Etyka i polityka

Zwróć uwagę na tytuł dzieła Herberta.

Zbigniew Herbert odwołał się do mitologii, historii starożytnej i wzorców klasycznych.

Przypomnij sobie, czym charakteryzuje się język poetycki.

Styl jest zbliżony do mowy poetyckiej. Język cechuje się nagromadzeniem środków stylistycznych.

Ironia (łac. eironeia - przestawianie, pozorowanie) drwina, złośliwość lub szyderstwo ukryte w wypowiedzi pozornie aprobującej, nadanie wypowiedzi odwrotnego sensu w stosunku do tego, co wynika ze znaczenia użytych słów,
na przykład w celu ośmieszenia poglądów czy cech rozmówcy lub pokazania dystansu wobec osób czy zjawisk; wypowiedź zawierająca ironię najczęściej jest krytyką lub naganą, która przyjmuje formę pozornej pochwały; ironia jest narzędziem literackim, w którym wybrane słowa są celowo używane do wskazania znaczenia innego niż dosłowne, można wyróżnić ironię słowną i sytuacyjną.

Bóg ironii jest solą. To przyprawa dodawana do potraw, aby poprawić ich smak. Neurastenicy wybrali go na swojego obrońcę, ponieważ  wyraża swoją opinię w taki sposób, aby ośmieszyć inne bóstwa. Wypowiada się pozornie przychylnie, a w rzeczywistości drwi.

W swojej odpowiedzi uwzględnij, że ironia zakłada dystans nadawcy wypowiedzi
do kogoś lub czegoś.

Tekst ten jest ironiczny, ponieważ nadawca wypowiedzi jest zdystansowany
do postaci występujących w tekście, nie ujawnia swoich emocji.

Barbarzyńca to człowiek, który nie zna kultury europejskiej,  niecywilizowany, prymitywny.

Barbarzyńcy z tekstu Herberta to ludzie współcześni, którzy odrzucają boga starożytnego.

Przypomnij sobie, czym charakteryzuje się styl publicystyczny.

Cechy języka, poświadczające, że utwór nawiązuje do stylu publicystycznego: prosty i zrozumiały język, pojawia się słownictwo oceniające i emocjonalne, ciąg czasowników. Występują powtórzenia. Sformułowanie 'jak wiemy' odwołuje się
do odbiorców. Tekst przypomina relację z wydarzenia.

Przypomnij sobie fabułę mitu greckiego ukazującego pojedynek Apollina z Marsjaszem.

Poeta reinterpretuje mit jako opis pojedynku Apolla z Marsjaszem o mistrzostwo gry na instrumencie. Zwraca uwagę na krzyk Marsjasza i reakcję na jego wycie. Poeta przedstawia wydarzenie jako sprawozdanie sportowe.

Zwróć uwagę na to, że postacie te kontrastują ze sobą.

Marsjasz i Apollo reprezentują dwie odmienne koncepcje sztuki. Pierwszy z nich jest naturalny, autentyczny, bliski ludziom i przyrodzie. Natomiast Apollo
nie ujawnia żadnych emocji. Jest chłodny i oczekuje aprobaty ze strony publiczności. Wyraża swoją obojętność wobec cierpienia Marsjasza. Apollo
nie wytrzymuje napięcia, które wywołuje krzyk jego przeciwnika i odchodzi.
W tym pojedynku ponosi klęskę.

Zwróć uwagę, jaką koncepcję sztuki prezentuje Marsjasz, a jaką Apollo.

Marsjasz reprezentuje koncepcję sztuki, która odznacza się autentycznością, naturalnością. Jest bliski ludziom i przyrodzie. Natomiast Apollo to przedstawiciel sztuki cechującej się brakiem emocji. Jego koncepcja sztuki nastawiona jest
na korzyści i aprobatę publiczności. Marsjasz w przeciwieństwie do boga reprezentuje cielesność oraz niedoskonałość, zaś Apollo to przedstawiciel tego,
 co wysokie i duchowe.

Zwróć uwagę, w której osobie wypowiada się podmiot liryczny, kto jest odbiorcą.

Podmiot liryczny to tytułowy Fortynbras. Wypowiada się w 1. osobie liczby pojedynczej. Odbiorcą jest martwy Hamlet, do którego poeta wygłasza monolog. Wiersz posiada dedykację dla M.C., czyli  Czesława Miłosza.

Sytuacja liryczna – zdarzenia i okoliczności łączące się z określoną przestrzenią i czasem, w jakich usytuowana jest wypowiedź podmiotu.

