Pamięć o mieście ukrytym w toniach jeziora

Adam Mickiewicz Świteź. Ballada. Do Michała Wereszczaki

Ktokolwiek będziesz w nowogródzkiej stronie,
Do Płużynj0000007ZHB1v50_000tp003Płużyn ciemnego boru
Wjechawszy, pomnij zatrzymać twe konie,
Byś się przypatrzył jezioru.

Świteź tam jasne rozprzestrzenia łona,
W wielkiego kształcie obwodu,
Gęstą po bokach puszczą oczerniona,
A gładka jak szyba lodu.  

Jeżeli nocną przybliżysz się dobą
I zwrócisz ku wodom licelicelice,
Gwiazdy nad tobą i gwiazdy pod tobą,
I dwa obaczyszobaczyszobaczysz księżyce.

Niepewny, czyli szklannaszklannaszklanna spod twej stopy
Pod niebo idzie równina,
Czyli też niebo swoje szklanne stropystropstropy
Aż do nóg twoich ugina:

Gdy oko brzegów przeciwnych nie sięga,
Dna nie odróżnia od szczytu,
Zdajesz się wisieć w środku niebokręgaj0000007ZHB1v50_000tp004niebokręga.
W jakiejś otchłani błękitu.

Tak w noc, pogodna jeśli służy pora,
Wzrok się przyjemnie ułudziułudziułudzi;
Lecz żeby w nocy jechać do jeziora,
Trzeba być najśmielszym z ludzi.

Bo jakie szatan wyprawia tam harceharceharce!
Jakie się larwyj0000007ZHB1v50_000tp005larwy szamocą!
Drżę cały, kiedy bająbająbają o tym starce,
I strach wspominać przed nocą.

Nieraz śródśródśród wody gwar jakoby w mieście,
Ogień i dym bucha gęsty,
I zgiełk walczących, i wrzaski niewieście,
I dzwonów gwałtj0000007ZHB1v50_000tp006dzwonów gwałt, i zbrój chrzęstyzbrój chrzęstyzbrój chrzęsty.

Nagle dym spada, hałas się uśmierzauśmierzauśmierza,
Na brzegach tylko szum jodły,
W wodach gadanie cichego pacierza
I dziewic żałośne modły.

Co to ma znaczyć? – różni różnie plotą,
Cóż, kiedy nie był nikt na dnie;
Biegają wieści pomiędzy prostotą,
Lecz któż z nich prawdę odgadnie?

Pan na Płużynach, którego pradziady
Były Świtezi dziedzice,
Z dawna przemyślał i zasięgał rady,
Jak te zbadać tajemnice.

KazałkazałKazał przyboryprzyboryprzybory w bliskim robić mieście
I wielkie sypał wydatkisypał wydatkisypał wydatki;
Związano niewódj0000007ZHB1v50_000tp007niewód, głęboki stop dwieście,
Budują czółny i statki.

Ja ostrzegałem: że w tak wielkim dziele
Dobrze, kto z Bogiem poczyna,
Dano więc na mszą w niejednym kościele
I ksiądz przyjechał z Cyrynaj0000007ZHB1v50_000tp008Cyryna.

Stanął na brzegu, ubrał się w ornatyj0000007ZHB1v50_000tp009ornaty,
Przeżegnał, pracę pokropiłpokropiłpokropił,
Pan daje hasło: odbijają batyj0000007ZHB1v50_000tp00Abaty,
Niewód się z szumem zatopił.

Topi się, pławkij0000007ZHB1v50_000tp00Bpławki na dół z sobą spycha,
Tak przepaść wody głęboka.
Prężą się liny, niewód idzie z cicha,
Pewnie nie złowią ni okaj0000007ZHB1v50_000tp00Cnie złowią ni oka.

Na brzeg oboje wyjęto już skrzydłoj0000007ZHB1v50_000tp00DNa brzeg oboje wyjęto już skrzydło,
Ciągną ostatek więcierzyj0000007ZHB1v50_000tp00Ewięcierzy;
PowiemżepowiemżePowiemże, jakie złowiono straszydło?
Choć powiem, nikt nie uwierzy.

Powiem jednakże: nie straszydło wcale,
Żywa kobieta w niewodzie,
Twarz miała jasną, usta jak korale,
Włos biały skąpany w wodzie.

Do brzegu dąży; a gdy jedni z trwogi
Na miejscu stanęli głazemstanęli głazemstanęli głazem,
Drudzy zwracają ku ucieczce nogi,
Łagodnym rzecze wyrazem:

'Młodzieńcy, wiecie, że tutaj bezkarnie
Dotąd nikt statku nie spuści,
Każdego śmiałka jezioro zagarnie
Do nieprzebrnionych czeluści.

I ty, zuchwały, i twoja gromada
Wrazj0000007ZHB1v50_000tp00FWraz byście poszli w głębinie,
Lecz że to kraj był twojego pradziada,
Że w tobie nasza krew płynie –

Choć godna kary jest ciekawość pusta,
Lecz żeście z Bogiem poczęli,
Bóg wam przez moje opowiada usta
Dzieje tej cudnej topielitopieltopieli.

Na miejscach, które dziś piaskiem zaniosło,
Gdzie carj0000007ZHB1v50_000tp00Gcar i trzcina zarasta,
Po których teraz wasze biega wiosło,
Stał okrąg pięknego miasta.

Świteź, i w sławne orężem ramiona,
I w kraśne twarze bogatakraśnew kraśne twarze bogata,
Niegdyś od książąt Tuhanówj0000007ZHB1v50_000tp00HTuhanów rządzona
Kwitnęła przez długie lata.

