O czym szepczą słowniki?

Język, którym posługujemy się na co dzień, umożliwia nam nie tylko komunikację. Gromadzi, przechowuje i przekazuje doświadczenia, wiedzę i przeżycia wielu pokoleń. Dlatego też metaforycznie nazywa się go magazynem życia duchowego narodu, kroniką życia społeczeństwa, archiwum kulturowym, zwierciadłem rzeczywistości, sejsmografemsejsmografsejsmografem zmian kulturowych.

Rx32kcmnNqpUW

Schemat przedstawia sześć okręgów z ilustracjami i podpisami. W środku schematu okrąg z wyrazem język. Wokół pięć okręgów z grafikami, które są podpisane: kronika, archiwum, sejsmograf, zwierciadło, magazyn. Odchodzą od nich strzałki w kierunku środkowego okręgu.

Związki frazeologiczne a dzieje społeczeństwa

RZzWIJZATnZLu1

Ilustracja przedstawia rycerza w żółtej zbroi na białym koniu, który ma uniesione przednie kopyta i ogon. W podniesionej ręce rycerz trzyma miecz. Jego hełm zdobią duże białe pióra. Ma miecz schowany w pochwie przy boku. Siedzi na niebieskim siodle.

W języku utrwalone są przekonania, obyczaje i historia naszych przodków. Takim nośnikiem wiedzy o dawnych epokach są przede wszystkim wyrazy i związki frazeologiczne.

Wiele z nich łączy się z walkami rycerskimi, 
np. „odsłonić przyłbicę”, średniowiecznymi karami, np. „postawić pod pręgierzem”, obyczajami plebejskimi, m.in. „cienko prząść”.

Warto zdać sobie sprawę z tego, że „puścić płazem” nie ma nic wspólnego z płazami takimi jak żaby. Dawniej uwalnianiu słabszego w walce przeciwnika towarzyszyło po prostu uderzenie go płazem, czyli boczną powierzchnią szabli.

Natomiast zwrot „smalić cholewki do panny” nawiązuje 
do zwyczaju przypalania skóry wysokich butów przez kawalera, który udawał się 
do wybranki swego serca. Takie zabiegi pielęgnacyjne sprawiały, że obuwie wyglądało bardziej elegancko.

Dawne znaczenie wyrazu „przerazić” to „przebić kogoś na wylot” (na przykład mieczem). Z czasem słowo to zaczęło oznaczać „bardzo mocno przestraszyć”.

Warto także zauważyć, że wyrazy, które dziś mają różne znaczenia, np. „ksiądz”, „książę” i „księżyc”, pierwotnie były blisko spokrewnione znaczeniowo. Wyraz „ksiądz” oznaczał bowiem władcę, „książę” – jego syna, a „księżyc” – syna księcia.

Archaizmy

Chociaż zmienia się rzeczywistość i pewne przedmioty nie są już używane, to jednak nazywające je słowa pozostają w języku, choć stosowane są coraz rzadziej. Nazywamy je archaizmamiarchaizmarchaizmami. Do grupy takich słów zaliczamy na przykład nazwy dawnych urzędów (koniuszykoniuszykoniuszy, metrykantmetrykantmetrykant, osocznikosocznikosocznik, podstolipodstolipodstoli, cześnikcześnikcześnik) lub elementów stroju (żupanżupanżupan, kontuszkontuszkontusz, ciżemkaciżemkaciżemka, deliadeliadelia, karabelakarabelakarabela). Czasami też dawną nazwę jakiegoś przedmiotu zastępuje nowsza, np. suknia to dawne „rucho”, a chustę nazywano kiedyś „rąbkiem”. Więcej na te tematy możesz się dowiedzieć z książki Małgorzaty Szubert pt. Leksykon rzeczy minionych i przemijających (Warszawa 2003).

Wymienione wyżej wyrazy to archaizmy leksykalnearchaizm leksykalnyarchaizmy leksykalne, ale możemy też wyróżnić archaizmy:

RzwjyyIdXytD91

Fotografia przedstawia kopię strony starego słownika. Na pożółkłej kartce dwie kolumny haseł i ich definicji. Awo, awoż 1) nuż, może, przecież, 2) owo, owóż, oto 3) awo zgoła, awo, krótko - krótko mówiąc, słowem. Awuls (łac.), 1) folwark należący do większego majątku; 2) oderwisko zrosłe; 3) grunt nieprawnie oderwany od majątku; oderwanie części kraju. Awulsja, oderwanie nieprawne gruntu od majątku. Aza, azaż, azali, azaliwiem, zazaż, 1) czy, czyż, czy nie? 2) może, a nuż! Azard, hazard. Azuka. p. Hazuka. Azur, p. Lazur. Azyjski, azjatycki. Azyl (z łac.), schronienie w ucieczce, przytulisko. Azyma, Azymus, Azymum (grec.), chleb przaśny, przaśnik, opłatek, maca. Ażard, hazard. Ażardować, hazardować, narazić na niebezpieczeństwo. Aże, aż. Ażklos (z niem. Aschglas), szkło zmieszane z popiołem. Ażucka, ażuka, p. Hazuka. Ażur (fr.), 1) rzecz ażurowa, przejrzysta, filigran; 2) oprawa drogich kamieni bez okrycia ich strony spodniej. Ażur, ażurowo, przejrzyście, dziurkowato. Ażusta ( z franc. ajustee, przystrojona, ozdobiona), rodzaj ubrania. Babak, dziad staruszek. Babejski, babisty, babi, babski. Babić 1) czuwać przy położnicy, trudnić się ukuszerstwem, 2) oczepiać, wkładać czepek podczas oczepin. Babiec, lekarz akuszer, położnik. Babiniec, kruchta, przysionek kościelny, gdzie

a) fonetycznearchaizm fonetycznyfonetyczne, np. „sierce” („serce”), „wiesiele” („wesele”);
b) fleksyjnearchaizm fleksyjnyfleksyjne (dawne formy fleksyjne), np. „zrobion” („zrobiony”), „wilcy” („wilki”);
c) słowotwórczearchaizm słowotwórczysłowotwórcze, np. „zazdrościwy” („zazdrosny”), „dzieweczka” („dziewczynka”);
d) składniowearchaizm składniowyskładniowe, np. umieszczanie orzeczenia na końcu zdania.

Zadaniowo

RPaJyn6zTbYd41

Zdjęcie przedstawia ilustrację w otwartej książce. Ilustracja przedstawia kobietę i mężczyznę, którzy trzymają tablice. Mężczyzna stoi za drzewem. Po obu stronach tablice z zapisanymi stopniami pokrewieństwa. Na tablicy po lewej: pradziad, dziad, ojciec, syn, wnuk, prawnuk, pasynek. Na tablicy po prawej: świakier, świakra, zięć, niewistka, ojczym, pasierb, dziewierz, zołwica, bratowa, jątrewski. Z kobiety wyrastają gałęzie. Po obu jej stronach tablice z zapisanymi stopniami pokrewieństwa: stryj, pocioć, szwagier, siostrzeniec albo sietrzan, synowiec, bratanek, praskurze. Na tablicy po prawej: stryjenka, ciotka, wujenka, szwagrowa, siestrzenica, synowica, bratanka, bliznięta, synowa. Na górze i na dole ilustracji szarfy z łacińskimi napisami: nad mężczyzną i nad kobietą po jednej oraz u ich stóp również po jednej.