Uczynić prawo wyborcze powszechnym. Ruch feministyczny
Wprowadzenie
Kiedy to było?
Emancypacja i feminizm
FeminizmFeminizm jako ruch społeczny przybrał zorganizowaną postać w połowie XIX wieku w Stanach Zjednoczonych, a okres jego największej mobilizacji przypadł na schyłek wieku, kiedy to uwidocznił się szczególnie silnie w Wielkiej Brytanii. Pojęcie emancypacjiemancypacji było jego podstawowym hasłem, stosowanym w kampaniach na rzecz równouprawnienia kobiet. Dlatego ruch ten nazywano też ruchem emancypacji kobiet. Pojęcie feminizmu narodziło się we Francji dopiero w latach 80. XIX wieku, skąd rozprzestrzeniło się na całą Europę. Do Stanów Zjednoczonych dotarło po I wojnie światowej. Kobiety zaangażowane w walkę o zrównanie praw chętniej używały określenia 'emancypacja' niż 'feminizm'.
Sama idea nadania kobietom pełni praw miała już wówczas ponad sto lat i poprzedziła narodziny zorganizowanego ruchu feministycznego o ponad pół wieku. Oświecenie, podnosząc hasło wolności i równości, zainspirowało kobiety do zastanowienia się nad swoim miejscem w społeczeństwie. Po zgilotynowaniu Olympe de GougesOlympe de Gouges [czyt.: olęp de guż], która w 1791 roku sformułowała i opublikowała pierwszy manifest z żądaniami praw człowieka i obywatela dla kobiet, kwestia ta powracała coraz częściej, elektryzując opinię publiczną.
Żądanie praw wyborczych dla kobiet było skutkiem postępującej demokratyzacji w Europie i aktem buntu przeciw mankamentom demokracji amerykańskiej, której zarzucano tolerowanie niewolnictwa czarnoskórej ludności. Emancypantki żądały lepszych możliwości kształcenia, a także otwarcia dla nich wyższych uczelni. Właśnie brak równości w dziedzinie praw obywatelskich i w dostępie do edukacji uważały za podstawową przyczynę braku partnerskich relacji między płciami, ucisku kobiet i ich społecznego upośledzenia. Krytykując niesprawiedliwe (faworyzujące mężczyzn) prawodawstwo cywilne, postulowały jego zmianę na takie, które gwarantowałoby kobietom równorzędną pozycję w małżeństwie, czyli dawało im prawo do własności, zachowania majątku po zamążpójściu, a także do cywilnych rozwodów i ślubów. Chciały, by dopuszczano kobiety do wykonywania niedostępnych dla nich dotąd zawodów, ponieważ widziały w tym szansę na poprawę swego położenia ekonomicznego. Domagały się szacunku i uczynienia ich pełnowartościowymi członkami społeczeństwa.
Działaczki feministyczne domagały się prawa do ubierania się w spodnie, zarezerwowanego wówczas dla płci męskiej. W ówczesnych realiach obyczajowych ich starania nabrały symbolicznego wymiaru.
Sojusznicy i wrogowie kwestii kobiecej
W porównaniu do ruchu feministycznego i idei emancypacji znacznie dłuższą tradycję miały – męskie zazwyczaj – rozważania dotyczące kwintesencji kobiecości. Sięgały one antyku. Z reguły nie były pochlebne dla kobiet i charakteryzowały się zadziwiającą trwałością, powielano je bowiem także w XIX wieku. Również wielkie systemy religijne konsekwentnie aprobowały podległość kobiet. W całej Europie po rewolucji francuskiej prawo cywilne wiązało równość, wolność i własność z płcią męską. Klasycznym przykładem był kodeks Napoleona (1804), który traktowano jako wzór dla wielu innych europejskich systemów prawa cywilnego aż do końca epoki. Nierówne prawa płci uzasadniano w kodeksach prawnych słabością natury kobiecej, tym, że mężczyzna jest rozumniejszy oraz poglądem jakoby małżeństwo było układem uzupełniających się przeciwieństw. Kodeks niemiecki, nieco bardziej liberalny, podkreślał, że kontrakt małżeński, w którym kobieta zrzeka się swoich praw na rzecz męża, jest przecież dobrowolny.