W wierszu został przedstawiony epizod do tragedii Szekspira Hamlet. Norweski książę Fortynbras zwraca się do martwego Hamleta, obok którego leży szpada. Książę norweski wyśmiewa się z Hamleta, że jest 'rycerzem w miękkich pantoflach'. Zarzuca mu, że nigdy nie był rycerzem. Szczegółowo wylicza słabości, np. brak przygotowania do rządzenia i życia, wiara w ideały i marzenia, których
nie da się spełnić. Fortynbras to zupełne jego przeciwieństwo, ponieważ interesuje się sprawami bieżącymi państwa i nie spędza czasu na rozmyślaniach. Jest on przekonany, że księcia Danii mogła spotkać tylko śmierć. Sam kreuje się na władcę Danii, skoro Hamlet nie żyje. Fortynbras stwierdza, że będzie rządził jak tyran.

W odpowiedzi zwróć uwagę, czy tytuł utworu poety ma charakter ironiczny.

Tytuł wiersza sugeruje, że to tren. Jednak ironiczna wymowa utworu podkreśla,
że jest antytrenem. Podmiotu lirycznego nie cechuje smutek i żal po śmierci Hamleta, ale radość z możliwości objęcia władzy.

Zastanów się nad osobowością, światopoglądem i życiowymi celami Fortynbrasa i Hamleta.

W liryku Herberta pojawia się problem władzy i odpowiedzialności osób rządzących. Hamleta cechuje idealizm, wrażliwość, marzycielstwo, a w związku z władzą - demokratyzm. Natomiast Fortynbras jest jego przeciwieństwem. Charakteryzuje się pragmatyzmem, zdecydowaniem.  Jego strategia w rządzeniu
to autorytaryzm.

Przypomnij sobie, czym charakteryzuje się liryka roli.

Herbert wciela się w rolę tytułowego Fortynbrasa, na co wskazują czasowniki
w 1. osobie liczby pojedynczej i odpowiednie zaimki. Książę norweski  wygłasza monolog do martwego Hamleta. W ten sposób nawiązuje do sceny finałowej tragedii Szekspira, kiedy Horacy przekazuje ostatnią wolę księcia duńskiego, jaką było oddanie państwa w ręce Fortynbrasa, zaś w utworze Herberta Fortynbras sam mianuje się władcą Danii. Tekst poety jest aluzją do tragedii Szekspira, Herbert rozwija wątek obecny w 'Hamlecie'.

Zwróć uwagę, w której osobie wypowiada się podmiot liryczny.

Podmiot liryczny wiersza wypowiada się w pierwszej osobie liczby pojedynczej,
na co wskazują czasowniki: 'chciałbym', 'stwierdzam', 'buntowałem się'. W ten sposób wiersz nabiera osobistego charakteru. Podmiot liryczny swoje wypowiedzi łączy z wypowiedziami podmiotu zbiorowego, co potwierdzają formy w liczbie mnogiej: 'nie staliśmy się', 'jesteśmy'. W ten sposób podmiot liryczny podkreśla,
 że jest częścią narodu.

Zwróć uwagę na stosunek podmiotu lirycznego do elementów składających się
na przynależność narodową.

Podmiot liryczny nie jest przekonany, że te elementy to wystarczające powody poczucia przynależności narodowej. Zastanawia się, czy ta wieź z narodem jest autentyczna, czy to tylko 'wmówienie', pewien schemat, nawyk myślowy.

Przypomnij sobie, czym charakteryzuje się poczucie więzi narodowej.

Poczucie więzi narodowej wyraża się w przeżyciach historycznych oraz ludzkich reakcjach.

Przypomnij sobie, czym są wydarzenia rozgrywające się 1 maja dla komunistów.

Trzecią strofę można powiązać z wydarzeniami, które odbywają się  1 maja i staraniami komunistów, aby naród polski wygłosił pochwałę nowego systemu.

Zwróć uwagę, czego symbolem jest 'okrwawiony węzeł'.

'Okrwawiony węzeł' można interpretować jako ból zrywania więzów z narodem
lub ciężar narodowej przeszłości, pełnej walk i poświęcenia.

Rozważ, co na ten temat mówi podmiot liryczny w ostatniej strofie utworu. Zastanów się, czego dotyczy jego bunt.

Herbert przypomina Sokratesa, który zadaje pytania, aby tym samym ujawnić luki i błędy w rozumowaniu przeciwników. Buntuje się wobec stereotypowego pojmowania tożsamości narodowej, ale nie znaczy to, że z niej rezygnuje.

Zwróć uwagę na styl i ton wiersza.

Ironia w wierszu polega na tym, że podmiot liryczny jest zdystansowany
do  stereotypowego definiowania tożsamości narodowej jako używania tego samego języka, świadomości pochodzenia, historii narodu.

Zwróć uwagę, jakie formy czasownika dominują.

