Praca zamiast walki? Główne nurty życia politycznego pod zaborami

Wprowadzenie

Nasilająca się germanizacja i rusyfikacja podważały słuszność pozytywistycznych idei pracy organicznej i pracy u  podstaw i skłaniały nowe pokolenie Polaków do poszukiwania innych dróg prowadzących do odzyskania niepodległości. Nowe pokolenie nie chciało rezygnować, jak ich rodzice, z walki o prawa polityczne i o niepodległość.

Konserwatyści, pozytywiści i bunt 'niepokornych'

W Galicji w trakcie starań o autonomię doszło do głosu (i do władzy) środowisko polityczne preferujące ugodę. Symbolicznym gestem był jego apel do Franciszka Józefa Ij0000008VJB3v25_000tp001Franciszka Józefa I, rozpoczynający się słowami: przy Tobie, Panie, stoimy i stać chcemy, ogłoszony w 1866 roku, po klęsce Austrii w wojnie z Prusami. Pod rządami Habsburgów narodził się polski postępowy konserwatyzm, który negował sens zbrojnej walki o niepodległość i dążył do uformowania pokolenia kierującego się rozumem politycznym i zdolnego do rządzenia państwem w sposób realistyczny. Konserwatyści zarzucali Polakom skłonność do liberum conspiro, czyli konspiracji.
Na bieżącą chwilę radzili, aby mieszkańcy każdego z zaborów byli… lojalni wobec 'swojego' państwa zaborczego. Poza Galicją idea trójlojalizmutrójlojalizmtrójlojalizmu nie cieszyła się popularnością.

W Królestwie Polskim po upadku powstania styczniowego nie było warunków do ukształtowania się obozu ugody politycznej z Rosją na wzór galicyjski. Romanowowie nie byli już zainteresowani poparciem polskich elit - ani politycznych, ani inteligenckich. Przytłoczone represjami pokolenie, które przeżyło powstanie styczniowe, szukało nowych dróg działań. Tym bardziej, że główni rzecznicy walki zbrojnej, szlachta, tracili nadrzędną rolę w społeczeństwie wskutek świadomej polityki zaborcy, odwołującej się wyłącznie do chłopstwa. Ostateczny cios tej warstwie zadały przemiany kapitalistyczne, które na większą skalę stały się możliwe w Królestwie po uwłaszczeniu chłopów. Nieliczni rezygnowali z polskości na rzecz całkowitej lojalności (a właściwie apostazji narodowej) wobec caratu, jak zrobił to przykładowo syn margrabiego Wielopolskiego, ZygmuntZygmunt Andrzej WielopolskiZygmunt.

W warunkach narastającej rusyfikacji jedynym wyjściem wydawała się praca „organiczna”praca organicznapraca „organiczna”. Było to dążenie do postępu cywilizacyjnego, poprzez aktywność gospodarczą, oświatową, twórczość naukową i kulturalną. Patronował jej pozytywizm, popularna w Europie II połowy XIX wieku koncepcja filozoficzna, wyrosła z fascynacji postępem nauki i techniki. Jej czołowym przedstawicielem w Królestwie Polskim był Aleksander Świętochowskij0000008VJB3v25_000tp002Aleksander Świętochowski. W polskich warunkach przekształciła się w program społeczno‑ideowy, który zainspirował całe pokolenie wychowanków Szkoły Głównej w Warszawie, powołanej jeszcze przed 1863 rokiem przez Wielopolskiego, w czasie jego starań o autonomię. Poparcie dla pracy organicznej i pracy „u podstaw”praca u podstawpracy „u podstaw”, czyli edukowanie mas ludowych, w swojej twórczości wyrażali twórcy tej miary, co Henryk Sienkiewiczj0000008VJB3v25_000tp003Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prusj0000008VJB3v25_000tp004Bolesław Prus i Eliza Orzeszkowaj0000008VJB3v25_000tp005Eliza Orzeszkowa. Dla pozytywistów kluczowa była
nie tylko działalność gospodarcza, ale tak ważne z polskiej perspektywy: likwidacja zacofania cywilizacyjnego mas ludowych (które nie przeszkadzało władzom rosyjskim), a także emancypacja kobiet i asymilacja Żydów. Droga do osiągnięcia tych celów wiodła przez rozwijanie oświaty i walkę z analfabetyzmem, propagowanie
na wsi higienicznych nawyków i zaufania do lekarzy, tworzenie miejskich instytucji pomocy społecznej i walkę z nędzą. Taki ambitny program społeczny w warunkach zaboru rosyjskiego musiał łączyć się z całkowitą rezygnacją z walki o niepodległość.

