Język, którym posługujemy się na co dzień, umożliwia nam nie tylko komunikację. Gromadzi, przechowuje i przekazuje doświadczenia, wiedzę i przeżycia wielu pokoleń. Dlatego też metaforycznie nazywa się go magazynem życia duchowego narodu, kroniką życia społeczeństwa, archiwum kulturowym, zwierciadłem rzeczywistości, sejsmografemsejsmografsejsmografem zmian kulturowych.
Już wiesz
Korzystając z dostępnych ci źródeł, przygotuj odpowiedź na pytanie: co oznacza zwrot „ktoś podał komuś czarną polewkę”? Czego o dawnych obyczajach dowiadujesz się z tego frazeologizmu?
R1Xj84mDeylh8
Rx32kcmnNqpUW
j0000007UZB1v50_0000000G
Związki frazeologiczne a dzieje społeczeństwa
RZzWIJZATnZLu1
W języku utrwalone są przekonania, obyczaje i historia naszych przodków. Takim nośnikiem wiedzy o dawnych epokach są przede wszystkim wyrazy i związki frazeologiczne.
Wiele z nich łączy się z walkami rycerskimi, np. „odsłonić przyłbicę”, średniowiecznymi karami, np. „postawić pod pręgierzem”, obyczajami plebejskimi, m.in. „cienko prząść”.
Warto zdać sobie sprawę z tego, że „puścić płazem” nie ma nic wspólnego z płazami takimi jak żaby. Dawniej uwalnianiu słabszego w walce przeciwnika towarzyszyło po prostu uderzenie go płazem, czyli boczną powierzchnią szabli.
Natomiast zwrot „smalić cholewki do panny” nawiązuje do zwyczaju przypalania skóry wysokich butów przez kawalera, który udawał się do wybranki swego serca. Takie zabiegi pielęgnacyjne sprawiały, że obuwie wyglądało bardziej elegancko.
Dawne znaczenie wyrazu „przerazić” to „przebić kogoś na wylot” (na przykład mieczem). Z czasem słowo to zaczęło oznaczać „bardzo mocno przestraszyć”.
Warto także zauważyć, że wyrazy, które dziś mają różne znaczenia, np. „ksiądz”, „książę” i „księżyc”, pierwotnie były blisko spokrewnione znaczeniowo. Wyraz „ksiądz” oznaczał bowiem władcę, „książę” – jego syna, a „księżyc” – syna księcia.
FrazeologiaAnna Pajdzińska, Andrzej Maria Lewicki
Anna Pajdzińska, Andrzej Maria LewickiFrazeologia
Wiele połączeń idiomatycznychj0000007UZB1v50_000tp001idiomatycznych może być [...] traktowanych jako dokument życia w bardziej lub mniej odległych epokach. Na przykład zwrotom: „ktoś zdobywa ostrogi”, „ktoś wstępuje w szranki”, „ktoś kruszy kopie o coś”, „ktoś wysadził kogoś z siodła”, „ktoś zażył kogoś z mańki”, „ktoś rzuca komuś rękawicę”, „ktoś podejmuje rękawicę”, „ktoś zwija chorągiewkę”, dały początek średniowieczne zwyczaje rycerskie. Podczas uroczystego ceremoniału inicjacjiinicjacjainicjacji rycerskiej nowo pasowany rycerz otrzymywał ostrogi. Od tej chwili istotny element jego życia stanowiły turnieje, które odbywały się na ogrodzonym placu, zwanym szrankami. Wstąpienie w szranki oznaczało gotowość do walki. W turniejach, a także w prawdziwych bitwach używano różnej broni, m.in. kopii, niekiedy zdarzało się, że łamano, inaczej – kruszono – owe kopie. Walczący rycerz starał się wysadzić przeciwnika z siodła, zrzucić go z konia. Szanse w walce rosły, gdy rycerz potrafił niespodziewanie przerzucić broń z prawej ręki do lewej (mańki) i zadać trudny do odparowania cios. Według średniowiecznego obyczaju rzucenie rękawicy oznaczało wyzwanie na pojedynek, a podjęcie jej – przyjęcie wezwania. Zwinięcie chorągwi symbolizowało zakończenie bitwy lub zaprzestanie dalszej walki, wezwanie do odwrotu.
j0000007UZB1v50_00000_BIB_001 Źródło: Frazeologia, [w:] Andrzej Maria Lewicki, Anna Pajdzińska, Współczesny język polski, Wrocław 1993.
