Wypowiedzenie złożone – wprowadzenie, wypowiedzenie złożone podrzędnie
Zdania pojedyncze to takie wypowiedzenia, w których pojawia się wyłącznie jedno orzeczenie (czasownik). W języku polskim występują także połączone ze sobą wypowiedzenia, w których może być więcej orzeczeń. Są to zdania złożone, zbudowane ze zdań składowych.
Z poniższego materiału dowiesz się, czym są zdania złożone i jakie są ich rodzaje.
1) Wypisz z dowolnego tekstu prasowego lub literackiego dłuższe wypowiedzenie, w którym pojawia się wiele orzeczeń. Podkreśl te orzeczenia i określ, z ilu zdań pojedynczych zostało zbudowane wypowiedzenie.
2) Wyznacz granice między zdaniami składowymi w poniższym wypowiedzeniu i wykonaj polecenia.
Na drogach potworzyły się zaspy, ponieważ od kilku dni padał śnieg.
a) Określ, z ilu zdań składowych zbudowane jest wypowiedzenie złożone.
b) Wyjaśnij, jaka jest ich kolejność i porządek.
c) Wskaż spójniki, zaimki lub przecinki łączące zdania składowe.
d) Określ, które ze zdań składowych jest ważniejsze.
Typy wypowiedzeń złożonych
Dwa zdania pojedyncze lub równoważniki zdań, które łączą się ze sobą za pomocą spójników, zaimków lub przecinków, tworzą wypowiedzenie złożone. Odczytujemy je jako złożony komunikat, w którym treści pojedynczych zdań mogą się uzupełniać, łączyć ze sobą, uszczegóławiać, być wobec siebie rozłączne, wynikowe, a nawet sobie przeciwstawiać.
Spróbuj odczytać treści złożone z dwóch podobnie zbudowanych zdań.
(1) Kupię bilet.
(2) Pójdę do kina.
Powyższe dwa zdania pojedyncze można połączyć.
Zdania te mogą układać się w rozmaite nowe wypowiedzenia złożone, np.:
(A) Kiedy kupię bilet, pójdę do kina.
(B) Kupię bilet i pójdę do kina.
(C) Kupię bilet, więc pójdę do kina.
Treść zdań złożonych można zmienić za pomocą wyrazów, które je łączą. W zdaniu (A) jest to zaimek (kiedy); w zdaniach (B) i (C) są to spójniki współrzędności (i, więc). Właściwe rozpoznanie spójników i zaimków (nazywamy je wskaźnikami zespolenia zdania) pozwala określić różne typy wypowiedzeń złożonych.
Wyróżniamy zdania złożone:
podrzędnie,
współrzędnie.
Zdania złożone podrzędnie
W zdaniach złożonych podrzędnie znajduje się zawsze zdanie nadrzędne, którego treść jest uzupełniana przez zdanie podrzędne. W zdaniu (A) treść obu zdań składowych - nadrzędnego i podrzędnego - można zilustrować za pomocą wykresu przypominającego schodki:
Taki wykres pokazuje hierarchię połączonych zdań i oznacza, że pierwsze jest podrzędne, a drugie – nadrzędne. Jak więc odróżnić zdania podrzędne od nadrzędnych?
Całe wypowiedzenie złożone można uprościć do zdania nadrzędnego – zawiera mniej treści, ale jest logiczne i zrozumiałe:
pójdę do kina (zdanie nadrzędne) – samodzielny komunikat,
kiedy kupię bilet (zdanie podrzędne) – zaimek (kiedy) sprawia, że takie wypowiedzenie nie może samodzielnie funkcjonować.
Hierarchię tych zdań można poznać po tym, że zdanie podrzędne jest zawsze określeniem zdania nadrzędnego, wnosi dodatkową treść, np. o czasie, miejscu, przyczynach, jakości rzeczy i zdarzeń opisanych w zdaniu nadrzędnym. Możemy za pomocą zdania podrzędnego rozwinąć treść zdania nadrzędnego.
Zdanie podrzędne uzupełnia treść składnika brakującego w zdaniu nadrzędnym. Składnikami zdania są: przydawki, dopełnienia, okoliczniki, podmioty i orzeczenia.
W analizowanym wypowiedzeniu złożonym pytanie pomocnicze (kiedy?) jest charakterystyczne dla okolicznika.
Zdania złożone współrzędnie
Jak rozpoznać wypowiedzenie złożone współrzędnie? Po pierwsze, z pomocą przychodzą wskaźniki zespolenia. Są nimi wyłącznie spójniki współrzędności (np. i, oraz, ale, lecz, albo, lub, więc).
