ROXUOnnuXubPZ

Na zdjęciu z lotu ptaka przedstawione jest olbrzymie miasto. Zabudowa wysoka, sięga po horyzont.

1. Rozwój urbanizacji

Miasta mają długą historię. Za najstarsze uważa się Tell Qaramel w Syrii z XI i X wieku p.n.e. Inne bardzo stare miasta to Çatalhöyük w Turcji lub Jerycho w Izraelu. Przez tysiąclecia odsetek ludności miejskiej, czyli stopień urbanizacji, był bardzo mały. Szacuje się, że na początku XIX wieku było to zaledwie ok. 3%, a 100 lat później już około 10% ludności. Nieduża na pierwszy rzut oka zmiana oznaczała jednak zwiększenie liczby osób zamieszkujących miasta z 29 do 165 mln. Łączy się to przede wszystkim z ogólnym wzrostem ludności na świecie, ale są też inne ważne przyczyny tego zjawiska.

Jedną z nich była rewolucja przemysłowa, z którą wiązało się zapotrzebowanie na dużą liczbę pracowników mieszkających w pobliżu zakładów pracy. Wraz z rozwojem przemysłowym poprawiały się warunki życia, dlatego też ludność migrowała do miast. Do zwiększenia liczby ludności miejskiej przyczyniły się dodatkowo spadająca umieralność i wysoki przyrost naturalny.

Tam, gdzie rewolucja przemysłowa nie miała miejsca, ludności w miastach nadal było bardzo mało. Jeszcze w 1950 roku w miastach żyło ok. 29% ludzi na świecie, choć w rozbiciu na kontynenty dane są wyraźnie zróżnicowane.

Re5tKhC9pDVdx

Na ilustracji wykres słupkowy. Z lewej strony na osi pionowej podziałka od zera do siedemdziesięciu i opis „udział ludności miejskiej w ogólnej liczbie ludności mieszkańców w procentach”. Na osi poziomej podpisano kontynenty. Zielone słupki ustawione od najmniejszego do największego. Wartość najniższa – Afryka, piętnaście procent; następnie Azja – siedemnaście i pół procent; Ameryka Łacińska i Karaiby – czterdzieści jeden procent; Europa – pięćdziesiąt jeden procent, Australia i Oceania – sześćdziesiąt dwa procent; wartość najwyższa – Ameryka Północna, sześćdziesiąt trzy procent.

Od 1950 roku odsetek ludzi mieszkających w miastach systematycznie rośnie na wszystkich kontynentach.

Rjssk5G1JRcgB

Na ilustracji wykres słupkowy. Z lewej strony na osi pionowej podziałka od zera do stu i opis „udział ludności miejskiej w ogólnej liczbie ludności mieszkańców w procentach”. Na osi poziomej podpisano kontynenty. Zielone słupki ustawione kolejno wraz z podpisanymi kontynentami. Wartość najniższa: Afryka, około czterdzieści cztery procent; następnie Azja – ponad pięćdziesiąt jeden procent; Australia i Oceania – prawie osiemdziesiąt sześć i pół procent; Europa – prawie siedemdziesiąt pięć procent; Ameryka Łacińska i Karaiby – ponad osiemdziesiąt jeden procent; ostatnia Ameryka Północna, ponad osiemdziesiąt dwa i poł procent.

Wzrost liczby ludności miejskiej na świecie ma dwa źródła – to przyrost naturalny i migracje.

W krajach rozwijających się przyrost naturalny jest wysoki również w miastach, do których ludzie bardzo intensywnie migrują. W niektórych państwach zwiększająca się liczba mieszkańców wsi powoduje coraz większe problemy z wyprodukowaniem wystarczającej ilości żywności. Gdzie indziej dzięki wprowadzeniu nowych technologii w rolnictwie zmalało zapotrzebowanie na ręce do pracy. Jednocześnie miasto daje szanse na pracę niezależną od warunków naturalnych, łatwiejszy dostęp do żywności, edukacji lub służby zdrowia.

W krajach wysoko rozwiniętych przyrost naturalny jest niski, a różnice w poziomie życia między terenami wiejskimi i miejskimi nie są duże. Wpływa to na ograniczenie ruchu migracyjnego do miast. Co więcej, część ludzi przeprowadza się na przedmieścia lub jeszcze dalej. Mając najczęściej własny środek transportu, mogą korzystać z zalet przestrzeni i ciszy wsi, nie tracąc korzyści z pracy czy rozrywki w mieście.

