Odmiana rzeczownika i przymiotnika

Rzeczownik to odmienna część mowy, która nazywa osoby, rzeczy, zwierzęta, rośliny, zjawiska przyrody, czynności i stany. Odpowiada na pytania: kto?, co?. Odmienia się przez przypadki i liczby, natomiast nie odmienia się przez rodzaje. Każdy rzeczownik ma tylko jeden rodzaj. W zdaniu pełni różne funkcje, m.in.: podmiotu, dopełnienia, przydawki lub orzecznika (część orzeczenia imiennego, wyrażona rzeczownikiem, przymiotnikiem lub przysłówkiem).
Przymiotnik to odmienna część mowy odpowiadająca na pytania: jaki?, jaka?, jakie?. Określa właściwości i cechy. Odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje. W zdaniu pełni głównie funkcję przydawki (jest podrzędny wobec rzeczownika), a także funkcję orzecznika.

Odmiana rzeczowników

Rzeczowniki odmieniają się przez przypadki i liczby (pojedynczą i mnogą). Odmianę przez przypadki nazywamy deklinacją. Rzeczowniki mają też przypisany jeden z trzech rodzajów: męski, żeński i nijaki, zarówno w liczbie pojedynczej, jak i w liczbie mnogiej. Aby określić rodzaj rzeczownika w liczbie mnogiej (l.mn.), należy wziąć pod uwagę jego podstawową formę w mianowniku liczby pojedynczej (l.p.),

• np.: sąsiedzi (l.mn.) – sąsiad (l.p.) – (ten) – rodzaj męski;

• koleżanki (l.mn.) – koleżanka (l.p.) – (ta) – rodzaj żeński;

• dzieci (l.mn.) – dziecko (l.p.) – (to) – rodzaj nijaki.

Przykładowe wzorce odmiany rzeczowników rodzaju męskiego, żeńskiego i nijakiego

Większość rzeczowników podczas odmiany przez przypadki zmienia swoje formy. W takich rzeczownikach można wyodrębnić temat fleksyjny oraz końcówkę fleksyjną. Temat jest częścią wyrazu, która podczas deklinacji raczej nie zmienia się (czasem może zachodzić w nim wymiana głosek zwana obocznością), z kolei końcówka jest zmienna i zależna od przypadka. W powyższej tabeli w odmienionych rzeczownikach oddzielono myślnikami tematy od końcówek. Tam, gdzie rzeczownik nie miał końcówki, zaznaczono zero morfologiczne ∅.

Niektóre rzeczowniki, zwłaszcza obcego pochodzenia, to wyrazy nieodmienne, np.: jury, kakadu, awokado, boa:

• 'Jury (kto?) oceniło prace uczestników konkursu'. – mianownik;

• 'Przekazano prace jury'. (komu?) – celownik.

O czym warto pamiętać?

W odmianie rzeczowników pojawia się wiele osobliwości, np.:

• rzeczowniki, które nie mają formy liczby mnogiej (np. 'złoto', 'młodzież', 'ryzyko') lub rzeczowniki, które nie mają formy liczby pojedynczej (np. 'drzwi', 'sanie', 'skrzypce');

• rzeczowniki, które mają dłuższy lub krótszy temat fleksyjny: 'imię' // 'imienia', 'imieniu'; 'ramię' // 'ramienia', 'ramieniu'; 'źrebię' // źrebięcia // 'źrebięciu';

• rzeczowniki, które mają całkowicie zmieniony temat fleksyjny: 'człowiek' (w liczbie pojedynczej) – 'ludzie' (w liczbie mnogiej), 'rok' (w liczbie pojedynczej) – 'lata' (w liczbie mnogiej);

• rzeczowniki, które mają niezmienne formy w liczbie pojedynczej, a odmieniają się w liczbie mnogiej – są to wyrazy typu: 'muzeum', 'akwarium', 'technikum';

• rzeczowniki typu 'poeta', 'wojewoda', które odmieniają się w liczbie pojedynczej jak rzeczowniki rodzaju żeńskiego, a w liczbie mnogiej jak rzeczowniki rodzaju męskiego;

• rzeczowniki typu: 'sędzia', 'hrabia', 'margrabia', które odmieniają się w liczbie pojedynczej jak rzeczowniki rodzaju żeńskiego lub jak przymiotniki, a w liczbie mnogiej jak rzeczowniki rodzaju męskiego;

• rzeczowniki 'ucho', 'oko', które inaczej odmieniają się w znaczeniu ‘narząd słuchu lub wzroku’, a inaczej w znaczeniu ‘ucho torby, oko tłuszczu w rosole’;

• nazwy miejscowości typu 'Zakopane', 'Końskie', nazwy województw typu: 'Dolnośląskie', 'Wielkopolskie', 'Mazowieckie', które odmieniają się jak przymiotniki;

• rzeczowniki 'przyjaciel', 'nieprzyjaciel', które mają nietypowe formy w liczbie mnogiej;

• rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone na '–um' ('muzeum', 'liceum', 'akwarium', 'forum') nie zmieniają swych form w liczbie pojedynczej, odmieniają się natomiast przez przypadki w liczbie mnogiej.

Przykładowe wzorce odmiany kłopotliwych rzeczowników

Rzeczowniki typu: MUZEUM, AKWARIUM, FORUM, LICEUM

Rzeczowniki typu WOJEWODA, POETA

Rzeczowniki OKO i UCHO ‘narządy zmysłów’

Rzeczowniki OKO 'tłuszczu w rosole' i UCHO 'uchwyt np. torby'

Rzeczownik RĘKA

Rzeczownik SĘDZIA

Rzeczownik PRZYJACIEL

Zadaniowo (I)

Odmiana przymiotników

Przymiotniki odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje. W liczbie pojedynczej mają trzy rodzaje (męski, żeński i nijaki), a w liczbie mnogiej dwa rodzaje (męskoosobowy i niemęskoosobowy). Przymiotniki najczęściej są określeniami rzeczowników i w zdaniu dostosowują do nich swoje formy.

Przykładowe wzorce odmiany przymiotników

Przymiotnik DOBRY

Przymiotnik TANI

O czym warto pamiętać?

Niektóre przymiotniki obok formy podstawowej mogą mieć krótką formę, np.: wesoły – wesół, zdrowy – zdrów, ciekawy – ciekaw, godny – godzien.

Odmianę przymiotnikową mają także inne części mowy:

• liczebniki porządkowe, np. drugi, piąty, ósmy;

• zaimki przymiotne, np.: ten – ta – to (liczba pojedyncza) // ci – te (liczba mnoga),
  który – która – które (liczba pojedyncza) // którzy – które (liczba mnoga),
  ów – owa – owo (liczba pojedyncza) // owi – owe (liczba mnoga),
  taki – taka – takie (liczba pojedyncza) // tacy – takie (liczba mnoga),
  nasz – nasza – nasze (liczba pojedyncza) // nasi – nasze (liczba mnoga);

• imiesłowy przymiotnikowe, np.: piszący, piszącego, piszącemu,
  zapisany, zapisanego, zapisanemu.