Gleby
Kiedy wczesną wiosną spoglądasz na pole, na którym jeszcze niczego nie zasiano, widzisz glebę będącą środowiskiem życia dla tysięcy organizmów. Szczątki roślin i martwe ciała zwierząt ulegają w niej rozkładowi, a kiełkujące ziarno zapowiada nowe życie. Tak przedstawia się niezwykły cykl życia i śmierci.
jakie składniki tworzą krajobraz,
jaką rolę w kształtowaniu krajobrazu odgrywa erozja,
czym różnią się skały.
Wskażesz składniki gleby.
Wyjaśnisz znaczenie organizmów glebowych.
Ocenisz żyzność gleby na podstawie obserwacji jej składników.
Rozróżnisz typy gleb.
1. Czym jest gleba?
GlebaGleba to zwietrzała warstwa składająca się z okruchów skał, powietrza, wody, obumarłych szczątków organizmów, a także żywych roślin, zwierząt i grzybów. Trudno znaleźć granicę pomiędzy jej składnikami, gdyż wzajemnie się przenikają. Gleba zawiera wodę i pokarm dla różnorodnych organizmów glebowych, które w niej żyją, a jednocześnie uczestniczą w procesie jej tworzenia. Większość roślin jest ukorzeniona w glebie i korzysta z wody, powietrza i innych substancji, które w niej występują. Wiele zwierząt kopie w niej nory. Z gleby korzystają też ludzie, którzy uprawiają na niej rośliny dla własnych potrzeb.
W glebie można wyróżnić kilka poziomówpoziomów:
na powierzchni spoczywają nierozłożone szczątki roślin i zwierząt;
poniżej znajduje się próchnicapróchnica powstająca z rozkładu szczątków roślin i zwierząt;
głębiej leży warstwa wymywania, z której wsiąkająca woda opadowa wymywa różne substancje;
jeszcze głębiej znajduje się warstwa, gdzie woda osadza to, co zabrała z wyższej warstwy – jest to warstwa wmywania;
najniżej leży warstwa skały macierzystej, czyli tej, z której powstała gleba. Poniżej skały macierzystej znajduje się podłoże mineralne i podłoże skalne.
Żyzność gleby, czyli zawartość związków potrzebnych organizmom do wzrostu i rozwoju (składniki pokarmowe, woda, powietrze glebowe), zależy od wielu czynników. Najważniejsze z nich to:
zawartość próchnicy,
wilgotność, temperatura i ilość powietrza zawartego w glebie.
Żyzna gleba jest bogata w próchnicę. Zawarte w niej związki są potrzebne roślinom do rozwoju. Między jej grudkami istnieją przestrzenie, w których znajdują się powietrze i woda, również wykorzystywane przez rośliny i inne organizmy glebowe.
Zbadanie żyzności gleby w okolicy miejsca zamieszkania.
lupa,
mikroskop,
łopatka,
kartka papieru.
Udaj się do pobliskiego parku lub ogrodu. Korzystając z łopatki, pobierz garść gleby pochodzącej spod trawnika i połóż na kartce.
Określ strukturę gleby. Opisz czy gleba jest luźna, zbita czy gruzełkowata.
Obejrzyj glebę pod lupą. Wymień składniki gleby, jakie udało ci się zaobserwować.
Ustal, czy gleba jest wilgotna. Połóż ją na dłoni i zgnieć. Jeżeli po otwarciu dłoni gleba jest zlepiona, oznacza to, że zawiera wodę.
Pozostaw próbkę na kartce papieru na kilka godzin, żeby wyschła.
Rozdrobnij wysuszoną glebę i ponownie obejrzyj pod lupą. Czy dostrzegasz inne składniki niż wcześniej? Jeśli tak, to jakie to są składniki?
Żyzna gleba nie powinna być zbyt sucha. Nie powinna też zawierać zbyt dużej ilości skał, np. piasku.
Zaproponuj działania mające na celu określenie żyzności gleby w twojej okolicy.
Dowiedz się od osób dorosłych, jaka jest żyzność gleb w okolicy, w której mieszkasz. Notatki zapisz poniżej.