Z wymienionych powodów liczba ludności w miastach w krajach rozwijających się rosła w latach 1950‑2020 w średnim tempie 3,8%, a w krajach rozwiniętych – 1,1%, czyli ponad trzy razy mniejszym.

R1C1KMbhcsKX1

Na ilustracji wykres liniowy. Z lewej strony na osi pionowej podziałka od zera do czterech i pół, poprowadzona co pięć dziesiątych. Obok niej opis: „wzrost poziomu urbanizacji w procentach”. Na osi poziomej pięcioletnie przedziały czasowe od tysiąc dziewięćset pięćdziesiątego do dwa tysiące pięćdziesiątego roku. Czerwoną linią zaznaczono zmiany tempa wzrostu liczby ludności miejskiej w państwach wysokorozwiniętych, turkusową – w państwach rozwijających się, granatową – na świecie. We wszystkich trzech przypadkach tendencja spadkowa. Dla państw wysokorozwiniętych – od niespełna dwóch i pół procent do około dwudziestu pięciu setnych procenta; dla państw rozwijających się – od około trzech i dwóch dziesiątych do około jednego procenta; dla świata – od około czterech i trzech dziesiątych do jednego i dwóch dziesiątych procenta.

2. Przestrzenne zróżnicowanie urbanizacji

Zróżnicowanie przestrzenne po 1950 roku zmieniło się w niewielkim stopniu. Nadal najbardziej zurbanizowana jest Ameryka Północna, Europa zachowała trzecie miejsce, a zaraz za nią znajdują się Australia i Oceania. Na drugie miejsce wskoczyła Ameryka Łacińska. Najmniej zurbanizowane kontynenty to Afryka i Azja. Dokładniejszy obraz przedstawia poniższa mapa.

Na kontynentach afrykańskim i azjatyckim widoczne są największe kontrasty. Papua Nowa Gwinea (13,35%), Burundi (13,71%) i Niger (16,63%)  to kraje o najniższym stopniu urbanizacji w skali świata. Z kolei Jordania (91,42%) i Gabon (90.09%) należą do najsilniej zurbanizowanych. W Azji w Singapurze 100% ludności mieszka w mieście, w Katarze – 99%, a w Kuwejcie – 98%. Najsłabiej zurbanizowane są Sri Lanka (18,71%), Nepal (20,58%) i Kambodża (24,23%).

Taki rozkład wielkości sugeruje zależność stopnia urbanizacji od stopnia rozwoju – im poziom rozwoju wyższy, tym wyższy stopień urbanizacji. Weryfikacji hipotezy służy poniższy wykres.

RTEJq8DSRSR7g

Na ilustracji wykres punktowy. Z lewej strony na osi pionowej podziałka od zera do stu i opis: „ludność miejska w procentach”. Na osi poziomej zaznaczone wartości od zera do stu tysięcy i opis: „wielkość PKB w przeliczeniu na jednego mieszkańca w dolarach USA”. W prawym dolnym rogu wykresu dopisek „skala logarytmiczna”. Na poziomej skali wyznaczono kolejne przedziały: zero, czterysta, tysiąc, dwa tysiące, cztery tysiące, dziesięć tysięcy, dwadzieścia tysięcy, czterdzieści tysięcy, sto tysięcy. Na wykresie czerwone kropki o różnym stopniu zagęszczenia. Mieszczą się głównie w obszarze pomiędzy wartością tysiąca i czterdziestu tysięcy na poziomej osi oraz między piętnastoma i około sześćdziesięcioma procentami na osi pionowej (jednocześnie dla wartości około dwóch tysięcy na osi poziomej). W przypadku wartości na poziomej osi pomiędzy dwudziestoma a czterdziestoma tysiącami, kropki na pionowej osi mieszczą się w przedziale od sześćdziesięciu do stu procent. Rozkład kropek na wykresie stopniowo przemieszcza się w kierunku tego drugiego punktu. Nazwami państw wyróżniono cztery kropki. Papua Nowa Gwinea – około trzynaście procent i około dwa tysiące dwieście jednostek na poziomej osi; Dżibuti – wartość na poziomej osi zbliżona do poprzedniej kropki, wartość na pionowej – około siedemdziesiąt siedem procent; Puerto Rico – niespełna dwadzieścia tysięcy na poziomej osi i prawie sto procent na pionowej; Katar – taka sama wartość na pionowej osi i około dziewięćdziesiąt tysięcy na osi poziomej.

