Prehistoria
Pierwsi ludzie
Najdawniejsze dzieje człowieka, aż do czasu wynalezienia pisma około 4000 lat p.n.e., nazywamy prehistorią. To najdłuższy okres w dziejach ludzkości, który obejmuje wiele milionów lat.
Prehistoria i praczłowiek
We współczesnej polszczyźnie można spotkać zamienne wykorzystanie słów 'prehistoria' i 'prahistoria'. Należy pamiętać, że przedrostek 'pre-', pochodzący
od łacińskiego 'prae-', znajdujący się w słowie 'prehistoria' mówi nam o 'okresie przedhistorycznym', a więc poprzedzającym pisemne relacje o życiu człowieka. Ponadto 'prehistoria' określa naukę, która czerpie informacje o dziejach ludzkości ze świadectw materialnych - wykopalisk archeologicznych i znajdowanych przedmiotów, używanych przez dawnych ludzi.
Z kolei 'prahistoria' zawiera przedrostek 'pra-', oznaczający 'coś pierwotnego, zamierzchłego, bardzo odległego', w tym wypadku chodzi o 'pradzieje, dzieje najdawniejsze'. Znajduje się w tej samej grupie rzeczowników co 'pradziadek', 'praojciec', czy 'praludzie'.
Słowo 'prehistoria', w stosunku do 'prahistorii', jest bardziej precyzyjnym określeniem czasu przed pojawieniem się pisma. Z kolei przedrostek 'pra-' stosujemy częściej w przypadku określenia 'dawnych ludzi, ludzi z zamierzchłych czasów', inaczej mówiąc - naszych przodków.
Około 2,5 mln lat temu we wschodniej Afryce pojawił się Homo habilis, czyli człowiek zręczny. Uznano go za pierwszego twórcę narzędzi kamiennych - prymitywnych toporków o owalnych kształtach - stąd nazwa gatunku. Prawdopodobnie Homo habilis był padlinożercą. Narzędzia, którymi się posługiwał nie nadawały się do polowania na większą zwierzynę - musiał więc żywić się mięsem martwych zwierząt.
Z Homo habilis wykształcił się Homo erectus, czyli człowiek wyprostowany. Pojawił się on w środkowo‑wschodniej Afryce około 2 mln lat temu. Wynalazł oszczep, którym mógł polować na antylopy, bawoły, konie i bizony. Umiał również łowić ryby i inne stworzenia wodne.
Homo erectus potrafił rozniecać ogień. Robił to przez pocieranie o siebie kawałków drewna albo przez uderzanie krzemieniem o skałę zawierającą minerały żelaza.
Jak sądzisz, do czego praludzie mogli wykorzystać umiejętność rozpalania ognia? Napisz swoją odpowiedź.
Coraz bardziej rozwinięte mózgi naszych przodków potrzebowały urozmaiconej diety. Jedzenie mięsa dostarczało znacznie więcej kalorii niż dieta roślinna. Wspólne polowania wymusiły konieczność współpracy, stworzenia zbiorowisk opartych na rodzinie oraz podziale pracy według płci lub wieku. Homo erectus żył w małych, liczących kilka osobników, grupach. Musiał ciągle wędrować w poszukiwaniu pożywienia, ponieważ nie znał jeszcze hodowli ani rolnictwa.
Prawdopodobnie potomkiem Homo erectus był Homo neanderthalensis
– człowiek neandertalski (neandertalczyk), który pojawił się w Europie około 400 tys. lat temu. Neandertalczyk prowadził jeszcze koczowniczy tryb życia, ale wykazywał już aktywność twórczą, na przykład wyrabiał ozdoby z muszli. Zmarłych chował w jaskiniach, okrywając ciała kwiatami oraz zostawiając przy nich narzędzia i kości zwierząt. Bardzo możliwe, że posługiwał się mową i żył w zorganizowanych grupach. Z niewyjaśnionych dotąd powodów neandertalczyk
- ostatni, najbliższy przodek współczesnego człowieka - wymarł około 24 tys. lat temu.
Jak żyli pierwsi ludzie?
