
Czy słyszysz to serca bicie?
Za uderzeniem każdym ci gada,
Że cię tak kocha, jak życie.

Filon
Daj mi ust... z których i niepokoje,
I razem słodycz wypływa.
Tą drogą poślę zapały moje,
Aż gdzie twa dusza przebywa.

Laura
Czy w każdym roku taka z kochania,
Jak w osiemnastym mozołaj0000000D9B1v38_000tp00Hmozoła?
Jeśli w tym nie masz pofolgowaniaj0000000D9B1v38_000tp00Ipofolgowania,
Jak człek miłości wydoła?

Filon
Ściśnij twojego, Lauro, Filona,
Ja cię przycisnę wzajemnie,
Serca, zbliżone łonem do łona,
Rozmawiać będą tajemnie.

Laura
Ty mię daleko ściskasz goręcej,
A jam cię tylko dotknęła;
Nie przeto, Filon, kochasz mnie więcej:
Miłość mi siły odjęła.

Filon
Lauro! coś dotąd dla mnie świadczyła,
Jeszcze dowodzi to mało,
Że mię tak kochasz, jakeś mówiła:
Jeszcze mi prosić zostało.

Laura
Tegom się miała z ciebie spodziewać?
Jakże to skarga niezbożna!
Nie proś, nie każ mi, ty mię chcesz gniewać!
Kochać cię więcej nie można.

Filon
Kiedyż mię za to nie będziesz winić?
I kiedy będziesz wiedziała,
Co do dzisiejszej łaski przyczynić;
Że taka miłość niecała?

Laura
Filonie! widzisz wschodzące zorze?
Już to drugi raz kur pieje,
Trochę przydługo bawię na dworze...
Jak matka wstała!... truchleję.

Filon
Żal mi cię puścić, nie śmiem cię trzymać,
Kiedyż przyśpieszy czas drogi,
Gdy z moją Laurą i słodko drzymać,
I bawić będę bez trwogi?

Laura
Miesiącu! Już ja idę do domu!
Jeśliby kiedy z Dorydą
Filon tak trawił noc po kryjomu,
Nic świeć, niech na nich dżdże idą!
[...]

j0000000D9B1v38_00000_BIB_003 Źródło: Laura i Filon, [w:] Franciszek Karpiński, Poezja polska XVIII wieku, oprac. Zdzisław Libera, Warszawa 1976, s. 315–317.

Franciszek Karpiński Do Justyny. Tęskność na wiosnę

Już tyle razy słońce wracało
I blaskiem swoim dzień szczycij0000000D9B1v38_000tp00Jszczyci;
A memu światłu cóż to się stało,
Że mi dotychczas nie świécij0000000D9B1v38_000tp00Kświéci?

Już się i zboże do góry wzbiło,
I ledwie nie kłos chce wydać;
Całe się pole zazieleniło;
Mojej pszenicy nie widać!

Już słowik w sadzie zaczął swe pieśni,
Gaj mu się cały odzywa.
Kłócąj0000000D9B1v38_000tp00LKłócą powietrze ptaszkowie leśni;
A mój mi ptaszek nie śpiéwa!

Już tyle kwiatów ziemia wydała
Po onegdajszej powodzi;
W różne się barwy łąka przybrała;
A mój mi kwiatek nie schodzi!

O wiosno! Pókiż będę cię prosił,
Gospodarz zewsząd stroskany?
Jużem dość ziemię łzami urosił:
Wróć mi urodzaj kochany!

j0000000D9B1v38_00000_BIB_004 Źródło: Franciszek Karpiński, Do Justyny. Tęskność na wiosnę, [w:] Zdzisław Libera, Poezja polska XVIII wieku, Warszawa 1976, s. 314–315.

Antoni Mackiewicz O wierszu Franciszka Karpińskiego "Do Justyny. Tęskność na wiosnę"

„Byłem skłonny do kobiet” – wyznał poeta w Pamiętnikach. Jest to bardzo istotne wyznanie 'śpiewaka Justyny'. Biografowie wymieniają trzy jego wielkie miłości. Pierwszą z nich, jeszcze z czasów młodzieńczych, gdy poeta przebywał w Stanisławowie, była piękna, osierocona i uboga Marianna Broselówna, córka oficera wojsk saskich. Ukształtowało się przekonanie, mające swe źródło w pamiętnikach Karpińskiego, że z nią się wiąże powstanie jednego z najpiękniejszych jego liryków: Do Justyny. Tęskność na wiosnę. Nie ma jednak zgodności w tej sprawie, nie wiadomo także, kiedy ten utwór został napisany. Pewny jest tylko rok pierwodruku: 1780. Tekst mógł być korygowany, może nawet w związku z doświadczeniami 'czułego' serca. Były przecież dwie następne 'Justyny', chociaż pamięć o pierwszej, Mariannie z Broselów Poźniakowej, zachował poeta do końca życia.
[...]
W obu wydaniach, z lat 1780 i 1782, tytuł był nieco inny: Tęskność do Justyny na wiosnę. W pierwszym warszawskim wydaniu (rok 1782) poeta zdecydował się na zmianę dość istotną. Początkową wersję tytułu w formie jednolitego równoważnika zdania rozbił na dwie cząstki i zmienił szyk wyrazów, zachowując ich liczbę. Pierwszy człon tytułu w ostatecznym kształcie: Do Justyny – sugeruje apostroficznąapostrofaapostroficzną formę wypowiedzi. Jest to często stosowany zabieg w liryce miłosnej. Druga część: Tęskność na wiosnę – sygnalizuje zawartość uczuciową utworu i porę roku, najbardziej sprzyjającą wspomnianej 'tęskności' – wszak wiosna w symbolice miłosnej zajmuje miejsce szczególne. Drugą cząstkę nagłówkową można by uznać za rodzaj podtytułu precyzującego temat utworu. Imię Justyny, podane w tytule, jest bardzo ważne choćby z tego względu, że nie pojawi się ono w żadnej ze strof wiersza. Czy to imię autentycznej wybranki serca poety? Okazuje się, że nie. O Mariannie z Broselów już mówiliśmy. Z dwóch jego kolejnych miłości żona starosty Ponińskiego też była Marianna, a córka właściciela dzierżawionej przez Karpińskiego wsi w Żabokrukach, Koziebrodzkiego, miała na imię Franciszka. Poeta zdecydował się na imię umowne, powtarzane również w innych jego wierszach.
[...]
Tęskność trzeba uznać za pieśń liryczną o tematyce miłosnej. O jej muzyczności decyduje przede wszystkim uderzająca powtarzalność (anaforycznośćanaforycznośćanaforyczność), jak gdyby zastępująca refren, a także regularna rytmika i pełne, krzyżowe rymy żeńskie. Czytając wiersz, jesteśmy urzeczeni prostotą wypowiedzi, a przecież w tak krótkim tekście znajdują się: apostrofa, dwa pytania retoryczne, cztery przeciwstawienia, ponad dziesięć powtórzeń. To zestaw tylko zwrotów krasomówczych. Dochodzą do tego przenośnie i epitety – prawie niezauważalne. Wszystkie użyte przez autora Tęskności środki wyrazu poetyckiego zostały podporządkowane zasadzie naturalności wypowiedzi.