2. Organizmy glebowe
Dlaczego w ogrodzie wciąż trzeba wykonywać wiele prac (jak nawożenie czy spulchnianie gleby), a w lesie czy na łące wszystko dzieje się samo? W glebie żyją tysiące organizmów, które uczestniczą w nieustannym procesie jej tworzenia.
Do zwierząt glebowych należą na przykład dżdżownice. Na pewno znasz te zwierzęta: mają wąskie, długie ciało podzielone na pierścienie. Nie mają nóg – poruszają się, kurcząc i rozkurczając ciało. Żyją w glebie i żywią się szczątkami roślin. Drążąc w glebie korytarze, spulchniają ją i sprawiają, że dostają się do niej woda i powietrze (także do warstw położonych bardzo głęboko). Dżdżownice oraz inne organizmy glebowe biorą więc udział w tworzeniu gleb.
Przykłady pożytecznych gatunków podziemnej fauny:
Działania organizmów glebowych:
usuwają zamierające korzenie, nie dopuszczając do rozwoju chorób, takich jak zgnilizna lub zgorzel korzeni, nie atakują zdrowych części,
enzymy trawienne zawierają substancje, które działają podobnie do antybiotyków,
wzrost roślin jest szybszy,
kondycja roślin jest lepsza,
regulują odczyn gleby,
usuwają ze środowiska zanieczyszczenia, w głównej mierze metale ciężkie. Wije i krocionogi mają umiejętność przerabiania takich związków chemicznych na całkowicie nieszkodliwe dla ludzi.
Czy bytowanie dżdżownic w glebie ma wpływ na jej strukturę?
2 duże słoiki lub 2 plastikowe butelki obcięte od góry i z małymi otworkami po bokach,
kubek o pojemności pół litra,
sito o dość dużych oczkach,
pół litra piasku,
pół litra ziemi ogrodowej,
8‑12 zbutwiałych liści,
gotowane warzywa,
5 dżdżownic,
folia z kilkoma otworami do zakrycia butelek.
Próba kontrolna:
Pojemniki z ziemią, piaskiem, liśćmi i warzywami bez dżdżownic.
Próba badawcza:
Pojemniki z ziemią, piaskiem, liśćmi i warzywami z dżdżownicami.
W dwóch dużych słoikach umieść po jednej warstwie ziemi, gotowanych warzyw i piasku (każda po ok. 3 cm grubości), całość mocno nawilż i ubij. Na wierzch połóż kilka opadłych liści.
Do jednego ze słoików włóż kilka dżdżownic.
Oba słoiki przykryj, po czym odstaw w zacienione, spokojne miejsce, np. na szafę.
Codziennie sprawdzaj wilgotność ziemi i w razie potrzeby dolewaj nieco wody. Obserwuj i notuj, jakie zaszły zmiany. Odpowiedz, czy po dwóch tygodniach w obu słoikach widoczne są jeszcze poszczególne warstwy ziemi i piasku.
Największym owadem żyjącym w glebie na terenie Polski jest turkuć podjadek. Owad ten osiąga nawet ponad 6 cm długości. Żyje pod ziemią, gdzie drąży korytarze. Turkuć podjadek dawniej był uważany za szkodnika, ponieważ podgryza korzenie roślin (stąd nazwa). Jednak zjada on także wiele innych organizmów glebowych, które mogą szkodzić naszym uprawom.
Jeżeli do gleby przedostanie się substancja trująca lub środek chemiczny, który normalnie w niej nie występuje, może dojść do zatrucia żyjących tam organizmów. Sama gleba może ulec poważnemu uszkodzeniu, a nawet zniszczeniu. Dlatego nie powinno się takich substancji wylewać do gruntu.
3. Gleby w Polsce
Wiemy już, jakie są warstwy gleby. Ich skład i grubość zależy m.in. od skały macierzystej, warunków powstawania i towarzyszącej im roślinności. Do najczęściej spotykanych należą:
Przekrój przez glebę nazywa się profilem glebowymprofilem glebowym. Rysunki poniżej przedstawiają profile wybranych gleb występujących w Polsce.