Praludzie żyli w gromadach na tyle licznych, aby ich członkowie mogli razem bronić się przed drapieżnikami i zdobywać pożywienie. Takie grupy nie mogły być jednak zbyt duże, żeby za szybko nie wyczerpać żywności znajdującej się w najbliższym otoczeniu. Mimo to nasi przodkowie musieli i tak regularnie przemieszczać się w poszukiwaniu zwierzyny i miejsc, w których sezonowo dojrzewały rośliny. Ponieważ często wędrowali, wystarczały im naturalne schronienia. Wykorzystywali jamy powstałe po upadku drzew, groty oraz jaskinie. Kiedy robiło się zimno, wznosili proste schronienia z gałęzi, kijów, kości, skór i liści.
Pierwsi ludzie powoli poznawali reguły rządzące światem zwierząt i roślin. Zdobywali wiedzę poprzez obserwację oraz metodą prób i błędów. Z czasem uczyli się, w jaki sposób i na które zwierzęta polować, a także jakie rośliny zbierać. Wspólne konstruowanie pułapek na zwierzynę czy konieczność przekazywania łowieckich doświadczeń doprowadziły do wykształcenia lepszej komunikacji i współpracy. Mężczyźni zajmowali się polowaniem, kobiety zaś zbierały rośliny i opiekowały się dziećmi.
Przyjrzyj się uważnie powyższej ilustracji. Opisz broń, którą posługiwali się w czasie polowania praludzie. Zwróć uwagę, w jaki sposób dzielono pracę pomiędzy uczestników obławy.
Wyjaśnij, jaką bronią mogli posługiwać się ludzie pierwotni w czasie polowań. Napisz swoją odpowiedź.
Przyjrzyj się powyższej ilustracji. Zaznaczono na niej aktywności dawnych ludzi. Aby je poznać najedź kursorem na cyfrę i naciśnij lewym przyciskiem myszy (LPM). Zastanów się, które czynności szczególnie wpływały na rozwój komunikacji między praludźmi.
Zastanów się nad aktywnościami pierwszych ludzi. Które z nich wpływały na rozwój komunikacji między nimi? Napisz swoją odpowiedź i uzasadnij ją.
Warsztat pracy
Wielkim przełomem w historii gatunku ludzkiego było opanowanie umiejętności wytwarzania i doskonalenia narzędzi. Prawdziwą rewolucją technologiczną było na przykład użycie zwykłego kija do wygrzebywania jadalnych korzeni z ziemi. Pierwsi ludzie potrafili wykorzystać najmniejszy fragment zdobyczy. Z poroża jelenia robili proste toporki czy kilofy. Kolejnym krokiem była obróbka kamieni, które kształtowano za pomocą innych, twardszych. Tak powstały ostre jak noże odłupki, a potem dopasowane do dłoni tzw. pięściaki z krzemieni czy kwarcu. Z czasem zaczęto wytwarzać coraz bardziej skomplikowane kamienne narzędzia: topory, młoty, noże i groty. Służyły one do zabijania i oprawiania zwierząt, zbierania roślin, wykopywania korzeni, budowy szałasów i czyszczenia skór.
Na podstawie tekstu powyżej opisz swoimi słowami narzędzia używane przez ludzi pierwotnych.
Jak człowiek rozpalił ogień?
Od około miliona do pół miliona lat temu człowiek zaczął posługiwać się ogniem, a z czasem nauczył się go rozniecać. Robił to przez pocieranie o siebie kawałków drewna albo przez uderzanie krzemieniem o skałę zawierającą minerały żelaza.
W ten sposób krzesał iskry, którymi można było podpalić suchą trawę albo mech. Ogień zapewnił ludziom ciepło i światło. Dzięki niemu mogli odpędzać drapieżniki i przygotowywać pokarm. Gotowane, smażone i pieczone jedzenie (nie tylko mięso, ale też dziko rosnące zboża) było smaczniejsze, bardziej miękkie i łatwostrawne,
a na dodatek dłużej zachowywało wartości odżywcze.
Człowiek rozumny
Około 200 tys. lat temu – w czasie gdy wciąż żyli neandertalczycy – pojawił się na Ziemi Homo sapiens sapiens, czyli człowiek rozumny: gatunek, którego jesteśmy przedstawicielami. Prawdopodobnie neandertalczycy mieli jeszcze kontakt z ludźmi rozumnymi
– z najnowszych badań wynika, że 4% naszego DNA, czyli sekwencji kodu genetycznego, wywodzi się od człowieka neandertalskiego.