Ogrom zadań wyznaczonych przez pozytywistów sprawiał, że na efekty ciężko było liczyć. U młodszego pokolenia, wchodzącego — jak Józef Piłsudski — w dorosłe życie na przełomie lat 80. i 90. XIX wieku silne było przekonanie, że wielu zwolennikom 'wzmacniania tkanki społecznej' i rozwoju gospodarczego (zwłaszcza finansowym elitom) bardziej chodzi o kariery i święty spokój niż postęp. W imię gospodarczych korzyści wynikających z dostępu do rynków wschodnich mieli oni, zdaniem młodych, godzić się na rusyfikację. Tymczasem nowe pokolenie nie chciało rezygnować, jak ich rodzice, z walki o prawa polityczne i o niepodległość. Przede wszystkim dlatego, że nasilająca się germanizacja i rusyfikacja odbierały pozytywizmowi sens i zwolenników. W historii określane jest ono 'pokoleniem niepokornych', które inaczej od pozytywistów widziało sens pracy organicznej. Praca? Tak, ale nad uświadomieniem narodowym i dla wywalczenia realnych zmian politycznych i społecznych. W tym celu inspiracji szukano w ideologii socjalistycznej, formułowano też nowe koncepcje walki o prawa narodowe. Na oczach tego pokolenia formował się nowoczesny naród i samodzielny ruch ludowy.

Jakie możliwości działania stały przed pokoleniem 'niepokornych'?

• W Królestwie Polskim panował terror policyjno‑wojskowy i życie polityczne mogło być tylko nielegalne. Nie wolno było organizować stowarzyszeń ani publicznych zgromadzeń. W razie ich wykrycia 'winnych' aresztowano, zamykano w więzieniach lub zsyłano w głąb Rosji. Pomimo przeszkód życie polityczne kwitło najmocniej w Królestwie Polskim.

• W zaborze pruskim zgodnie z konstytucją Rzeszy obywatele mieli swobodę legalnego działania… pod warunkiem rezygnacji z akcentów narodowych i haseł socjalistycznych.

• W zaborze austriackim można było legalnie organizować stowarzyszenia i zgromadzenia publiczne. Jednak nawet w warunkach autonomii wykorzystywano przepisy policyjne, umożliwiające ograniczanie życia politycznego. Korzystali z tego rządzący Galicją polscy konserwatyści, do lat 90. utrudniający rozwijanie ruchu ludowego i socjalistycznego. W zaborze pruskim i austriackim Polacy mogli działać w ogólnopaństwowych parlamentach niemieckim i austriackim oraz krajowym galicyjskim.

