Jan III Sobieski pod Wiedniem
Turcy w Europie
Państwo osmańskie, nazywane powszechnie Turcją, powstało w XIV wieku na terenie leżącego nad Morzem Śródziemnym Półwyspu Anatolijskiego. Był to kraj rządzony przez sułtanów. Z czasem, dzięki podbojom państwo zaczęło się rozrastać. W 1456 roku Turcy położyli kres istnieniu Bizancjum, zdobywając Konstantynopol. Nazwę miasta zmienili na Stambuł i przenieśli tam swoją stolicę. W XVI wieku Turcy pod wodzą swego wybitnego władcy, sułtana Sulejmana Wspaniałego, podbili cały Półwysep Bałkański i znaczną część Węgier. Na Europę padł strach, gdy w 1529 roku wojska tureckie dotarły aż pod mury Wiednia.
Przyjrzyj się mapie, a następnie wykonaj ćwiczenie.
Zapoznaj się z opisem mapy, a następnie wykonaj ćwiczenie.
Mapa - Wzrost terytorialny imperium osmańskiego w XV‑XVII wieku.
1. Obszar państwa tureckiego w XIV wieku:
- północna część Anatolii i Bałkany (z obszarami: Bośnia, Serbia, Albania, Bułgaria, wybrzeża Morza Czarnego), Grecja
2. Imperium osmańskie i jego lenna w 1512 roku:
- Anatolia i Bałkany (z obszarami: Bośnia, Serbia, Albania, Bułgaria, wybrzeża Morza Czarnego, Mołdawia, Hospodarstwo Wołoskie), Grecja, Chanat Krymski
3.Obszary i lenne zdobyte przez Turków w latach 1512‑1520:
- Armenia, Kurdystan, Syria, Palestyna, Państwo Mameluków, Hidżaz, Algieria.
4.Obszary i lenna zdobyte przez Turków w latach 1520‑1566:
- Królestwo Węgierskie, Mezopotamia, Jemen, wybrzeże Morza Czarnego w państwie Mameluków, Barka,
5.Obszary i lenna zdobyte do końca XVI wieku:
- Tunezja,
6.Obszary opanowane do końca XVII wieku:
- Podole, Karabach, Azerbejdżan, Luristan, Szyrwan
7.Granice największego zasięgu terytorialnego z 1683 roku:
- Algieria, Tunezja, Trypolitania, Barka, Egipt, Hindżaz, Jemen, Palestyna, Syria, Mezopotamia, Armenia, Kurdystan, Anatolia, Bałkany, Węgry, Podole, Chanat Krymski.
Wskaż kontynenty, na których rozciągało się Imperium Osmańskie.
- Azja i Europa
- Afryka i Europa
- Azja, Afryka i Europa
- Azja i Afryka
Janczarzy byli zawodową piechotą turecką. Byli znakomicie wyszkoleni i uzbrojeni w nowoczesną broń palną. Na polu bitwy wspomagała ich artyleria należąca w XVI wieku do najlepszych w Europie.
Przyjrzyj się ilustracji, a następnie wykonaj ćwiczenie.
Zapoznaj się z opisem ilustracji, a następnie wykonaj ćwiczenie.
Zaznacz, które elementy charakterystyczne stroju i uzbrojenia janczarów są obecne na obrazie.
- broń palna
- szabla
- wysokie nakrycie głowy
- włócznia
- tarcza
Polska i Turcja w XVI i na początku XVII wieku
Przez cały XVI wiek między Polską a Imperium Osmańskim panował pokój. Poprawne stosunki na krótko popsuły się dopiero na początku XVII wieku. Przyczyną były coraz częstsze interwencje wojska polskiego w Mołdawii, kraju leżącym między Polską i Turcją. Turcy oburzeni byli również napadami na ich ziemie Kozaków – ludności zamieszkującej podległe Polsce ziemie Ukrainy. Z kolei Polacy skarżyli się na napaści Tatarów – ludu zamieszkującego Krym i wybrzeża Morza Czarnego, a więc ziemie podporządkowane sułtanowi. Doprowadziło to w 1620 roku do wybuchu pierwszej wojny polsko‑tureckiej, zakończonej podpisaniem pokoju w 1621 roku.