Wyjaśnij na podstawie powyższej mapy lub jej opisu, w jakiej kolejności człowiek rozumny zasiedlał obszary Ziemi.
Człowiek z Cro‑Magnon
W 1868 roku w południowej Francji znaleziono szkielety człowieka rozumnego. Szczątki znajdowały się w rodzaju schroniska skalnego o nazwie Abri de Cro‑Magnon [czyt.: abri de kro manią]. Od miejsca znaleziska ten najstarszy podgatunek Homo sapiens został nazwany człowiekiem z Cro‑Magnon (kromaniończykiem). Występował on w Europie w okresie 43–10 tys. lat p.n.e.
Pod względem anatomicznym był identyczny ze współczesnym człowiekiem.
Chata na powyższej ilustracji jest rekonstrukcją dzieła człowieka z Cro‑Magnon.
Na siedlisko składało się łącznie 384 kości pochodzących z mniej więcej 95 różnych zwierząt. Najważniejsze były ciosy mamutów, które dochodziły aż do 5 m długości. Służyły one mamutom do odkopywania roślin spod głębokich warstw śniegu.
Lascaux i Altamira
Kromaniończyk pozostawił świadectwa tworzonej przez siebie sztuki. Tak zwane malarstwo jaskiniowe podziwiamy do dziś m.in. w jaskiniach: Lascaux [czyt.: lasko] w południowo‑zachodniej Francji i Altamirze w północnej Hiszpanii. Szacuje się,
że pierwsze rysunki naskalne powstały kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt tysięcy lat temu, a same jaskinie były zamieszkiwane przez dawnych ludzi po kilkaset lat.
Prehistoryczne malowidła przedstawiały zazwyczaj wielkie zwierzęta: bizony, antylopy, konie oraz wymarłe już tury i mamuty. W jaskiniach znajdują się także schematyczne rysunki postaci ludzkich. Malarstwo jaskiniowe jest dla naukowców olbrzymim źródłem informacji o życiu dawnych ludzi. Traktowane jest jako dowód
na rozumienie ówczesnej natury, a także jako forma komunikacji międzyludzkiej. Przykładowo badacze zauważyli, że niektóre wizerunki mężczyzn są pozbawione zarostu. Wysunięto wniosek, że nasi przodkowie umieli się już golić. Mogli używać
do tego zaostrzonych muszli.
Współcześnie, ze względu na stan malowideł - zależny od poziomu dwutlenku węgla w powietrzu, pyłu, wilgoci i upływającego czasu - wstęp do grot mają jedynie naukowcy. Mogą oni przebywać i badać sztukę pierwszych ludzi maksymalnie kilka razy w roku. Turyści z kolei podziwiają wiernie odtworzone repliki obu jaskiń w skali 1:1 na terenie obiektów muzealnych, znajdujących się nieopodal prawdziwych grot w Lascaux i Altamirze.
Obie jaskinie zostały wpisane na listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO.
Czego dowiadujemy się o życiu prehistorycznych ludzi z malowideł naskalnych? Przyjrzyj się fotografiom. Poszukaj dodatkowych wiadomości na temat obiektów w Lascaux i Altamirze.
Czego dowiadujemy się o życiu prehistorycznych ludzi z malowideł naskalnych? Zapoznaj się z powyższymi opisami jaskiń w Altamirze i Lascaux. Napisz swoją odpowiedź.
Paleolityczna Wenus
Wenus z Willendorfu to niewielka figurka z wapienia, która powstała
28–25 tys. lat p.n.e. Nie jest jedynym takim posążkiem – w Europie odnaleziono ich ponad dwieście. W czasach prehistorycznych pulchna kobieta była ideałem. Jej kształty dowodziły, że w społeczności nie brakuje mięsa i że mężczyźni sprawdzili się jako myśliwi. Szerokie biodra i duże piersi potwierdzały zdolność do rodzenia zdrowych dzieci. Kiedy archeolodzy zaczęli odnajdować takie prehistoryczne figurki, doszli do wniosku, że przedstawiają one pierwsze kobiece bóstwa. Nazwano je więc paleolitycznymi Wenus - od imienia greckiej bogini piękna.