j0000000D9B1v38_00000_BIB_005 Źródło: Antoni Mackiewicz, O wierszu Franciszka Karpińskiego „Do Justyny. Tęskność na wiosnę”, [w:] Lekcje czytania. Eksplikacje literackie. Część 1, , red. Władysław Dynak, Aleksander W. Labuda, Warszawa 1991, s. 358.

Roman Sobol Posłowie

Pierwszą jego „kochanką” i Muzą zarazem miała być Marianna Broselówna, dziewczyna piękna, uboga i cnotliwa [...]. Związek miłosny dwojga czułych kochanków ze Stanisławowa zakończył się nader prozaicznie: Filon porzucił Laurę przeświadczony, że należy się jej mąż majętniejszy, jemu natomiast posażniejsza żona...

[...]

Około r. 1766 znalazł się w Zahajpolu koło Lwowa, gdzie objął posadę domowego nauczyciela synów Józefa i Marianny Ponińskich.

Tutaj też zrodził się dyskretny zrazu, a po rychłej śmierci chlebodawcy jawny już romans guwernera ze starszą od niego o lat czternaście matką wychowanków. W zamyśle młodego poety miał ów romans doprowadzić go do małżeństwa z Ponińską – „drugą Justyną”. Jednakże podjęta przez Karpińskiego [...] próba przełamania bariery społecznej i konwencji obyczajowej zakończyła się niepowodzeniem. [...] Stygnący z czasem w miłosnych zapałach ubogi wielbiciel i niefortunny pretendent do ręki wdowy po magnackim synu otrzymał na pożegnanie od swej Jaśnie Wielmożnej Justyny cenny prezent imieninowy – kilka tysięcy dukatów. [...]

W latach dzierżaw spotkał też swoją trzecią Justynę – Franciszkę Koziebrodzką, starościankę olchowiecką. Panna, zaręczona już z księciem Puzyną, tak gorąco pokochała autora czułych poezji, iż gotowa była uciec wraz z nim z rodzicielskiego domu. Ale skrupulatskrupulatskrupulat Karpiński ani myślał dokonać porwania i ostatecznie starościanka poślubiła niekochanego Puzynę i „była nieszczęśliwą”.

j0000000D9B1v38_00000_BIB_006 Źródło: Roman Sobol, Posłowie, [w:] Franciszek Karpiński, Zabawki wierszem i prozą, Wrocław 1981.

Anna Kamieńska Tęskność gospodarska

Podobnie jak to bywa w pieśni ludowej [...] cały wiersz opiera się na paralelnościparalelny paralelności zjawisk przyrody i sytuacji emocjonalnej. Przy tym ta ostatnia jest także zaszyfrowana, zmetaforyzowana. Ukochana poety nigdzie poza tytułem nie jest nazwana z imienia. Jest kolejno światłem, pszenicą, ptaszkiem i kwiatkiem. Trudno to w istocie nazwać prostotą. A nawet same zdrobnienia niewolne są od czułostkowości. [...] Wiersz wcale nie jest prosty, jest tylko tak zrobiony, że sprawia wrażenie prostoty[,] i w tym sztuka poety. Nie tylko cały wiersz, ale i każda strofa osobno powtarza ten sam trop paralelizmu, ale zaprzeczonego: Moje światło „nie świeci”, „mojej pszenicy nie widać”, „mój mi ptaszek nie śpiewa”, „mój mi kwiatek nie schodzi”. Każda strofa rozbudowuje i potęguje obraz wiosny, poprzez różne jej zjawiska, a zaprzeczając im w sytuacji metaforycznej, potęguje też ekspresję samotności i „tęskności” poety. Wreszcie w końcowej strofie poeta zwraca się „wprost” z apostrofą, ale znowu nie do ukochanej, tylko do wiosny: „Wróć mi urodzaj kochany”.

j0000000D9B1v38_00000_BIB_007 Źródło: Tęskność gospodarska, [w:] Anna Kamieńska, Od Czarnolasu. Najpiękniejsze wiersze polskie , Warszawa 2000, s. 131–132.