Większość mężczyzn uważała, że kobiety powinny przebywać w domu, rodzić i wychowywać dzieci, dbać o męża i gospodarstwo domowe. Nie akceptowali oni uczestnictwa kobiet w życiu politycznym, kierując się przekonaniem, że jest to męska dyscyplina i sfera 'brudna', która stanowi zagrożenie dla kobiecej moralności i subtelności. Karol Darwin i Zygmunt FreudKarol Darwin i Zygmunt Freud także wyznawali bardzo tradycyjne poglądy na naturę kobiet. Freud nie był przychylny kobietom, uważał je bowiem za 'wybrakowanych mężczyzn'. Krytycznie odnosił się do ruchu feministycznego. W mizoginistycznychmizoginistycznych przekonaniach utwierdzały go badane przez niego liczne przypadki 'histerii kobiecej'. Darwin ze swojej teorii doboru naturalnego wyprowadzał przekonanie o niższości kobiet. Nie odstawali pod tym względem od zachowawczej większości ówczesnych naukowców.
W XIX wieku, wskutek postępu liberalizacji i demokratyzacji społeczeństw, coraz częściej w obronie praw kobiet zabierali głos myśliciele, a politykom coraz trudniej było bagatelizować emancypację. Łączono ją z ideą abolicjonizmuabolicjonizmu, socjalizmu utopijnegosocjalizmu utopijnego i marksistowskiegomarksistowskiego, a także z hasłami niepodległościowymi. John Stuart Mill opublikował w 1869 roku książkę pod tytułem Poddaństwo kobiet, w której domagał się praw politycznych dla kobiet i zrównania ich pozycji w społeczeństwie z pozycją mężczyzn. Pisał, że opieka mężczyzn nad kobietami to iluzja i że jest ona w istocie formą ich zniewalania. Zauważył też, że wyrzeczenie się własnej woli przez kobiety jest przedstawiane przez męską część świata jako największy atut i istota uroku kobiecego. Tak dobitne postawienie sprawy szokowało współczesnych, skutecznie przyczyniło się jednak do nagłośnienia kwestii kobiecej.
Ruch emancypacji kobiet – odwołujący się do haseł liberalizmu – rozwijał się w klasach średnich i wyższych społeczeństw Europy i Stanów Zjednoczonych. Już w XIX wieku zaczęto spostrzegać, że wobec silnych podziałów ekonomicznych i klasowych w społeczeństwie trudno o kobiecą solidarność. Działaczki ruchu kobiecego starały się zainteresować kwestią kobiecą przedstawicielki warstw ludowych. Jednak aktywne społecznie robotnice (nieliczne wśród masy przytłoczonych codziennością kobiet) wybierały działalność w partiach socjalistycznych. Nie przemawiały do nich argumenty ani sposób formułowania myśli inteligentek wywodzących się z warstw średnich i wyższych.
Walka o prawa wyborcze
Kobiety, które podjęły zorganizowaną działalność w walce o swoje prawa w Stanach Zjednoczonych, były równocześnie działaczkami ruchu na rzecz zniesienia niewolnictwa. Pod przewodnictwem Elisabeth StantonElisabeth Stanton [czyt.: elizabet stantyn] opublikowały w 1848 roku pierwszy manifest w sprawie wyzwolenia kobiet. Już po dziesięciu latach starań połowa stanów przyjęła przepisy potwierdzające prawo kobiet do własności. Mężatki mogły wreszcie bez zgody męża sporządzić własny testament. Otrzymały też prawo do opieki nad dziećmi. W 1869 roku stan Wyoming [czyt. łajomin] jako pierwszy przyznał im prawa wyborcze, a w ślad za nim poszło kilka innych stanów. Nie zakończyło to jednak walki, gdyż przywilej ten nie objął ogółu kobiet w Stanach Zjednoczonych.
Od lat 90. XIX wieku brytyjskie działaczki ruchu kobiecego, nazywane sufrażystkamisufrażystkami, podjęły walkę o prawa polityczne i prawo głosu. Początkowo ich aktywność ograniczała się do legalnych działań. Składały wnioski do parlamentu i wysyłały setki listów protestacyjnych do posłów i czołowych polityków. Organizowały także manifestacje i pikiety. Jednak ich działania nie przynosiły efektów, a w trakcie coraz liczniejszych pochodów zdarzały się akty wandalizmu, będące podstawą do interwencji policyjnych. Rozpędzanie demonstracji zradykalizowało ruch kobiecy.
Pod przewodnictwem Emmeline PankhurstEmmeline Pankhurst [czyt.: emmelin pankherst] i jej córek (Sylvii i Christabel), sufrażystki zdecydowały się na znacznie radykalniejsze kroki. Powołana przez nie w 1903 roku Społeczno‑Polityczna Unia Kobiet w 1908 roku ogłosiła eskalacjęeskalację działań organizacji. Wiele działaczek aresztowano. W więzieniach kobiety podejmowały strajki głodowe. Odpowiedzią władz więziennych było przymusowe karmienie aresztantek przez gumową rurkę. Później, na podstawie ustawy Cat and Mouse Act zwanej 'ustawą kota i myszy', zaczęto zwalniać je tylko
po to, by ponownie aresztować, gdy odzyskały siły. Działalność sufrażystek przerwał wybuch I wojny światowej.