Teoria ewolucji
Powyżej przedstawiono charakterystykę praludzi. Poznasz szczegóły po najechaniu kursorem i naciśnięciu cyfry lewym przyciskiem myszy (LPM). Opisz, na podstawie ilustracji, w jaki sposób zmieniał się na przestrzeni setek tysięcy lat wygląd praludzi.
Na podstawie informacji pozyskanych z materiału opisz, jakie występowały zmiany w wyglądzie praludzi na przestrzeni setek tysięcy lat. Jakie cechy wyglądu zanikały? Jakie umiejętności pojawiały się? Napisz swoją odpowiedź.
Teorię ewolucji sformułował w XIX wieku brytyjski uczony Karol DarwinKarol Darwin. Jego zdaniem istota mechanizmu ewolucji polega na pojawianiu się nowych, biologicznych cech u danych osobników, np. ulepszeń w konstrukcji ciała, które ułatwiają rozmnażanie się i umożliwiają przetrwanie.
Epoka lodowcowa
Na czasy człowieka prehistorycznego przypada odrębna epoka w historii Ziemi, plejstocen. Nazywana jest również epoką lodowcową ze względu na olbrzymie lodowce, które pokrywały wtedy duży obszar północnej Europy, Azji i Ameryki, a także część Afryki i Nowej Zelandii. W okresie największych zlodowaceń pokrywały one jedną trzecią powierzchni Ziemi. Epoka lodowcowa trwała 2,6 mln lat, aż do ocieplenia klimatu kilkanaście tys. lat temu. Cechował ją zimny, suchy klimat i niewielka ilość opadów. W takim środowisku rozwijały się specyficzne gatunki zwierząt, typowe dla tzw. 'ery wielkich ssaków', np. mamuty, nosorożce włochate, prażubry, renifery i jelenie olbrzymie.
Napisz, w którym momencie epoki lodowcowej pojawił się w Europie człowiek rozumny.
W 2002 roku w Jukagirze, w Jakucji, na Syberii znaleziono doskonale zakonserwowane w lodzie ciało mamuta, dorosłego osobnika płci męskiej z około 21–17 tysiąclecia p.n.e. Zachowały się jego skóra, futro, a nawet ciosy. Wnętrzności i nadtrawiona treść pokarmowa umożliwiły naukowcom rekonstrukcję diety zwierzęcia.
Jak sądzisz, jakie korzyści mogło przynieść prehistorycznym łowcom upolowanie takiego mamuta? Napisz swoją odpowiedź.
Rewolucja neolityczna
Około 14 tys. lat temu klimat zaczął się ocieplać. Kończyła się epoka lodowcowa: lodowce topniały, podnosił się poziom wód i zwiększały się opady. Powstawały nowe rzeki i jeziora. Uwolnione od lodu wielkie równiny półkuli północnej zarastały bujną roślinnością, drzewami, łąkami, a także dzikim zbożem. Większość wielkich ssaków wymarła, więc w lasach żyła głównie drobna zwierzyna. Człowiek musiał dostosować się do nowych warunków życia. Do tej pory żył on we wspólnotach zbieracko‑łowieckich, które przenosiły się z miejsca na miejsce w poszukiwaniu pożywienia. Około 8 tys. lat p.n.e. na terenie tzw. Żyznego Półksiężyca na Bliskim Wschodzie człowiek zaczął uprawiać rolę, żeby zapewnić sobie stały dostęp do pożywienia. Ludzie zaczęli prowadzić osiadły tryb życia i zamieszkali w osadach złożonych z niewielkich chat. Zamiast polować, zaczęli hodować zwierzęta, początkowo przede wszystkim kozy, owce i świnie, a z czasem drób. Hodowla zapewniała im mięso, mleko, wełnę i skóry. Ludzie opanowali umiejętność wypalania naczyń z gliny oraz tkania materiałów.
Były to tak istotne zmiany, że określamy je dziś mianem rewolucji neolitycznej, czyli przejście człowieka z koczowniczego trybu życia w tryb osiadły. Początek uprawy roli i hodowli zwierząt wyznacza rozpoczęcie młodszej epoki kamienia – neolitu.