Kupię bilet (1) i pójdę do kina (2).
Kupię bilet (1), więc pójdę do kina (2).
Po drugie, pod względem gramatycznym oba zdania składowe są jednakowo ważne i mogłyby samodzielnie wyrażać swoją treść.
Różnicę między znaczeniami obu zdań wprowadzają spójniki. Spójnik „i” informuje, że najpierw nastąpi jedno zdarzenie (ze zdania 1.), a po nim następne (ze zdania 2.). Te dwie treści się ze sobą łączą. Z kolei spójnik „więc” zapowiada, że zdanie 2. wynika ze zdania 1.
Rozpoznaj, które ze zdań są złożone współrzędnie, a które podrzędnie.
| Wypowiedzenie | Złożone współrzędnie | Złożone podrzędnie |
| Pojutrze się pakujemy i pod wieczór wylatujemy na długie wakacje. | □ | □ |
| Kiedy tylko wrócę z wakacji, od razu cię odwiedzę. | □ | □ |
| Jutro koniec roku szkolnego, więc pojutrze pewnie dłużej będzie można sobie posiedzieć. | □ | □ |
| Albo mnie odwiedzisz, albo się na ciebie obrażę. | □ | □ |
| Przez całe wakacje marzyłam o tym, żeby słońce mniej grzało. | □ | □ |
| Nawet nie wiem, dokąd moja ciocia wyjechała. | □ | □ |
Przeczytaj cytaty pochodzące z Potopu Henryka Sienkiewicza i zaznacz w zdaniach wskaźniki zespolenia: na fioletowo – spójniki, na zielono – zaimki.
„Godzina była popołudniowa {fioletowy}i{/fioletowy} słońce chyliło się już dobrze ku zachodowi, {fioletowy}ale{/fioletowy} po nocy dżdżystej i burzliwej dzień był piękny i niebo czyste, gdzieniegdzie tylko upstrzone na zachodniej stronie małymi różowymi obłokami, {zielony}które{/zielony} zasuwały się z wolna za widnokrąg, podobne do stada owiec schodzącego z pola”.
„Na to odpowiadali znów trwożeni, {fioletowy}że{/fioletowy} jeszcze przed sejmem warszawskim radzono już z namowy króla na sejmiku w Grodnie o obronie pasów granicznych wielkopolskich, {fioletowy}że{/fioletowy} rozpisywano podatki i żołnierza, {zielony}czego{/zielony} by przecież nie czyniono, {fioletowy}gdyby{/fioletowy} niebezpieczeństwo nie było bliskie”.
Przeczytaj cytaty i określ słownie, które wyróżnione nawiasem wyrazy należą do spójników, a które do zaimków.
'Na to odpowiadali znów trwożeni, (i) słońce chyliło się już dobrze ku zachodowi, (ale) po nocy dżdżystej i burzliwej dzień był piękny i niebo czyste, gdzieniegdzie tylko upstrzone na zachodniej stronie małymi różowymi obłokami, (które) zasuwały się z wolna za widnokrąg, podobne do stada owiec schodzącego z pola'. 'Godzina była popołudniowa (
'Na to odpowiadali znów trwożeni, (że) jeszcze przed sejmem warszawskim radzono już z namowy króla na sejmiku w Grodnie o obronie pasów granicznych wielkopolskich, (że) rozpisywano podatki i żołnierza, 'czego' by przecież nie czyniono, (gdyby) niebezpieczeństwo nie było bliskie'.
Typy zdań złożonych podrzędnie
W wypowiedzeniu złożonym podrzędnie zdanie składowe podrzędne uzupełnia informację zawartą w zdaniu składowym nadrzędnym. W zależności od treści podrzędnego zdania składowego, można wyróżnić kilka typów zdań złożonych podrzędnie (jest ich tyle, ile części zdania):
podmiotowe,
orzecznikowe,
przydawkowe,
dopełnieniowe,
okolicznikowe.
Wszystkie typy wypowiedzeń złożonych podrzędnie przedstawia poniższy wykres.
Trzeba jednak pamiętać, że zdanie orzecznikowe dotyczy wyłącznie części orzeczenia imiennego, a nie całego orzeczenia. Na przykład:
On jest taki nieuprzejmy. – zdanie pojedyncze z łącznikiem jest i orzecznikiem nieuprzejmy.
Po przekształceniu zdania pojedynczego w zdanie złożone podrzędnie orzecznikowe w zdaniu nadrzędnym pozostaje łącznik, a orzecznik przenosi się ze zdania podrzędnego:
On jest taki (1. zdanie nadrzędne), jakby był nieuprzejmy (2. zdanie podrzędne orzecznikowe).