Działaczki amerykańskie pikietowały przed Białym Domem, stojąc w milczeniu przed ogrodzeniem, natomiast ich brytyjskie koleżanki słynęły ze znacznie radykalniejszych działań i głośnych akcji. Zakłócały zebrania wyborcze, wybijały szyby w śródmieściu Londynu, wrzucały materiały wybuchowe do skrzynek pocztowych, podkładały ogień w niezasiedlonych budynkach i dewastowały gmachy publiczne. Pewnego razu grupa aktywistek przykuła się do żelaznego ogrodzenia na Downing Street, [czyt.: dałning strit] przed siedzibą premiera ( nie tak dawno w Polsce grupa aktywistek przykuła się do żelaznego ogrodzenia przed siedzibą premiera przy Alejach Ujazdowskich). Innym razem przed gmachem parlamentu doszło do regularnej kilkugodzinnej bitwy kobiet z policją. Po jej zakończeniu 150 uczestniczek aresztowano. Jedna ze zdesperowanych działaczek popełniła samobójstwo, rzucając się pod kopyta konia, na którym jechał król Jerzy V.
W 1916 roku amerykanka Alice PaulAlice Paul i jej towarzyszki założyły Narodową Partię Kobiet i kontynuowały walkę aż do skutku, niejednokrotnie z poświęceniem życia. Przyznania praw wyborczych doczekały się dopiero w 1920 roku.
Amerykanki z czasem zaczęły stosować niektóre metody wykorzystywane już wcześniej w Wielkiej Brytanii przez ruch sufrażystek. Były to demonstracje, parady, pikiety, warty przy budynkach rządowych i strajki głodowe.
Na ziemiach polskich kwestię emancypacji kobiet podjęto po powstaniu styczniowym, a ruch emancypacyjny rozwijał się przede wszystkim w Królestwie Polskim i Galicji. W zaborze pruskim działalność kobiet koncentrowała się przede wszystkim na walce z germanizacją, pod której naciskiem inne kwestie schodziły na dalszy plan. W 1905 roku na pierwszym Zjeździe Kobiet Polskich w Krakowie po raz pierwszy zgłoszono postulat przyznania kobietom praw wyborczych. Zorganizowanej działalności na rzecz realizacji postulatów przewodziła Paulina Kuczalska‑ReinschmidtPaulina Kuczalska‑Reinschmidt [czyt.: rajnszmit].
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RXzEeJIpo2BoW
Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „O Związku Równouprawnienia Kobiet Polskich”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Andrzej Szwarc – historyk z Uniwersytetu Warszawskiego. Mężczyzna siedzi w pokoju. W tle kanapa, zasłona, lampa, fragment obrazu na ścianie. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Andrzej Szwarc, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”, wrzesień 2014.
Uporządkuj kalendarium praw wyborczych dla kobiet w kolejności chronologicznej. Które państwo zapewniło te prawa już po zakończeniu I wojny światowej?
- 1902 – Australia
- 1893 – Nowa Zelandia
- 1920 – USA
- 1906 – Finlandia
- 1918 – Polska
- 1918 – Austria
- 1918 – Niemcy
- 1931 – Portugalia
- 1913 – Norwegia
- 1915 – Dania
- 1944 – Francja
- 1928 – Wielka Brytania i Irlandia Północna
- 1869 – Wolne Terytorium Wyoming (USA)
Przeczytajcie tekst autorstwa Elisabeth Stanton. Podzielcie się na grupy i każda z nich niech opracuje odpowiedź na jedno pytanie, zamieszczone pod tekstem. Podzielcie się w dyskusji wnioskami i spiszcie je w punktach.