RKvOWowxpIEEy
Ćwiczenie 1
RtBGdACYFHtpj
Ćwiczenie 2
Ćwiczenie 2
Ułóż po jednym zdaniu z wyrazami: kopia, szranki, ostrogi.
R1EjNszD5uo6V
j0000007UZB1v50_000tp001
idiom – połączenie wyrazowe charakterystyczne tylko dla danego języka, nieprzetłumaczalne dosłownie na inny język
sejsmograf
sejsmograf – urządzenie, które służy do rejestracji drgań skorupy ziemskiej i pomiaru ich intensywności
inicjacja
inicjacja – uroczyste przyjęcie do jakiejś społeczności
j0000007UZB1v50_0000000T
Archaizmy
Chociaż zmienia się rzeczywistość i pewne przedmioty nie są już używane, to jednak nazywające je słowa pozostają w języku, choć stosowane są coraz rzadziej. Nazywamy je archaizmamiarchaizmarchaizmami. Do grupy takich słów zaliczamy na przykład nazwy dawnych urzędów (koniuszykoniuszykoniuszy, metrykantmetrykantmetrykant, osocznikosocznikosocznik, podstolipodstolipodstoli, cześnikcześnikcześnik) lub elementów stroju (żupanżupanżupan, kontuszkontuszkontusz, ciżemkaciżemkaciżemka, deliadeliadelia, karabelakarabelakarabela). Czasami też dawną nazwę jakiegoś przedmiotu zastępuje nowsza, np. suknia to dawne „rucho”, a chustę nazywano kiedyś „rąbkiem”. Więcej na te tematy możesz się dowiedzieć z książki Małgorzaty Szubert pt. Leksykon rzeczy minionych i przemijających (Warszawa 2003).
Wymienione wyżej wyrazy to archaizmy leksykalnearchaizm leksykalnyarchaizmy leksykalne, ale możemy też wyróżnić archaizmy:
RzwjyyIdXytD91
a) fonetycznearchaizm fonetycznyfonetyczne, np. „sierce” („serce”), „wiesiele” („wesele”); b) fleksyjnearchaizm fleksyjnyfleksyjne (dawne formy fleksyjne), np. „zrobion” („zrobiony”), „wilcy” („wilki”); c) słowotwórczearchaizm słowotwórczysłowotwórcze, np. „zazdrościwy” („zazdrosny”), „dzieweczka” („dziewczynka”); d) składniowearchaizm składniowyskładniowe, np. umieszczanie orzeczenia na końcu zdania.
koniuszy
koniuszy – osoba będąca w dawnej Polsce urzędnikiem zarządzającym stadninami królewskimi lub książęcymi bądź posiadająca tytuł honorowy stanowiący późniejszy odpowiednik tego urzędu
metrykant
metrykant – w siedemnasto- i osiemnastowiecznej Polsce urzędnik prowadzący księgi kancelarii króla, zwane metryką
osocznik
osocznik – zarządca królewski od XVI do XVIII w.; obławnik biorący udział w osaczaniu zwierza
podstoli
podstoli – staropolski urząd, do XIV wieku urzędnik nadworny usługujący przy stole królewskim lub książęcym
cześnik
cześnik – urzędnik królewski w średniowiecznej Polsce, dbający o „piwnicę” monarchii, a podczas biesiady podający mu puchary; od XIV w. urząd ten stał się honorowy, a więc nie pociągał za sobą żadnych obowiązków; w Rzeczypospolitej Szlacheckiej był niższym urzędem ziemskim
żupan
żupan – w dawnej Polsce: męski ubiór, o kroju długiej, zapinanej na haftki lub guziki sukni, ze stójką i długim rękawem, noszony przez szlachtę
kontusz
kontusz – w dawnej Polsce: wierzchni strój męski, noszony przez szlachtę i arystokrację, o kroju długiej rozciętej z przodu sukni z luźnymi rękawami
ciżemka
ciżemka – but typowy dla średniowiecza; zdrobnienie od słowa „ciżma”
delia
delia – wierzchni ubiór męski, długi, rozpinany z szerokimi niezszytymi rękawami i futrzanym kołnierzem, noszony w Polsce przez szlachtę i mieszczaństwo w XVI - XVIII w.