Przekształć wyróżnione fragmenty zdań pojedynczych tak, aby powstały zdania złożone podrzędnie.
Przykład:
Wreszcie przeczytałem książkę pożyczoną od ciebie.
Wreszcie przeczytałem książkę, którą mi pożyczyłeś.
Przekształć wyróżnione nawiasem dłuższe fragmenty zdań pojedynczych w zdania podrzędne. Zwróć uwagę na interpunkcję. Postępuj według wzoru:
Wzór: Wreszcie przeczytałem książkę, (którą mi pożyczyłeś). Wreszcie przeczytałem książkę (pożyczoną od ciebie).
(Z powodu deszczu) cały dzień nie wychodziliśmy z domu.
Janek powiedział nam (o wyjeździe na wakacje).
To jest miejsce (chętnie przez nas odwiedzane).
(W razie jakichś drobnych kłopotów) zadzwoń do mnie.
Rozpoznaj typ zdania podrzędnego.
| Wypowiedzenie | Zdanie podrzędne przydawkowe | Zdanie podrzędne dopełnieniowe | Zdanie podrzędne okolicznikowe |
| Na biurku leży książka, którą czytałem całe popołudnie. | □ | □ | □ |
| Gdy już do nas będziecie się wybierali, przynieście przy okazji nasze klucze. | □ | □ | □ |
| Nawet nie wiedziałem, że ciotka wczoraj wyjechała do Hiszpanii. | □ | □ | □ |
| Trzeba się bardzo napracować, aby te litery ładnie wyglądały. | □ | □ | □ |
| Pamiętamy, jakie to wspaniałe były wakacje. | □ | □ | □ |
| Oddamy ci tyle pieniędzy, ile pożyczyliśmy. | □ | □ | □ |
| Pomyślałem sobie, że chętnie wysłuchałabyś tej płyty. | □ | □ | □ |
Rozpoznaj typ zdania.
| Wypowiedzenie | Zdanie podrzędne przydawkowe | Zdanie podrzędne orzecznikowe |
| Był taki, jakby od wczoraj nie spał. | □ | □ |
| To łopata, za pomocą której dziadek przekopał cały ogród. | □ | □ |
| Była dla swych pracowników tą, która zawsze wiele pomaga. | □ | □ |
Rozpoznaj typ zdania.
| Wypowiedzenie | Zdanie podrzędne podmiotowe | Zdanie podrzędne dopełnieniowe |
| Zdawało się nam, że to piorun uderzył w drzewo. | □ | □ |
| Zawsze wiedziałem, że mogę na was liczyć. | □ | □ |
| Okazało się, że zajęcia z powodu mrozu zostały odwołane. | □ | □ |
Zdania podrzędne okolicznikowe
Wśród okoliczników wyróżniamy kilka grup. Są nimi okoliczniki: czasu, miejsca, przyczyny, celu, sposobu, warunku, przyzwolenia. Tyle też jest rodzajów zdań podrzędnych okolicznikowych. Dodatkowo warto pamiętać o tym, że zawsze pytamy w zdaniu nadrzędnym o określony typ okolicznika – tak samo, jakbyśmy pytali o pojedynczą część zdania.
Przykłady i typy zdań podrzędnych okolicznikowych przedstawiono na poniższym schemacie.
Rozpoznaj typy zdania okolicznikowego.
| Wypowiedzenie | Zdanie podrzędne okolicznikowe |
|---|---|
| Jeśli na odwiedzicie, spędzimy miły wieczór. | |
| Gdy tylko wrócisz, koniecznie do nas zadzwoń. | |
| Ponieważ zrobiło się brzydko, nie pójdziemy na wycieczkę. | |
| Wczoraj wybraliśmy się do sklepu, by kupić nowe ubrania. | |
| Narysuj to tak starannie, jak tylko potrafisz. | |
| Pożyczę ci narty, żebyś miał radośniejsze ferie. | |
| Choć już zmierzchało, wszyscy siedzieli przy ognisku. | |
| Pewnie zaparkowaliście tam, gdzie kończy się nasza ulica. | |
| Gdybyś tylko potrzebował pożyczki, możesz na nas liczyć. | |
| Mimo że książka była gruba jak cegła, czytałyśmy ją z wypiekami na twarzy. |
Imiesłowowy równoważnik zdania
W wypowiedzeniach złożonych oprócz zdań składowych mogą się również pojawiać równoważniki zdania. Ich przykładem jest imiesłowowy równoważnik zdania. Zwykle pojawia się on w wypowiedzeniach zamiast zdania podrzędnego okolicznikowego. Ilustruje to poniższy schemat.