Mołdawia to kraj nad Dniestrem, obecnie część Rumunii. Turcy uważali, że Mołdawia podlega sułtanowi. Do przejęcia zwierzchności nad Mołdawią dążyła również Rzeczpospolita, której wojska niejednokrotnie wkraczały na teren Mołdawii. Interwencje te wywoływały niezadowolenie sułtana i jego urzędników i były przyczyną pogarszania się stosunków polsko‑tureckich.
Tatarzy byli ludnością zamieszkującą Półwysep Krymski i północno‑wschodnie wybrzeża Morza Czarnego. Na czele państwa tatarskiego stał chan (stąd nazwa państwa: Chanat Krymski), który uznawał zwierzchność sułtana tureckiego.
Dzięki temu Tatarzy w razie zagrożenia mogli liczyć na pomoc wojsk sułtana, sami zaś wysyłali do Turcji swoje oddziały, gdy ta potrzebowała pomocy w czasie wojen. Tatarzy byli znakomitymi jeźdźcami, a uzbrojeni w szable i łuki byli bardzo groźni. W czasie pokoju mieszkańcy Chanatu Krymskiego zajmowali się głównie hodowlą zwierząt i uprawą ziemi. Wielu z nich było ludźmi ubogimi, dlatego chętnie brali udział w wyprawach zbrojnych na ziemie polskie. Rabowali wówczas bydło i porywali ludzi w niewolę, czyli jasyr. Część porwanych wypuszczali po zapłaceniu okupu, część trafiała na targ niewolników do Stambułu. Oczywiście napady tatarskie wywoływały oburzenie w Rzeczypospolitej. Nie mniejsze jednak emocje budziła u władz osmańskich działalność zamieszkujących ziemie polskie Kozaków, urządzających rabunkowe wyprawy na tureckie miasta nad Morzem Czarnym. Napaści te budziły ogromne niezadowolenie w Turcji, która groziła Polsce wojną.
Przyjrzyj się ilustracji, a następnie wykonaj ćwiczenie.
Zapoznaj się z opisem ilustracji, a następnie wykonaj ćwiczenie.
Na podstawie ilustracji odpowiedz, jakiej broni używali Kozacy, a jakiej Tatarzy.
| Broń Kozaków | Broń Tatarów | |
| szabla | □ | □ |
| pika | □ | □ |
| łuk i strzały | □ | □ |
| tarcza | □ | □ |
| broń palna | □ | □ |
Hetman wielki litewski Jan Karol Chodkiewicz w 1621 roku zamknął się z 45 tysiącami żołnierzy w obozie pod twierdzą Chocim. Mimo kilku tygodni szturmów armii tureckiej nie udało się zdobyć Chocimia.
Przyjrzyj się ilustracji, a następnie wykonaj ćwiczenie.
Zapoznaj się z opisem ilustracji, a następnie wykonaj ćwiczenie.
Wskaż, co chciał wyeksponować malarz.
- ogromną przewagę liczebną Turków
- bohaterstwo Polaków
- rozpaczliwą obronę polskiego sztandaru
- ucieczkę Turków z pola walki
Druga wojna z Turkami i elekcja
Jana III Sobieskiego
W drugiej połowie XVII wieku wybuchła kolejna wojna z Turcją. Ogromna armia sułtana wkroczyła w granice Rzeczypospolitej, która nie była przygotowana na atak. Po krótkim oblężeniu w 1672 roku wojska tureckie zdobyły najważniejszą twierdzę na południu kraju – Kamieniec Podolski. Rzeczpospolita utraciła Podole. Napór turecki zdołał powstrzymać hetman Jan Sobieski, pod wodzą którego armia Rzeczypospolitej odniosła wspaniałe zwycięstwo pod Chocimiem w 1673 roku. Sukces ten spowodował, że w 1674 roku pogromcę Turków szlachta wybrała na króla.
Przyjrzyj się mapie, a następnie wykonaj ćwiczenie.
Zapoznaj się z opisem mapy, a następnie wykonaj ćwiczenie.
Mapa - Pogranicze polsko‑tureckie.
Granice Rzeczpospolitej po 1667 roku: Małopolska, Wołyń, Zachodnia Ukraina.