karabela
karabela – bogato zdobiona szabla z uchwytem o kształcie przypominającym głowę orła, używana dawniej przez szlachtę polską do walki bądź noszona w czasie uroczystości
archaizm
archaizm – wyraz, postać fonetyczna, znaczenie, forma fleksyjna wyrazu lub konstrukcja składniowa współcześnie odczuwane jako już nieużywane, z wyjątkiem tekstów stylizowanych na dawne
archaizm leksykalny
archaizm leksykalny – słowo, które wyszło z użycia
archaizm fonetyczny
archaizm fonetyczny – dawna forma brzmieniowa słowa; słowo, które różni się pojedynczymi głoskami i jest wymawiane inaczej niż współcześnie
archaizm fleksyjny
archaizm fleksyjny – wyraz odmieniany inaczej niż obecnie
archaizm słowotwórczy
archaizm słowotwórczy – wyraz utworzony za pomocą przyrostków lub przedrostków, które wyszły już z użycia
archaizm składniowy
archaizm składniowy – składa się z kilku wyrazów, które są zestawione inaczej niż współcześnie
j0000007UZB1v50_00000018
Zadaniowo
Ćwiczenie 3
RQ9P71NOuT7b01
Zadanie interaktywne. Dopasuj nazwy archaiczne do współczesnych.
Nazwy archaiczne pokrewieństwa:
krewni po mieczu
wielka ciotka
cieść
snecha
swak
stryjenka
Wyjaśnienie współczesne:
krewni po ojcu
siostra babki
ojciec żony
synowa
mąż siostry
żona brata ojca
Zadanie interaktywne. Dopasuj nazwy archaiczne do współczesnych.
Nazwy archaiczne pokrewieństwa:
krewni po mieczu
wielka ciotka
cieść
snecha
swak
stryjenka
Wyjaśnienie współczesne:
krewni po ojcu
siostra babki
ojciec żony
synowa
mąż siostry
żona brata ojca
Połącz podane niżej dawne określenia stopni pokrewieństwa i powinowactwa z ich definicjami.
‘żona brata ojca’, ‘krewni po ojcu’, ‘mąż siostry’, ‘siostra babki’, ‘synowa’, ‘ojciec żony’
krewni po mieczu
wielka ciotka
cieść
snecha
swak
stryjenka
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
RM0pb6lpNonzE
Ćwiczenie 4
RMRNxzoW6vLlr
Ćwiczenie 5
RPaJyn6zTbYd41
Polecenie 1
Przygotuj prezentację multimedialną na temat: „Staropolskie nazwy ubiorów”. Możesz skorzystać z książki Małgorzaty Szubert Leksykon rzeczy minionych i przemijających oraz z Encyklopedii GutenbergaEncyklopedia GutenbergaEncyklopedii Gutenberga.