Przekształć podane zdania podrzędne okolicznikowe na imiesłowowe równoważniki zdania.
a) Bardzo się denerwowaliście, gdy czekaliście na egzamin.
b) Kiedy wracałem ze szkoły, wstąpiłem na chwilę do cukierni po pączki.
c) Nie mogłem się powstrzymać od śmiechu, gdy czytałem tę książkę.
Przekształć podane imiesłowowe równoważniki zdania na zdania podrzędne okolicznikowe.
a) Wędrując ulicami miasta, podziwialiśmy piękne fasady starych kamienic.
b) Z pewnością odniesiesz sukces, systematycznie ćwicząc grę na fortepianie.
c) Wróciwszy do naszych przyjaciół, od razu poprawiliśmy sobie humor.
Dla zainteresowanych
Wykresy zdań złożonych podrzędnie
Opisując wypowiedzenia złożone, można graficznie przedstawić hierarchię zdań nadrzędnych i podrzędnych. Takie ilustracje przypominają schodki. Na rysunku zdanie nadrzędne znajduje się wyżej niż zdanie podrzędne. Wykonując wykres, należy pamiętać o tym, że:
zdanie nadrzędne może być pierwsze lub drugie w kolejności;
obok zdań nadrzędnych mogą się pojawiać równoważniki zdania lub imiesłowowe równoważniki zdania, które zaznaczamy linią falistą;
zdanie podrzędne może być wtrącone w zdanie nadrzędne.
Jak graficznie przedstawić zdanie złożone podrzędnie?
Poniżej przedstawione są przykładowe zdania złożone podrzędnie i ich wykresy.
Jeśli pierwsze zadanie składowe wypowiedzenia jest nadrzędne, a drugie jest podrzędne, np. Janek poszedł do sklepu (po co?) (1) /, by kupić warzywa (2)., to wykres takiego zdania będzie wyglądał następująco:
Jeśli pierwsze zadanie składowe wypowiedzenia jest podrzędne, a drugie jest nadrzędne, np. Gdy zobaczyłem tę komedię (1), / (kiedy?) od razu mi się spodobała (2)., to wykres takiego zdania będzie wyglądał następująco:
Jeśli w zdaniu złożonym pojawia się wtrącenie, które jest zdaniem podrzędnym, np. Samochód (1a) (który?) /, który wyjechał zza rogu ulicy (2)/, nagle zahamował (1b)., to wykres takiego zdania będzie wyglądał następująco:
Jeśli w wypowiedzeniu jest imiesłowowy równoważnik zdania, część podrzędną zaznaczamy linią falistą, np. Anna czekała dość długo (jak?) (1)/, od czasu do czasu spoglądając na zegarek (2)., zaś wykres takiego zdania będzie wyglądał następująco:
Określ rodzaje podanych poniżej zdań złożonych podrzędnie.
Ludzie, którzy przyszli zbyt późno, nie mogli już kupić biletów na film.
Zacierali za sobą ślady, klucząc po bezdrożach.
Ponieważ zerwał się silny wiatr, wiosłowaliśmy z dużym trudem.
Wyjadę na wakacje, kiedy skończy się rok szkolny.
Dla zainteresowanych
Wykonaj wykresy do pięciu dowolnych zdań, które pojawiły się w ćwiczeniach z tej lekcji.
Napisz 5 zdań z złożonych podrzędnie i złożonych współrzędnie.
W podanych zdaniach złożonych wskaż człony podrzędne.
Od rana mówili, że mają tego wszystkiego dość;
Mama, gdy tylko wróciła z pracy, pomogła nam w lekcjach;
Kiedy tylko przyjdziesz, pewnie zrobi się weselej.
Zadaj pytanie do zdania podrzędnego w następujących wypowiedzeniach:
Jedząc tę niedobrą zupę, cały czas myśleli o końcu obiadu.
Wróciwszy z zakupów, zabrałam się za odrabianie lekcji.
Zbierali datki na schronisko dla psów, chodząc po domach.
Ułóż zdania do wykresów umieszczonych w galerii.
Ułóż zdania według wytycznych:
zdanie złożone podrzędnie, w którym pierwszy człon będzie nadrzędny, a drugi podrzędny;
zdanie złożone podrzędnie, w którym pierwszy człon będzie nadrzędny, a drugi podrzędny;
zdanie z imiesłowowym równoważnikiem zdania.
Zaproponuj własną kolejność słów kluczy do tego tematu. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji.
Proponowane słowa klucze: wypowiedzenia złożone, zdania złożone podrzędnie, zdania złożone współrzędnie, imiesłowowy równoważnik zdania, wykres zdania.