Dominantą kompozycyjną utworu są czasowniki w drugiej osobie liczby pojedynczej w trybie rozkazującym, co potwierdzają następujące wyrazy: 'idź', 'bądź',
'nie przebaczaj', 'strzeż się'. W ten sposób wiersz przybiera formę dekalogu etycznego postępowania, który jest skierowany do współczesnego człowieka.

Przypomnij sobie, czym charakteryzuje się werset biblijny.

Zastosowany w kilku miejscach dystych przypomina wersety biblijne, które pozwalają przemyśleć treść nakazów. Są niepodważalne.

Zwróć uwagę na tytuł wiersza.

Osoba mówiąca w wierszu to Pan Cogito. Herbert wciela się w jego rolę, aby wyrazić swoje poglądy i przemyślenia. To mędrzec i nauczyciel. Zwraca się on do człowieka żyjącego współcześnie.

Odszukaj w utworze fragmenty odwołujące się bezpośrednio do wartości moralnych.

Podmiot liryczny nawołuje do odwagi. Nakazuje gniew wobec krzywdy i poniżania innych. Adresat utworu ma miłować przyrodę, afirmować życie. Należy powtarzać 'stare zaklęcia ludzkości bajki i legendy', czyli kierować się prawdami moralnymi, dobrem, ideałami zawartymi w dawnych tekstach kultury. Trzeba powtarzać słowa wielkich ludzi i być wiernym ideałom. Należy zachować postawę bezkompromisową, która jest oparta na wierności wartościom, cnocie, prawdzie, braterstwie. Trzeba zachować męstwo, wbrew temu, co dyktuje rozum.

Antyteza (gr. antithesis – przeciwstawienie) – składniowy środek stylistyczny polegający na zestawieniu w jednej wypowiedzi dwóch przeciwstawnych, często wykluczających się logicznie stwierdzeń.

Występująca w wierszu antyteza: Gniew twój bezsilny niech będzie jak morze / ilekroć usłyszysz głos poniżonych i bitych podkreśla, że gniew ludzki może być bezsilny, ale podmiot liryczny nawołuje do tego, żeby go ujawniać, bo jest to forma buntu przeciwko niesprawiedliwości. Tym samym wyjaśnia, że stanąć w obronie poniżonych i bitych jest odwagą. Kolejna antyteza: powtarzaj stare zaklęcia ludzkości bajki i legendy / bo tak zdobędziesz dobro którego nie zdobędziesz / powtarzaj wielkie słowa powtarzaj je z uporem / jak ci co szli przez pustynię i ginęli w piasku z jednej strony nakazuje, aby znać dziedzictwo pozostawione po przodkach, ponieważ doprowadzi do poznania dobra, a z drugiej strony człowiek nigdy nie zdobędzie tego dobra. Ma również cytować bohaterów, którzy zginęli, mimo przeciwności losu. 'Wielkie słowa' to ideały, którymi człowiek powinien kierować się w życiu ze świadomością, że zło jest silniejsze i wygra, ale dla człowieka szlachetnego nie ma innej możliwości niż sprzeciw wobec zła.

Przypomnij sobie, kim byli Gilgamesz, Hektor i Roland.

Poeta zestawił Gilgamesza, Hektora i Rolanda, ponieważ są to bohaterowie, którzy byli wierni swoim ideałom i  poświęcili za nie życie.

Zwróć uwagę, w której osobie wypowiada się podmiot liryczny.

Postać mówiąca w wierszu wypowiada się w 1. osobie liczby mnogiej,
co potwierdzają wersy:

mieliśmy odrobinę koniecznej odwagi

lecz w gruncie rzeczy była to sprawa smaku

Zanim zgłosimy akces trzeba pilnie badać

kształt architektury rytm bębnów i piszczałek

oraz użycie odpowiednich zaimków: nasza odmowa niezgoda i upór;

Nasze oczy i uszy odmówiły posłuchu książęta naszych zmysłów wybrały dumne wygnanie.

Smak to w sensie estetycznym gust.

Określenie 'kwestia smaku' to przywiązanie do estetyki, zamiłowanie do piękna.

Przypomnij sobie, czym charakteryzuje się system totalitarny.

System władzy totalitarnej oddziaływał na społeczeństwo: propagandą zakłamującą rzeczywistość, zastraszaniem, nakazem bezwzględnego podporządkowania się władzy i systemowi, brzydotą, tandetą, miernością, zezwoleniem na pijaństwo, prostactwem i prymitywizmem języka oraz sztuki.

Zwróć uwagę, że podmiot liryczny buntuje się przeciwko panującemu systemowi.

Podmiot liryczny nie dołączył do propagatorów ideologii komunistycznej, ponieważ miał poczucie dobrego smaku, czyli wybrał estetykę i piękno, które u Platona wiązało się z prawdą. Piękno służyło do poznania prawdy. Estetyka przejęła funkcje etyki.