Posiadłości kościelne: wydzielone obszary w Austrii.
Imperium Osmańskie i jego lenna: Węgry, Księstwo Siedmiogrodu, Hospodarstwo Mołdawskie, Jedystan, Chanat Krymski.
Posiadłości Habsburgów: Śląsk, Królestwo Czeskie, Morawy, Królestwo Węgierskie, Austria.
Ziemie utracone w 1792 roku po podpisaniu traktatu w Buczaczu: Podole, Bracławszczyzna, południowa cześć Kojowszczyzny.
Ziemie zdobyte przez Imperium Osmańskie w 1681 roku: Węgry.
Granica ziem zajętych przez Habsburgów po pokoju w Karłowicach w 1699 roku: Węgry i Księstwo Siedmiogrodzkie.
Działania wojsk w czasie wojny 1672‑1676:
- turecko‑tatarskich: 1672: Jedysan‑Kamieniec Podolski‑Tembowla‑Lwów, 1673: Jassy‑Chocim, 1675: Jedysan‑Jampol‑Bar‑Lwów;
- wojsk Rzeczypospolitej: 1673: Chocim‑Suczawa‑Jassy, 1676: Chełm‑Zamość‑Żurawno.
- wojsk tureckich i tatarskich w 1683 roku: Węgry‑Wiedeń i Peszt‑Buda i Peszt‑Węgry.
- wyprawa Jana III Sobieskiego pod Wiedeń w 1683 roku: Małopolska‑Ołomuniec‑Wiedeń‑Preszburg‑Parkany‑Koszyce‑Małopolska.
- przemarsz wojsk carskich w 1683 roku: Linz-Wiedeń.
- działania wojsk litewskich w 1683 roku: Małopolska‑Spisz, Małopolska‑Trenczyn.
- bitwy wojsk Rzeczypospolitej z Turkami i Tatarami podczas wojny 1672‑1676: Chocim 1673, Lwów 1675,
- bitwy wojsk Rzeczypospolitej z Turkami i Tatarami podczas wojny 1683‑1698: Wiedeń 1683, Parkany 1683, Podhajce 1698.
- miasta oblegane przez siły turecko‑tatarskie: Wiedeń, Lwów, Kamieniec Podolski.
- ważniejsze traktaty: Buczacz 1672, Żurawno 1676, Karłowice 1699.
Wskaż zdania prawdziwe.
- Chanat Krymski leżał nad Morzem Czarnym.
- Mołdawia graniczyła z Polską i Turcją.
- Polska nie graniczyła z Chanatem Krymskim.
Jan III Sobieski król Polski i wielki książę litewski w latach 1674–1696. Jeden z najwybitniejszych polskich wodzów. Niemal przez całe swe panowanie prowadził wojny z Turcją. Odniósł przy tym wiele sukcesów, z których największy to bitwa pod Wiedniem. Był również znakomitym pisarzem. Zachowane są jego listy do ukochanej żony – królowej Marysieńki.
Pałac w Wilanowie był rezydencją, w której mieszkał Jan III Sobieski wraz z rodziną. Na polecenie króla pałac i ogród zaprojektowali włoscy architekci. Władca zgromadził w nim obrazy, rzeźby, liczne zdobycze wojenne: wschodnie stroje, meble, broń.
Odsiecz Wiednia 1683 roku
Nowo wybrany król Rzeczypospolitej Jan III Sobieski powstrzymał napór turecki, ale sama Rzeczpospolita nie była w stanie prowadzić wojny z potężnym Imperium Osmańskim. Król szukał więc sprzymierzeńców.
W 1683 roku Turcy zaatakowali Austrię. Cesarz chciał pozyskać Rzeczpospolitą jako sojusznika. Wykorzystał to Sobieski, zawierając przymierze z Austrią. Gdy wojska tureckie rozpoczęły oblężenie Wiednia, król polski ze swoją armią pospieszył na ratunek. 12 września 1683 roku pod Wiedniem doszło do wielkiej bitwy między wojskami tureckimi a sprzymierzonymi wojskami austriacko‑niemiecko‑polskimi, dowodzonymi przez Jana III Sobieskiego. Do zwycięstwa przyczyniła się szarża polskiej husarii, która zmusiła Turków do ucieczki. Bitwa zakończyła się wielkim triumfem polskiego króla, który został bohaterem całej Europy. Wojna trwała jeszcze wiele lat, ale Polska wyszła z niej zwycięsko.