Około 7000 r. p.n.e. ludzie żyjący w osadach neolitycznych zaczęli obrabiać występujące naturalnie metale, bryłki złota, ołowiu i miedzi. Opanowali umiejętność kucia, cięcia i polerowania. Około V tysiąclecia p.n.e. nauczyli się sztuki wytopu metalu.
Część mieszkańców neolitycznych osad zajmowała się wytwarzaniem dóbr potrzebnych innym członkom osady. Wyrabiali naczynia z gliny lub tkali odzież.
Za wytworzone przedmioty mogli kupić np. żywność. Pojawili się kupcy, zajmujący się pośredniczeniem w wymianie dóbr.
Spośród podanych wyrażeń zaznacz te, które są charakterystyczne dla rewolucji neolitycznej.
- umiejętność rozniecania ognia
- polowanie na mamuty
- prowadzenie osiadłego trybu życia
- życie w koczowniczych grupach
- umiejętność hodowli zwierząt
- umiejętność wytwarzania narzędzi
- umiejętność uprawy zbóż
- przenoszenie się w poszukiwaniu pożywienia
Jak człowiek zaczął funkcjonować na obszarze Żyznego Półksiężyca? Napisz swoją odpowiedź.
Przyjrzyj się poniższemu zdjęciu. Napisz, z jakiego materiału został wykonany dom.
Na podstawie informacji z materiału określ, jak były wykonane pierwsze domy w czasach neolitycznych.
Çatal Hüyük
Jedną z największych i najlepiej zachowanych osad neolitycznych jest Çatal Hüyük [czyt.: czatal hijik], w dzisiejszej Turcji. Najstarsze elementy zabudowy są datowane na okres ponad 7 tys. lat przed narodzinami Chrystusa. Z kolei ślady uprawy pszenicy w tym miejscu pochodzą sprzed 10‑9 tys. lat temu.
Wedle ostrożnych szacunków, przez cały okres istnienia Çatal Hüyük mogło je zamieszkiwać od 5 do nawet 10 tys. ludzi.
Çatal Hüyük nie zostało zniszczone na skutek naturalnego kataklizmu ani ataku z zewnątrz. Najbardziej prawdopodobnym jest rozpad wspólnoty na skutek pojawienia się chorób zakaźnych i zużycia zasobów naturalnych w okolicy. W wyniku tych zdarzeń mieszkańcy rozdzielili się na mniejsze grupy i kolejno opuszczali osadę.
Powyższa ilustracja przedstawia elementy zabudowy Çatal Hüyük. Możesz je poznać szczegółowo po najechaniu kursorem na cyfry i naciśnięciu lewym przyciskiem myszy (LPM). Na podstawie uzyskanych informacji sporządź samodzielnie notatkę o życiu codziennym mieszkańców osady.
Na podstawie powyższych materiałów sporządź notatkę o życiu codziennym w pierwszych miastach, w tym w osadzie Çatal Hüyük.
Ötzi – 'człowiek lodu'
W 1991 roku w wiecznej zmarzlinie wysoko w Alpach odkryto niemal nietknięte ciało człowieka, który żył ponad 5 tys. lat temu. Pozwoliło nam to po raz pierwszy przyjrzeć się bliżej życiu ludzi u schyłku epoki prehistorycznej. Człowieka nazwano Ötzi [czyt.: ytsi], od nazwy doliny w Alpach. Zachowało się nie tylko ciało (wraz z pokarmem w żołądku i komórkami krwi), ale też większość bogatego wyposażenia, które zmarły nosił ze sobą. Był bardzo ciepło ubrany. Miał na sobie futrzaną czapkę i kurtkę ze skóry, na którą narzucił płaszcz z trawy. Na nogach nosił spodnie z futer i buty ocieplone wetkniętą w nie trawą. Miał przy sobie topór, łuk, strzały z kołczanem i torbę z narzędziami. W specjalnych pojemnikach przechowywał węgiel drzewny do rozpalania paleniska. Badacze z Muzeum Południowego Tyrolu w Bolzano (północne Włochy), gdzie znajdują się szczątki 'człowieka lodu' po dziś dzień nie ustalili kim był Ötzi: szamanem, kupcem, zwykłym wędrowcem, a może przywódcą plemienia? Zginął w walce, na co wskazują obrażenia na jego ciele, w tym rana od strzały. Prawdopodobnie był ścigany przez większą grupę ludzi. Powód, dla którego poniósł śmierć, jak i jego zabójca, po dziś dzień pozostaje nieznany. W chwili śmierci Ötzi, wedle szacunków badaczy, miał 45 lat.