Ruch socjalistyczny

Polski ruch socjalistyczny ideowo i organizacyjnie zaczął się kształtować na emigracji oraz wśród polskiej młodzieży studiującej na uniwersytetach w Rosji, gdzie inspiracją był dla niego ruch narodnickij0000008VJB3v25_000tp006ruch narodnicki. Stamtąd idee (wraz z przemycanymi broszurami politycznymi) docierały do Królestwa Polskiego. Już od 1874 roku zaczęły się zawiązywać pierwsze studenckie kółka, działające wśród robotników. Przyczynił się do tego przybyły z Rosji młody socjalista Ludwik Waryńskij0000008VJB3v25_000tp007Ludwik Waryński, po podjęciu pracy w zakładach Lilpopa w Warszawie. W działalności agitacyjnej pomagała mu między innymi nauczycielka Filipina Płaskowickaj0000008VJB3v25_000tp008Filipina Płaskowicka. Była pomysłodawczynią kobiecych kółek socjalistycznych, a także – w ramach prowadzonej przez siebie działalności oświatowej na wsi – zakładania Kół Gospodyń Wiejskich. W działalność socjalistyczną angażowała się inteligencja, wciągając do konspiracji robotników i rzemieślników. Na emigracji Bolesław Limanowskij0000008VJB3v25_000tp009Bolesław Limanowski stworzył w Genewie w 1881 roku Stowarzyszenie Socjalistyczne Lud Polski. Chciał łączyć w jednej organizacji robotników, chłopstwo i inteligencję w celu wspólnej walki o niepodległość i wyzwolenie społeczne. W 1882 Ludwik Waryński założył pierwszą na ziemiach polskich partię socjalistyczną
– Proletariat (pełna nazwa partii to Międzynarodowa Socjalno‑Rewolucyjna Partia 'Proletariat'). W swoim programie organizacja deklarowała walkę o socjalizm i sprawy robotników. Ponieważ jednak partia stała na stanowisku, że dopiero usunięcie z mapy kontynentu państw rozbiorowych w wyniku międzynarodowej rewolucji robotniczej rozwiąże problemy narodowe (w tym także polską), kwestie walki o niepodległość Polski uznała za nieistotną. Odtąd w polskim socjalizmie występować będą dwa odrębne, wzajemnie zwalczające się nurty ideowo‑polityczne: międzynarodowy i niepodległościowy.

Już po roku partia Proletariat została rozbita, a Waryński uwięziony w twierdzy w Szlisselburgu, gdzie po kilku latach zmarł. Filipina Płaskowicka zmarła w drodze na zesłanie. Działalność socjalistów w Królestwie zamarła na kilka lat, jednak z czasem znaleźli się kontynuatorzy politycznej działalności Waryńskiego. W 1888 roku reaktywowano Proletariat (tzw. II Proletariat, którego pełna nazwa brzmiała: Polska Partia Socjalno‑Rewolucyjna 'Proletariat'). Wysuwała ona na pierwszy plan walkę polityczną, włącznie z terrorem. Z kolei utworzony rok później Związek Robotników PolskichZwiązek Robotników PolskichZwiązek Robotników Polskich (ZRP) starał się poprawiać sytuację materialną robotników, poprzez rozwijanie działalności strajkowej w fabrykach.

Nowy etap w dziejach polskiego socjalizmu miał związek z wybuchem spontanicznego, powszechnego strajku łódzkich robotników w maju 1892 roku, krwawo stłumionego przez wojsko i policję. Jesienią 1892 roku na zjeździe socjalistów polskich w Paryżu podjęto działania zmierzające do powołania jednolitej partii socjalistycznej. Uczestniczyli w nim wysłannicy II Proletariatu, Związku Robotników Polskich i działacze emigracyjni, między innymi Stanisław Wojciechowskij0000008VJB3v25_000tp00AStanisław Wojciechowski (późniejszy prezydent II Rzeczypospolitej). Efektem było założenie Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). Jej głównymi ideologami był Edward Abramowskij0000008VJB3v25_000tp00BEdward Abramowski i Bolesław Limanowski. Stała ona na stanowisku walki o niepodległość państwa polskiego. W przyszłości przewidywała dobrowolną federację niepodległej Polski z Litwą, Białorusią i Ukrainą. Optowała za ustrojem demokratycznym (republiką) i uspołecznieniem ziemi i narzędzi produkcji. W Królestwie Polskim jednym z głównych przywódców PPS był młody działacz wileński, Józef Piłsudskij0000008VJB3v25_000tp00CJózef Piłsudski, który krótko wcześniej powrócił z zesłania.

RLSD2giZFyGHj

Portret mężczyzny, z długimi wąsami, z włosami zaczesanymi do tyłu. Ubrany w garnitur.

Raq19G4wHBTFc

Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Autorytet Piłsudskiego w Polskiej Partii Socjalistycznej”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Włodzimierz Suleja z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa, wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Włodzimierz Suleja, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", czerwiec 2014.

Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Autorytet Piłsudskiego w Polskiej Partii Socjalistycznej”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Włodzimierz Suleja z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa, wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Włodzimierz Suleja, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", czerwiec 2014.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/Raq19G4wHBTFc

Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Autorytet Piłsudskiego w Polskiej Partii Socjalistycznej”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Włodzimierz Suleja z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa, wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Włodzimierz Suleja, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", czerwiec 2014.