Żyzność gleby można podnieść, stosując na przykład sztuczne nawozy. Jednak nadmierna ilość tych związków może zabić żyjące w niej organizmy.
W górach, na wydmach i na obszarach zdewastowanych przez człowieka gleby dopiero powstają. Nazywa się je glebami inicjalnymi. Często mają zaledwie kilka centymetrów grubości, a pod nimi znajduje się skała.
Podsumowanie
Gleba składa się z okruchów skał, powietrza, wody oraz roślin, zwierząt, grzybów i ich obumarłych szczątków.
Na powstawanie i rozwój gleb znaczny wpływ mają organizmy glebowe, w tym dżdżownice.
Działalność podziemnej fauny jest bardzo istotna dla kondycji gleb. Zwierzęta te zapobiegają zakażeniom usuwając zamierające korzenie, regulują odczyn gleby, poprawiają wzrost roślin oraz usuwają zanieczyszczenia z gleby.
W Polsce występują różne rodzaje gleb, m.in. bielicowe, brunatne, lessowe, mady i czarnoziemy. Największą powierzchnię Polski zajmują gleby brunatne, które są glebami średnio żyznymi, natomiast najbardziej żyznymi glebami są mady.
Praca domowa
Wytłumacz, dlaczego od grubości próchnicy na polu zależy wielkość zbiorów, np. zbóż.
Słownik
zwietrzała warstwa powierzchni ziemi składająca się z okruchów skał, powietrza, wody oraz organizmów żywych i ich obumarłych szczątków
skała utworzona z pyłów mineralnych nawianych przez wiatr; gleby powstałe na lessach dają najwyższe plony
warstwa mineralna, organiczna lub organiczno‑mineralna równoległa do powierzchni terenu
pionowy przekrój gleby przez wszystkie poziomy glebowe odsłaniający budowę danej gleby
warstwa gleby o ciemnej barwie powstająca z rozkładu szczątków organicznych
Zadania
Wskaż skałę, na której powstają najbardziej żyzne gleby.
- less
- piasek
- żwir
- glina
- bursztyn
Oceń prawdziwość poglądów na temat znaczenia dżdżownic dla gleby.
| Prawda | Fałsz | |
| Dżdżownice dostarczają wody do gleb. | □ | □ |
| Skała macierzysta powstaje z martwych dżdżownic. | □ | □ |
| Dżdżownice poprawiają napowietrzenie gleby. | □ | □ |
| Dżdżownice ubijają glebę. | □ | □ |
| Dżdżownice zjadają szczątki martwych roślin. | □ | □ |
Wskaż, które zdania są prawdziwe, a które fałszywe.
| Prawda | Fałsz | |
| Gleby bielicowe są najbardziej żyzne. | □ | □ |
| Czarnoziemy są najlepszymi glebami w Polsce. | □ | □ |
| Rędziny powstają na granitach. | □ | □ |
| Mady powstają na stokach gór i na wydmach. | □ | □ |
| Największą cześć Polski pokrywają gleby brunatne. | □ | □ |
Przyporządkuj nazwy gleb do nazw podłoży skalnych, z jakich powstały.
brunatne, mady, rędziny, bielicowe, czarnoziemy
| gliny i piaski gliniaste | |
| piaski | |
| less | |
| wapień | |
| muł rzeczny |
Uzupełnij zdania, wybierając właściwie wyrażenia z listy.
lawa, materii, roślin, ropa naftowa, woda, organicznych, komunalnych, woda, metalicznych, rędzina, skał, wody, próchnica, atmosferycznych, materia organiczna, gleba, litosfera, próchnica, ciemnica, sól
Na powierzchni gleby często spoczywają nierozłożone szczątki .................................... i zwierząt. Poniżej znajduje się .................................... , czyli warstwa o ciemnej barwie powstająca z rozkładu szczątków ..................................... Głębiej leży warstwa, z której wsiąkająca .................................... wymywa różne substancje. Najniżej leżą warstwy skały macierzystej, z której powstała .....................................