Sprawowanie rządów przez mężczyzn prowadzi do obywatelskiej, religijnej i społecznej dezorganizacji. Pierwiastek męski jest siłą destrukcyjną, samolubną, surową, szukającą splendoru, miłującą wojnę, przemoc, podboje, zdobycze, siejącą zarówno w materialnym, jak i w moralnym świecie niezgodę, nieporządek, chorobę i śmierć. Spójrzcie tylko, jaki rejestr przelewu krwi i okrucieństwa ujawniają stronice historii! […] Pierwiastek męski dotychczas triumfował; od początku panoszył się z całą mocą, przytłaczając wszędzie pierwiastek kobiecy, miażdżąc wszelkie boskie cechy ludzkiej natury, aż wreszcie okazało się, jak niewiele wiemy o prawdziwej naturze mężczyzn i kobiet, a o tej ostatniej prawie nic zgoła, ponieważ aż do ubiegłego stulecia jej siła nie była właściwie uznawana. Społeczeństwo jest niczym więcej jak odbiciem samego mężczyzny, niezmąconym przez kobiecą myśl. Jesteśmy prowadzone żelazną ręką zarówno w kościele, w państwie, jak i w domu. […]
Źródło: Elisabeth Cady Stanton, O destrukcyjnym pierwiastku męskim. Na konwencji praw wyborczych kobiet, [w:] , Wielkie mowy historii. Od Lincolna do Stalina, t. 2, Warszawa 2006.
Dlaczego Elisabeth Stanton domaga się przyznania praw wyborczych kobietom? Jaką rolę według niej kobiety powinny odgrywać w życiu publicznym?
Jakie widzi różnice między kobietami i mężczyznami?
Jakie cechy kobiet i mężczyzn określa ona jako 'naturalne'?
Na podstawie wiedzy własnej objaśnijcie, czego oczekiwano od kobiet i mężczyzn w XIX wieku.
Źródła stereotypu
Termin 'feminizm' od samego początku z różnych względów nie cieszył się dobrą sławą. Wysuwane przez feministki żądania traktowano jako wywrotowe. Wynikało to z konserwatyzmu i silnie zakorzenionej w społeczeństwie europejskim moralności wiktoriańskiejmoralności wiktoriańskiej, ale także z sięgania przez sufrażystki po radykalne metody walki.
Wiele zwolenniczek feminizmu żywiło przekonanie, że dopóki kobiety nie wywalczą dla siebie praw wyborczych i nie doprowadzą do zmiany prawa cywilnego, jednostkom ambitnym pozostaje droga świadomej rezygnacji z życia małżeńskiego i macierzyństwa. Postawa ta spotykała się zazwyczaj z brakiem zrozumienia i kpinami, a nierzadko i wrogością nie tylko mężczyzn, ale i samych kobiet. Utrwalała stereotyp feministki jako kobiety 'niekobiecej' i rzekomo wyposażonej w męskie cechy. Równocześnie jednak w niektórych krajach dostęp do wybranych zawodów umysłowych (prawniczki, nauczycielki) obwarowany został pod koniec XIX wieku urzędowym zakazem wychodzenia za mąż (podobnie zakaz ożenku dotyczył mężczyzn).
Krytyka instytucji małżeństwa i rodziny, podejmowana przez działaczki feministyczne, wywoływała też reakcję konserwatywnej części ruchu kobiecego, która broniła tradycyjnie pojmowanej roli kobiet i utrzymania dotychczasowego podziału ról społecznych. Tradycjonalistki, choć popierały walkę o prawa wyborcze i dostęp do edukacji, w radykalnych postulatach feminizmu widziały zagrożenie dla pozycji kobiet w rodzinie.
Na początku XX wieku część feministek zaczęła też domagać się dostępu do funkcji kapłańskich w Kościele i zniesienia celibatu oraz prawa do aborcji. Większości z tych postulatów nie udało się zrealizować przed I wojną światową, a niektóre do dziś budzą społeczne kontrowersje.
Zamiast zakończenia
Lady Gaga, amerykańska piosenkarka słynąca z ekscentrycznego wizerunku, upamiętniła walkę Amerykanek o prawa wyborcze w teledysku Bad Romance: Women's Suffrage [czyt. bed romens łomens sufraż]. Znajdź go w zasobach Internetu i sprawdź, w jaki sposób przedstawiła wydarzenia z nią związane. Jakie fakty z historii ruchu emancypacyjnego stały się dla niej źródłem inspiracji? Jak oceniasz ten teledysk? Opisz lub opowiedz swoje wrażenia.
Sufrażystki, czyli działaczki kobiece w 2. połowie XIX wieku i na początku XX wieku, głównie w krajach anglosaskich (USA i Wielkiej Brytanii), które walczyły o prawa wyborcze dla kobiet. Wyjaśnij, skąd pochodzi ta nazwa.
Dopasuj nazwiska działaczek ruchu emancypacyjnego do kraju ich pochodzenia.
Elisabeth Stanton, Alice Paul, Emmeline Pankhurst, Paulina Kuczalska-Reinschmit
| Ameryka | |
|---|---|
| Wielka Brytania | |
| Polska |