Rkql9Jo0k5TVZ
Zarys językoznawstwa ogólnegoCzesław Lachur
Czesław LachurZarys językoznawstwa ogólnego
Mieszkańcy dzisiejszej Polski od dawna musieli zajmować się rolnictwem i hodowlą, skoro nazwy narzędzi rolniczych, zwierząt hodowlanych, zbóż (np. „sierp”, „kosa”, „radło”, „krowa”, „proso”) są pochodzenia przedsłowiańskiego. ŹródłosłówźródłosłówŹródłosłów wielu z nich zdaje się świadczyć o tym, że miernikiem ziemskiej pomyślności była kiedyś obfitość plonów ziemi i mnogość zwierząt. W wyrazie zboże dostrzegamy ten sam rdzeńrdzeńrdzeń, co w przymiotnikach „bogaty” i „ubogi”. Pierwotnie miał on znaczenie „szczęście, pomyślność”. Wyraz żyto kryje w sobie pokrewieństwo ze słowami „żyć” i „życie”. W wyrazie „bydło”, o pierwotnym znaczeniu „istnienie”, odkrywamy obecność tego samego rdzenia, co w wyrazach „być” czy „byt”.
Zadanie interaktywne typu prawda/fałsz.
Twierdzenia:
1. Słowo „krowa” zostało zapożyczone do polszczyzny w XVI wieku.
2. Wyraz „zboże” pierwotnie miał wiele wspólnego ze znaczeniem ‘szczęście, pomyślność’.
3. W wyrazie „żyto” odnajdujemy ten sam rdzeń, który jest w wyrazie „żyć”.
4. „Bydło” i „być” to wyrazy o przeciwstawnym znaczeniu.
Zadanie interaktywne typu prawda/fałsz.
Twierdzenia:
1. Słowo „krowa” zostało zapożyczone do polszczyzny w XVI wieku.
2. Wyraz „zboże” pierwotnie miał wiele wspólnego ze znaczeniem ‘szczęście, pomyślność’.
3. W wyrazie „żyto” odnajdujemy ten sam rdzeń, który jest w wyrazie „żyć”.
4. „Bydło” i „być” to wyrazy o przeciwstawnym znaczeniu.
Zapoznaj się z powyższym tekstem, a następnie przeczytaj zdania znajdujące się pod nim, zaznaczając P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F, jeśli zdanie jest fałszywe.
Stwierdzenie
P
F
Słowo „krowa” zostało zapożyczone do polszczyzny w XVI wieku.
□
□
Wyraz „zboże” pierwotnie miał wiele wspólnego ze znaczeniem ‘szczęście, pomyślność’.
□
□
W wyrazie „żyto” odnajdujemy ten sam rdzeń, który jest w wyrazie „żyć”.
□
□
„Bydło” i „być” to wyrazy o przeciwstawnym znaczeniu.
□
□
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 7
Wyjaśnij znaczenia frazeologizmów: „pleść jak Piekarski na mękach”, „ktoś dał komuś wieniec grochowy”. Wiedzę o jakich dawnych obyczajach przekazują nam te związki frazeologiczne?
R6DvcWuYyzdpH
Aby wyjaśnić znaczenie frazeologizmów i poznać dawne obyczaje, o których wiedzę przekazują, możesz skorzystać ze słownika związków frazeologicznych.
Zwrot „pleść jak Piekarski na mękach” oznacza mówić od rzeczy. Związek ten pochodzi od wydarzenia z roku 1620, kiedy to chory psychicznie szlachcic, Michał Piekarski, dokonał nieudanego zamachu na życie króla Polski Zygmunta III Wazy. W trakcie śledztwa torturowany Piekarski składał nonsensowne zeznania, co było źródłem powtarzanego później powiedzenia. Zwrot „ktoś dał komuś wieniec grochowy „ oznacza odprawę dla zalotnika. Dawniej wieniec grochowy uwity z pustych grochowin symbolizował odmowę dla konkurenta, który starał się o względy córki.
Polecenie 2
RevccQzrXp0q5
Encyklopedia Gutenberga
Encyklopedia Gutenberga – strona internetowa dostępna pod adresem: http://www.gutenberg.czyz.org/word,60867
rdzeń – część wyrazu zawierająca jego podstawowe znaczenie, znajdująca się we wszystkich wyrazach jemu pokrewnych
R1MzFhRpBLaWG1
Polecenie 3
Zaproponuj własną kolejność słów kluczy do tego tematu. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji.
Proponowane słowa klucze: frazeologia, idiom, archaizm, słownik, język staropolski.