Dobrze widać wzajemną zależność obu wielkości: wzrost jednej przyczynia się do wzrostu drugiej. Warto zauważyć, że zależność ta nie jest jednak bardzo ścisła – Katar i Puerto Rico mają tę samą wielkość urbanizacji (99%), a różnica PKB per capita jest pięciokrotna. Z kolei Dżibuti i Papua Nowa Gwinea mają takie samo PKB na osobę (2 200 $), a stopień urbanizacji odpowiednio 78,06% i 13,35%. Rozrzut punktów w kształcie wydłużonej „chmury”, a nie linii dowodzi, że na stopień urbanizacji wpływ mają również inne czynniki nieuwzględnione na wykresie.

3. Megamiasta

W niektórych krajach określa się, ile powinna wynosić minimalna liczba mieszkańców, by daną miejscowość można było uznać za miasto. Na przykład w Danii wystarczy 200 mieszkańców, zaś w Indiach musi ich być minimum 20 tysięcy.

Miasta liczące ponad 10 mln mieszkańców nazywa się megamiastami. W 1950 roku były tylko dwa megamiasta – Nowy Jork‑Newark i Tokio. W 1995 roku liczba ta wzrosła do 14. W 2020 roku było ich już 30, a w 2025 roku liczba ta ma wzrosnąć.

Z zestawienia wynika, że większość megamiast leży w krajach rozwijających się. Zakrawa to na pewien paradoks – stopień urbanizacji jest tam niski, a miasta rozrastają się do gigantycznych rozmiarów.

R12udMXEvHuKC

Na ilustracji wykres liniowy. Z lewej strony na osi pionowej podziałka od zera do dwudziestu pięciu tysięcy. Opis: „liczba ludności w tysiącach”. Na osi poziomej opisane lata od tysiąc dziewięćset pięćdziesiątego do dwa tysiące dwudziestego piątego roku. Kolorowymi liniami zaznaczono zmiany liczby ludności w wybranych megamiastach krajów rozwijających się: niebieską - Sao Paulo, czerwoną - Lagos, żółtą - Dżakartę. Tendencja rosnąca we wszystkich przypadkach. Lagos od wartości poniżej tysiąca w roku tysiąc dziewięćset pięćdziesiątym, do nieco ponad piętnastu tysięcy w dwa tysiące dwudziestym piątym roku; Dżakarta – od około tysiąca trzystu do ponad jedenastu tysięcy; Sao Paulo – od około dwóch i pół tysiąca do około dwudziestu dwóch tysięcy.

Wyjaśnienie pozornego paradoksu nie jest skomplikowane. Niski poziom urbanizacji równa się niedużej liczbie miast – wybór jest więc ograniczony. Migracja do miasta oznacza wielką zmianę w życiu, dlatego warto zdecydować się na to o najlepszych, choćby tylko spodziewanych perspektywach. Najczęściej wybór pada na stolicę kraju, największe miasto lub miasto portowe, choć nierzadko wszystkie te warunki są spełnione jednocześnie. Wynika stąd masowy napływ migrantów do jednego ośrodka miejskiego, co przy wysokim przyroście naturalnym powoduje, że liczba ludności dramatycznie rośnie, np. w Lagos 34‑krotnie w ciągu 65 lat.

Duża część mieszkańców miast w krajach rozwijających się ma niewielkie dochody. Część przybywa do miast, nie mając żadnych środków do życia, dlatego wyszukują rejony miasta nieatrakcyjne dla innych i próbują tam zamieszkać. Mogą to być na przykład tereny zalewowe przy rzece, strome stoki wzgórz położone na przedmieściach lub tereny znajdujące się bardzo blisko centrum. W miarę upływu czasu rozrastają się one do rozmiarów osiedli i dzielnic. Zwykle nazywa je się slumsami, choć w Indiach mówi się o bustees, a w Ameryce Łacińskiej o fawelach.

RQzyzSxFQwrSr

Na zdjęciu dzielnica mieszkaniowa w Sao Paulo. Na pierwszym planie favela z prowizorycznymi domami. Domy zbudowane z najtańszych materiałów: tektury, dykty, blachy, desek. W tle wieżowce.