W warunkach konspiracji powoli rozwijano struktury krajowe, a gdy po kilku miesiącach program partii, nazywany paryskim, przemycono do Królestwa Polskiego, spowodował on rozłam polityczny w nowoutworzonej organizacji. Grupa działaczy pod przewodnictwem Juliana Marchlewskiegoj0000008VJB3v25_000tp00DJuliana Marchlewskiego i Róży Luksemburgj0000008VJB3v25_000tp00ERóży Luksemburg uznała go za odstępstwo od socjalizmu i w połowie 1893 roku założyła oddzielną organizację: Socjaldemokrację Królestwa Polskiego (SDKP), zajmując antyniepodległościowe stanowisko. Pod koniec wieku jej działacze (między innymi Feliks Dzierżyńskij0000008VJB3v25_000tp00FFeliks Dzierżyński rozciągnęli swoje wpływy na Litwę, toteż w 1900 roku przyjęła nazwę Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL).

W warunkach niewoli do pytania o przyszłość Polaków musiał się ustosunkować każdy rodzący się nurt polityczny, w tym także ruch socjalistyczny.

R1QWTGpRm4kFj

Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Miejsce sprawy polskiej w ruchu socjalistycznym”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Włodzimierz Suleja z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa, wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Włodzimierz Suleja, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Miejsce sprawy polskiej w ruchu socjalistycznym”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Włodzimierz Suleja z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa, wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Włodzimierz Suleja, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1QWTGpRm4kFj

Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Miejsce sprawy polskiej w ruchu socjalistycznym”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Włodzimierz Suleja z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa, wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Włodzimierz Suleja, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

W pozostałych zaborach partie socjalistyczne odgrywały mniejszą rolę. W 1892 roku w Galicji powstała Partia Socjaldemokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego. Początkowo była autonomiczną częścią socjaldemokracji austriackiej, ale wybiła się na samodzielną działalność, dopisując w nazwie człon Polska (PPSD). Jej najwybitniejszym działaczem był Ignacy Daszyńskij0000008VJB3v25_000tp00GIgnacy Daszyński. Względnie szybko udało się jej przedstawicielom… dostać do parlamentu. Opowiadała się za integralnością wielonarodowej monarchii habsburskiej, lecz jako federacji republik. Rok później powstała PPS zaboru pruskiego, nie odegrała jednak większej roli.

Ciekawostka

R13QQ7Few8LkT

Na zdjęciu Róża Luksemburg, ubrana w bluzkę z kołnierzykiem, z dekoltem w szpic. Włosy uczesane w kok, podniesione nad czołem. Siedzi bokiem, widoczny profil.

Nurt polskiego socjalizmu, łączący walkę o prawa robotników z ideą walki o niepodległość Polski miał początkowo duże poparcie w demokratycznej Europie. Socjaliści polscy, współzałożyciele i członkowie II Międzynarodówki powołanej w 1889 roku, byli wręcz przekonani, że Polska odzyska niepodległość dzięki wspólnej akcji polskiego i zachodnioeuropejskiego proletariatuproletariatproletariatu przeciw caratowi. Z czasem jednak stanowisko Międzynarodówki zaczęło się zmieniać. Gdy ciesząca się znacznym autorytetem Róża Luksemburg ogłosiła słynny pogląd, że ziemie polskie stały się integralną częścią państw zaborczych (czyli zostały 'organicznie wcielone' w ich systemy gospodarcze), nie ma zatem potrzeby tworzenia niepodległego państwa polskiego, nastąpił koniec priorytetowego traktowania sprawy polskiej w międzynarodowym ruchu robotniczym. Równie istotny wpływ na taki rozwój wypadków miało jednak również ukształtowanie się rosyjskiego nurtu socjalistycznego, którego dążenie do obalenia caratu odwróciło uwagę demokratów od Polaków. Po objęciu rządów przez Lenina Róża Luksemburg — pomimo prorewolucyjnych poglądów — potępiła niedemokratyczne metody sprawowania władzy przez bolszewików w Rosji. Swoje zaangażowanie w działalność polityczną przypłaciła życiem.