Nie ćmiłnie ćmiłNie ćmił widoku ten ostępj0000007ZHB1v50_000tp00Iostęp ponury;
Przez żyzne wskróś okolice
Widać stąd było nowogródzkie mury,
Litwy naówczas stolicęj0000007ZHB1v50_000tp00Jstolicę.

Raz niespodzianie obległ tam Mendogaj0000007ZHB1v50_000tp00KMendoga
Potężnym wojskiem car z Rusij0000007ZHB1v50_000tp00Lcar z Rusi;
Na całą Litwę wielka padła trwoga,
Że Mendog poddać się musi.

Nim ściągnął wojsko z odległej granicy,
Do ojca mego napisze:
'Tuhanie! w tobie obrona stolicy,
Spiesz, zwołaj twe towarzysze'.

Skoro przeczytał Tuhan list książęcy
I wydał rozkaz do wojny,
Stanęło zaraz mężów pięć tysięcy,
A każdy konny i zbrojny.

Uderzą w trąby, rusza młódź, już w bramie
Błyska Tuhana proporzec,
Lecz Tuhan stanie i ręce załamie,
I znowu jedzie na dworzecj0000007ZHB1v50_000tp00Mdworzec.

I mówi do mnie: 'Jaż własnych mieszkańców
Dla obcej zgubię odsieczy?
Wszak wiesz, że Świteź nie ma innych szańcówj0000007ZHB1v50_000tp00Nszańców
Prócz naszych piersi i mieczy.

Jeśli rozdzielę szczupłe wojsko moje,
Krewnemu nie dam obrony;
A jeśli wszyscy pociągniem na boje,
Jak będą córy i żony?'

'Ojcze – odpowiem – lękasz się niewcześnie,
Idź, kędy sława cię woła,
Bóg nas obroni: dziś nad miastem we śnie
Widziałam jego anioła.

Okrążył Świteź miecza błyskawicą
I nakrył złotymi pióry,
I rzekł mi: ‘Póki męże za granicą,
Ja bronię żony i córy’'.

Usłuchał Tuhan i za wojskiem goni,
Lecz gdy noc spadła ponura,
Słychać gwar z dala, szczęk i tętent koni,
I zewsząd straszny wrzask: 'urauraura!'

Zagrzmią taranyj0000007ZHB1v50_000tp00Otarany, padły bram ostatki,
Zewsząd pocisków grad leci,
Biegą na dworzec starce, nędzne matki,
Dziewice i drobne dzieci.

'Gwałtu! – wołają – zamykajcie bramę!
Tuż, tuż za nami RuśRuśRuś wali.
Ach! zgińmy lepiej, zabijmy się same,
Śmierć nas od hańby ocali'.

Natychmiast wściekłość bierze miejsce strachu;
Miecą bogactwa na stosy,
Przynoszą żagwieżagwieżagwie i płomień do gmachu
I krzyczą strasznymi głosy:

'Przeklęty będzie, kto się nie dobije!'
Broniłam, lecz próżny opor,
Klęczą, na progach wyciągają szyje,
A drugie przynoszą topor.

Gotowa zbrodnia: czyli wezwać hordy
I podłe przyjąć kajdany,
Czy bezbożnymi wytępić się mordybezbożnymi wytępić się mordybezbożnymi wytępić się mordy;
'Panie! – zawołam – nad pany!

Jeśli nie możem ujść nieprzyjaciela,
O śmierć błagamy u ciebie,
Niechaj nas lepiej twój piorun wystrzela
Lub żywych ziemia pogrzebie'.

Wtem jakaś białość nagle mię otoczy,
Dzień zda się spędzać noc ciemna,
Spuszczam ku ziemi przerażone oczy,
Już ziemi nie ma pode mną.  

Takeśmy uszły zhańbienia i rzezi;
Widzisz to ziele dokoła,
To są małżonki i córki Świtezi,
Które Bóg przemienił w zioła.

Białawym kwieciem, jak białe motylki,
Unoszą się nad topielą;
Listj0000007ZHB1v50_000tp00PList ich zielony jak jodłowe szpilki,
Kiedy je śniegi pobielą.

Za życia cnoty niewinnej obrazy,
Jej barwę mają po zgonie,
W ukryciu żyją i nie cierpią skazy,
Śmiertelne nie tkną ich dłonie.  

Doświadczył tego car i ruska zgraja,
Gdy piękne ujrzawszy kwiecie,
Ten rwie i szyszakj0000007ZHB1v50_000tp00Qszyszak stalowy umajaj0000007ZHB1v50_000tp00Rumaja,
Ten wianki na skronie plecie.

Kto tylko ściągnął do głębiny ramię,
Tak straszna jest kwiatów władza,
Że go natychmiast choroba wyłamie
I śmierć gwałtowna ugadza.

Choć czas te dzieje wymazał z pamięci,
Pozostał sam odgłos kary,
Dotąd w swych baśniach prostota go święci
I kwiaty nazywa cary'.

To mówiąc pani z wolna się oddala,
Topią się statki i sieci,
Szum słychać w puszczy, poburzona fala
Z łoskotem na brzegi leci.

Jezioro do dna pękło na kształt rowu,
Lecz próżno za nią wzrok goni,
Wpadła i falą nakryła się znowu,
I więcej nie słychać o niej.

j0000007ZHB1v50_00000_BIB_001 Źródło: Adam Mickiewicz, Świteź, [w:] Ballady i romanse, Kraków 2009, s. 5–9.