Pokaż na mapie trasę przemarszu armii Jana III Sobieskiego pod Wiedeń.
Mapa - Rzeczpospolita i jej sąsiedzi w XVII wieku
Sąsiedzi Rzeczpospolitej:
Granice państw:
Rzeczpospolita;
Brandenburgia;
Księstwo Pruskie;
Saksonia;
Cesarstwo Rosyjskie;
Hospodarstwo Mołdawskie;
Imperium Osmańskie.
Granice inne:
Kurlandia;
Wielkie Księstwo Litewskie;
Jedysan;
Mołdawia;
Siedmiogród;
Inflanty (do Szwecji);
Wielki Księstwo Litewskie.
Obszar pod władaniem austriackich Habsburgów:
Austria;
Styria;
Śląsk;
Czechy;
Morawy;
Królestwo Węgierskie.
Lenna Polskie:
Kurlandia;
Lębork;
Bytów.
Najdalszy zasięg zdobyczy tureckich w 1683 roku:
Podole, Mołdawia, Siedmiogród, część Królestwa Węgierskiego z Budą i Pesztem.
Imperium osmańskie i ich lenna:
Siedmiogród i Mołdawia.
Najazdy wojsk tutreckich i tatarskich:
1672 rok: Kamieniec Podolski (bitwa 1972 i oblężenie), Trembowla (oblężenie), Lwów (oblężenie), Zamość;
1673 rok: Chocim - bitwa;
1683 na Wiedeń - bitwa.
Wyprawy Jana III Sobieskiego przeciwko Turkom i Tatarom:
1672 roku: Zamość‑Żurawno;
1673 roku: Żurawno‑Chocim - bitwa.
Wyprawa Jana III Sobieskiego pod Wiedeń w 1683 roku:
Kraków‑Cieszyn‑Ołomuniec‑Wiedeń‑Preszburg‑Parkany‑Koszyce‑Nowy Sącz.
Przyjrzyj się ilustracji i opisz, jak był witany w Wiedniu polski król.
Zapoznaj się z opisem ilustracji, a następnie wyjaśnij, jak był witany w Wiedniu polski król.
Oto fragmenty listu, który tuż po zwycięstwie Jan III Sobieski napisał do swojej żony królowej Marysieńki. Zapoznaj się z tekstem, a następnie wykonaj ćwiczenie.
List do królowej Marii KazimieryW namiotach wezyrskich, 13 września 1683. Jedyna duszy i serca pociecho, najśliczniejsza i najukochańsza Marysieńko! Bóg i Pan nasz na wieki błogosławiony dał zwycięstwo i sławę narodowi naszemu, o jakiej wieki przeszłe nigdy nie słyszały. Działa wszystkie, obóz wszystek, dostatki nieoszacowane dostały się w ręce nasze. Nieprzyjaciel ucieka w konfuzji [zawstydzony]. Wielbłądy, muły, bydło, owce dostały się w ręce nasze. Prochów samych amunicji nieprzyjaciel porzucił więcej niżeli za milion złotych. Wezyr tak szybko uciekał, że ledwie na jednym koniu i w jednej sukni. Ja zająłem wszystkie jego rzeczy, w tym namiot tak wielki, jak Warszawa albo Lwów. Mam wszystkie jego znaki, chorągiew, którą dał mu cesarz turecki i konia z drogim siodłem. Na polu leży złotych szabel pełno i innych wojennych rynsztunków po wojsku, które uciekło. Liczę, że samych namiotów na polu Turcy zostawili sto tysięcy. A co za delicje miał wezyr przy swoim namiocie, opisać niepodobna. Miał łaźnię, miał ogródek i fontanny, króliki, koty, a nawet papugę i strusia. Wszystko to dostało się w nasze ręce.
Źródło: List do królowej Marii Kazimiery,, oprac. Leszek Kukulski, Warszawa 1962.
Wskaż zdania prawdziwe.