Czego dowiedzieliśmy się o życiu prehistorycznych ludzi dzięki znalezieniu Ötziego? Napisz odpowiedź.
Tajemnica wielkich kamieni
Najstarszym świadectwem rozwiniętych form organizacji społeczności ludzkich są monumentalne budowle, które z języka greckiego nazywamy megalitami, czyli 'wielkimi kamieniami'. Miały one postać pojedynczych, wysoko wzniesionych głazów (tzw. menhirów) albo głazów wkopanych pionowo w ziemię i przykrytych płaskimi blokami (tzw. dolmenów). Prawdopodobnie pierwotnie były one przykryte ziemią, którą wypłukały deszcze i rozniosły wiatry. Nie wiadomo do końca, jakie było przeznaczenie megalitów. W niektórych przypadkach ich ułożenie zdaje się wskazywać, że były związane z obserwacjami astronomicznymi. Być może były miejscem pochówków (podobnie jak wielkie kopce, czyli kurhany), sprawowania kultu i rytuałów religijnych, a także miejscem zebrań danej społeczności.
Do takich obiektów zalicza się budowle megalityczne, znajdujące się w Stonehenge [czyt.: stołnhendż] w południowej Anglii. Sama konstrukcja, jak i jej przeznaczenie po dziś dzień rozpalają umysły badaczy. Jedna z teorii głosi, iż było to obserwatorium astronomiczne, pozwalające starożytnym m.in. na badanie procesu zaćmienia Słońca. Wniosek ten został wysunięty na podstawie analizy komputerowej, prowadzonej w 2. połowie XX wieku przez astronomów. Inna hipoteza mówi o Stonehenge jako świątyni i miejscu praktyk medycznych.
Dowodem na pełnienie funkcji świątyni i miejsca w którym leczono dawnych ludzi są wyniki badań DNA szczątków z jam grobowych znajdujących się na terenie Stonehenge. Okazało się, że pozostałości szkieletów mężczyzn, kobiet i dzieci należały do przedstawicieli ludów występujących także poza Brytanią. Ponadto przeprowadzono doświadczenie akustyczne na charakterystycznych kamieniach o niebieskim zabarwieniu. Okazało się, że wydają one nietypowy długi dźwięk, który dla starożytnych mógł mieć znaczenie mistyczne. To może być jedno z wyjaśnień dotyczących sprowadzenia tych głazów, pochodzących z obszarów odległych o wiele mil od wzniesionego kręgu w Stonehenge.
Podsumowanie
Uzupełnij diagram, a następnie ustnie wyjaśnij hasło.
- Jeden z gatunków praludzi, prawdopodobnie posługiwał się mową.
- ……… lodowcowa – jeden z okresów w dziejach Ziemi.
- Umiejętność jego rozniecania była jednym z najważniejszych osiągnięć praludzi.
- Tym słowem określa się ważną zmianę w życiu ludzi, jaką było przejście z koczowniczego do osiadłego trybu życia i początek uprawy roli oraz hodowli.
- Jedno z narzędzi wykonanych przez praludzi. Swoją nazwę wzięło od tego, że łatwo dopasowywało się do dłoni.
- Jeden z wielkich ssaków żyjących w plejstocenie.
| 1 | ||||||||||||||||||
| 2 | ||||||||||||||||||
| 3 | ||||||||||||||||||
| 4 | ||||||||||||||||||
| 5 | ||||||||||||||||||
| 6 |
Przedstaw etapy ewolucji człowieka.
Wytłumacz, jakie warunki naturalne wpływały na życie pierwszych ludzi.
Wyjaśnij znaczenie umiejętności rozniecania ognia dla życia człowieka prehistorycznego.
Wyjaśnij, czym była rewolucja neolityczna i jakie korzyści przyniosła człowiekowi.
Porównaj koczowniczy tryb życia z osiadłym.
Opisz życie ludzi w osadach neolitycznych.