Ruch ludowy

W latach 90. XIX wieku wykrystalizował się w Galicji ruch ludowy, niezależny od pozostałych nurtów politycznych. Stało się to możliwe w dużej mierze dzięki blisko dwudziestoletniej pracy oświatowej, prowadzonej na galicyjskiej wsi przez księdza Stanisława Stojałowskiegoj0000008VJB3v25_000tp00HStanisława Stojałowskiego. Potrafił on dotrzeć do społeczności wiejskiej, której potrzeby dobrze znał. Nędza galicyjskich chłopów, nie mająca odpowiednika na pozostałych ziemiach polskich, bardzo zaostrzała konflikty z dworem. Ich źródłem były także nierozstrzygnięte sprawy serwitutówserwitutyserwitutów.

Stojałowski od lat 70. XIX wieku wydawał popularne pisemka dla ludu (Wieniec i Pszczółka). Przedstawiał w nich metody racjonalnego gospodarowania, samokształcenia, oszczędzania i pomysły na działania wspólnotowe. Równie dużą wagę przykładał do propagowania trzeźwości. Dążył do poszerzenia horyzontów chłopstwa, edukował historycznie, organizował pielgrzymki do Rzymu. Pod jego wpływem chłopi zaczęli uczestniczyć w życiu politycznym, z sukcesami startowali w wyborach parlamentarnych (kilku chłopów zasiadło w ławach sejmowych już pod koniec lat 80. XIX wieku).

Stopniowo krąg osób zaangażowanych w polityczną emancypację chłopów zaczął się poszerzać. Starali się o nią dawni działacze socjalistyczni, małżeństwo Bolesławaj0000008VJB3v25_000tp00IBolesława i Mariij0000008VJB3v25_000tp00JMarii Wysłouchów, od lat 80. dążący do narodowego uświadomienia chłopów. Wydawali oni wspólnie Przyjaciela Ludu i Przegląd Społeczny. Efekty nadeszły w kilkanaście lat później. Wyrosło pokolenie działaczy ludowych, wśród których prym wiedli Jakub Bojkoj0000008VJB3v25_000tp00KJakub Bojko i Jan Stapińskij0000008VJB3v25_000tp00LJan Stapiński. We współpracy z demokratycznym działaczem ze Lwowa, Karolem Lewakowskim utworzyli oni w 1895 roku pierwszą chłopską partię polityczną – Stronnictwo Ludowe, które w 1903 roku przemianowano na Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL). W swoim programie domagała się ona demokratycznej reformy austriackiego prawa wyborczego, większych swobód obywatelskich, rozbudowania systemu oświaty i dostępu do taniego kredytu. Jej działacze, zwłaszcza Wincenty Witosj0000008VJB3v25_000tp00MWincenty Witos z czasem mieli odegrać wybitną rolę w niepodległej Polsce.

RJp2vRB2HuEIF

Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Tożsamość narodowa w czasach zaborów. Specyfika Galicji”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Andrzej Chwalba z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna siedzi na kanapie w przyciemnionym pokoju. W tle fragment dużego lustra i lampa. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Włodzimierz Mędrzecki, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”.

Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Tożsamość narodowa w czasach zaborów. Specyfika Galicji”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Andrzej Chwalba z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna siedzi na kanapie w przyciemnionym pokoju. W tle fragment dużego lustra i lampa. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Włodzimierz Mędrzecki, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RJp2vRB2HuEIF

Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Tożsamość narodowa w czasach zaborów. Specyfika Galicji”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Andrzej Chwalba z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna siedzi na kanapie w przyciemnionym pokoju. W tle fragment dużego lustra i lampa. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Włodzimierz Mędrzecki, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”.

W zaborze pruskim chłopi, znacznie bardziej uświadomieni narodowo, w duchu solidaryzmu społecznego współpracowali z pozostałymi warstwami społecznymi. Pod presją germanizacji ważniejsza od interesów klasowych była obrona polskości. W Królestwie Polskim nie było możliwości prowadzenia legalnego życia politycznego, toteż ruch chłopski mógł się zorganizować dopiero po rewolucji 1905 roku i pierwszych ustępstwach caratu. Na te przyszło jednak czekać jeszcze blisko dekadę.