Życie w takich dzielnicach nie należy do łatwych. Niskie dochody (o ile w ogóle takie są), powodują, że domy buduje się z najtańszych dostępnych materiałów, stąd ich małe rozmiary i niska jakość. Panuje tam duża gęstość zaludnienia. Tereny zajęte są często nielegalnie, dlatego zwykle nie ma tam wodociągów, kanalizacji, sieci energetycznej. Brakuje opieki państwa, nikt nie czuwa nad bezpieczeństwem, w związku z czym kwitnie przestępczość. Pojawiają się choroby wynikające z niedostatku czystej wody, pożary itp.

Problemy gwałtownego rozwoju miast w krajach rozwijających się nie dotyczą wyłącznie mieszkańców o niskich dochodach. Władze miejskie zwykle nie nadążają z rozwojem infrastruktury, co skutkuje na przykład niewydolnym systemem transportowym lub trudnościami z utylizacją śmieci.

RzpEx5bwzbI6s

Na zdjęciu ulica z lewej strony ograniczona wysokim betonowym murem. Na poboczu z lewej strony sterta śmieci, głównie plastikowe przezroczyste i kolorowe butelki i torebki. W śmieciach pięć krów poszukuje resztek pożywienia. Prawą stroną ulicy odbywa się ruch kołowy. Jadą samochody, rowery i riksze. W tle zabudowania.

4. Zespoły miejskie

Zwiększająca się liczba mieszkańców, budowa nowych zakładów przemysłowych, zakładanie centrów handlowych itp. powodują, że miasta rozrastają się przestrzennie – zajmują coraz większą powierzchnię. Prowadzi to do zbliżania się miast leżących obok siebie, a w konsekwencji do zetknięcia stref podmiejskich. Dzięki łatwości komunikacji między nimi władze administracyjne i firmy zaczynają ściślej współpracować, ludzie dojeżdżają do pracy, szkoły czy na zakupy. W taki sposób tworzą się zespoły miejskie (aglomeracje).

Jeżeli w zespole jedno z miast jest wyraźnie większe, dominujące ludnościowo lub ekonomicznie, mówimy o aglomeracji monocentrycznejaglomeracja monocentrycznaaglomeracji monocentrycznej. Przykładami są aglomeracje Berlina, Moskwy, a w Polsce – warszawska lub wrocławska.

R1eXs4B5PESSm

Na ilustracji schemat aglomeracji. Kilka piktogramów oznaczających miasta połączonych jest liniami. W centrum jeden duży piktogram, dookoła mniejsze. Połączenia rozchodzą się promieniście od największego piktogramu do mniejszych.

W niektórych przypadkach pobliskie miasta rozwijały się w podobnym tempie, dzięki np. rozległym złożom surowców. Wówczas rozrost każdego z nich jednakowo przyczyniał się do powstania zespołu miejskiego. Zespoły miast, w których żadne się nie wyróżnia nazywamy go aglomeracją policentryczną (konurbacją)aglomeracja policentryczna (konurbacja)aglomeracją policentryczną (konurbacją). Przykładami są obszar w zachodnich Niemczech między Düsseldorfem i Dortmundem, zwany Zagłębiem Ruhry, a w Polsce obszar między Gliwicami i Dąbrową Górniczą, czyli konurbacja górnośląska.

RaYM5GaLTnFnH

Na ilustracji schemat aglomeracji. Kilka piktogramów oznaczających miasta połączonych jest liniami. Wszystkie piktogramy są zbliżonej wielkości. Połączone są prawie każdy z każdym.

Szczególnie wielkie ludnościowo i przestrzennie zespoły miejskie doczekały się nawet własnej nazwy – megalopolismegalopolismegalopolis. Klasyczny zespół tego typu leży na wschodnim wybrzeżu Stanów Zjednoczonych między Bostonem i Waszyngtonem, zajmuje obszar niewiele mniejszy od połowy Polski, na którym mieszka około 45 mln ludzi.

Podsumowanie

• Obecnie większość ludzi na świecie mieszka w miastach.

• Stopień urbanizacji jest wyższy w krajach wysoko rozwiniętych.

• Stopień urbanizacji szybciej rośnie w krajach rozwijających się.

• Liczba megamiast (liczących ponad 10 mln mieszkańców) rośnie szybko w krajach rozwijających się.

• Rozrost miast powoduje powstawanie zespołów miejskich – aglomeracji.

• Niektóre zespoły miejskie (megalopolis) mają kilkadziesiąt milionów mieszkańców.

Słownik

Ćwiczenia