- Jan III Sobieski uważał, że zwycięstwo pod Wiedniem było największym sukcesem w dziejach Polski.
- Król pisał list w zdobytym namiocie wezyra.
- Namiot wezyra był niewielkich rozmiarów.
- Turcy podczas ucieczki porzucili na polu bitwy wielką ilość broni.
- Turkom udało się wywieźć z obozu swoją artylerię.
- Wezyr turecki mieszkał bardzo skromnie.
Na ilustracji przedstawiono pomnik Jerzego Kulczyckiego znajdujący w Wiedniu. Był to żołnierz w służbie Jana Sobieskiego, który po zwycięstwie wiedeńskim osiedlił się w Wiedniu, gdzie założył pierwszą w tym mieście kawiarnię. Podobno był wynalazcą dosładzania kawy miodem i dolewania do niej mleka. Kawę podawał klientom w stroju tureckim, dodając do niej ciasteczka w kształcie półksiężyca – czyli tureckiego herbu.
Ostatnie 30 lat XVII wieku upłynęło Polakom na długoletniej wojnie z Turcją. W tym samym czasie można jednak wśród szlachty zaobserwować zdumiewające zjawisko – modę na tureckie rzeczy. Ubierano się wówczas w Polsce w stroje przypominające ubiory Turków. Tkaniny, z których je szyto, przywozili kupcy z Turcji. Sprowadzano również tureckie konie, siodła i uprząż. W wojsku polskim zaczęto organizować piechotę ubraną i uzbrojoną na wzór tureckich janczarów. Z Turcji przywożono też różne specjały, podawane na magnackich dworach – przede wszystkim słodycze oraz kawę.
Husaria
Husaria to rodzaj wojsk konnych. Husarze byli znakomicie wyszkoleni i uzbrojeni, między innymi w długie, mające około pięciu metrów kopie, ozdobione kolorowymi proporcami. Dodatkowo uzbrojeni byli w koncerz (rodzaj długiego i wąskiego miecza), szablę i pistolety. Głowę husarza osłaniał hełm, a pierś i ramiona – zbroja. Jako ozdobę nosili skóry dzikich zwierząt: lampartów, tygrysów i wilków. Używali bardzo drogich i znakomicie wyszkolonych koni. Husaria atakowała w pełnym pędzie, tworząc zwartą grupę i jednym uderzeniem przełamywała obronę nieprzyjaciela. W powszechnym mniemaniu husaria nosiła przymocowane do pleców skrzydła, które są jej symbolem. Czy używała ich jednak w trakcie walki, nie jest to takie oczywiste.
Na podstawie obrazów z XVII wieku wskaż, po czym można rozpoznać husarię.
- po długich kopiach z proporcami
- skórach dzikich zwierząt
- przypiętych skrzydłach
Rozwiąż krzyżówkę wpisując w odpowiednie miejsca nazwy sprowadzanych z Turcji artykułów spożywczych. Otrzymane hasło to tradycyjne danie tureckie, obecnie bardzo popularne w Polsce.
- Czarny napój podawany czasem z mlekiem i cukrem.
- Roślina, z której nasion wyrabia się chałwę i ciastka sezamki.
- Przyprawa korzenna stosowana m.in. do napojów.
- Przyprawa popularna w cukiernictwie, podawana często z jabłkami i ryżem.
- Deser z zamrożonych owoców z wodą.
| 1 | |||||||
| 2 | |||||||
| 3 | |||||||
| 4 | |||||||
| 5 |
Podsumowanie
Uzupełnij zdania podanymi niżej wyrazami.
Jana III Sobieskiego, Turcją, Wiedniem, XVII
Przez XVI i większość XVII wieku między Polską i ........................................ panował pokój. Do długotrwałej wojny doszło dopiero pod koniec wieku ......................................... Najazdy tureckie na Rzeczpospolitą zostały powstrzymane dzięki zwycięstwom ........................................, znakomitego dowódcy. W 1683 roku pokonał on turecką armię w bitwie pod .........................................
Polecenia
Przypomnij, dlaczego szlachta wybrała na króla Jana Sobieskiego.
Opowiedz, jakie były przyczyny i okoliczności wyprawy wiedeńskiej Jana III Sobieskiego.