Ruch nacjonalistyczny

Za sprawą powieściopisarza i działacza politycznego Zygmunta Miłkowskiegoj0000008VJB3v25_000tp00NZygmunta Miłkowskiego (piszącego pod pseudonimem Teodor Tomasz Jeż) w 1887 roku powstała w Szwajcarii organizacja pod nazwą Liga Polska. Nawiązywała ona do tradycji emigracyjnego Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Po raz pierwszy od upadku powstania styczniowego podnosiła hasło 'walki czynnej' w celu przywrócenia Polski w granicach przedrozbiorowych. Miłkowski proponował utworzenie Skarbu Narodowego ze składek publicznych – dla sfinansowania przyszłego powstania. W Królestwie Polskim z inicjatywy Miłkowskiego powstał Związek Młodzieży Polskiej (o konspiracyjnym kryptonimie Zet). Kierował nim Zygmunt Balickij0000008VJB3v25_000tp00OZygmunt Balicki, a organizacja
– wzorowana na masonerii – cieszyła się dużą popularnością wśród studentów, proponując pracę samokształceniową. Wśród młodzieży szkolnej działała organizacja Przyszłość (kryptonim Pet).

W środowisku Ligi Polskiej zrodziła się myśl stworzenia nowej organizacji, o charakterze nacjonalistycznym. Do jej założenia doprowadził wywodzący się z Zetu Roman Dmowskij0000008VJB3v25_000tp00PRoman Dmowski, który wraz z kilkoma działaczami odłączył się od Ligi Polskiej i przeniósł kierownictwo ugrupowania do Warszawy. Nowa organizacja rozpoczęła działalność w 1893 roku, przyjmując nazwę Liga Narodowa. Secesja ta spowodowała upadek emigracyjnej Ligi Polskiej, a stała za nią głoszona przez Dmowskiego konieczność gruntownej zmiany taktyki i celów politycznych.

R1DnICEhR51DQ1

Na zdjęciu Roman Dmowski w garniturze, bluzce z kołnierzykiem i krawacie. Lekki wąsik, włosy zaczesane do tyłu.

RZgpWg42y6SZm

Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Osobowość polityczna Romana Dmowskiego. Czas przed I wojną światową”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Krzysztof Kawalec z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa, wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Krzysztof Kawalec, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Osobowość polityczna Romana Dmowskiego. Czas przed I wojną światową”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Krzysztof Kawalec z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa, wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Krzysztof Kawalec, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RZgpWg42y6SZm

Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Osobowość polityczna Romana Dmowskiego. Czas przed I wojną światową”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Krzysztof Kawalec z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa, wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Krzysztof Kawalec, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

Program obozu narodowo‑demokratycznego (czyli endecji), skupionego wokół konspiracyjnej Ligi Narodowej, koncentrował się na pracy organicznej,
ale – w przeciwieństwie do postulatów pozytywizmu – o charakterze narodowym. Odrzucał on przygotowania powstańcze, proponując w ich miejsce zbiorowy bierny opór. Nowością był postulat działania w trzech zaborach równocześnie, ponad kordonami zaborczymi. Pomysł ten – aktywność 'wszechpolska' – był ideową odpowiedzią na lansowany przez konserwatystów krakowskich lojalizm wobec monarchii austriackiej. Za najważniejsze uznano rozbudzenie świadomości narodowej chłopów, walkę o samorząd i prawa dla języka polskiego, a także upowszechnianie solidaryzmu społecznego. Podobnie jak w przypadku innych ruchów nacjonalistycznych rozwijających się wówczas w Europie, chętnie odwoływano się do haseł darwinizmu społecznegoj0000008VJB3v25_000tp00Qdarwinizmu społecznego (konieczności praktykowania egoizmu narodowego i antysemityzmu).

Pierwszą głośną akcją Ligi Narodowej było zorganizowanie – po raz pierwszy od upadku powstania styczniowego – wielkiej manifestacji patriotycznej, która w stulecie powstania kościuszkowskiego przeszła ulicami Warszawy. W 1897 roku elitarna Liga powołała Stronnictwo Demokratyczno‑Narodowe, dążąc do umasowienia swojej działalności. W 1899 roku rozpoczęło działalność, związane z endecją, tajne Towarzystwo Oświaty Narodowej (TON).

Zamiast podsumowania