Polszczyzna regionów
Dlaczego jedni ludzie nazywają takie same owoce „borówkami”, a inni „jagodami”? Dlaczego mieszkańcy niektórych regionów Polski piją „kwaśne” mleko, a pozostali „zsiadłe”? Dlaczego dzieci z Małopolski wychodzą „na pole”, a ich rówieśnicy z innych części kraju wychodzą „na dwór”?
Dzieje się tak dlatego, że chociaż w Polsce obowiązuje jeden język, to w każdym regionie geograficznym odnajdziemy typowe dla niego słowa i formy gramatyczne.
1) Zastanów się, czy ktoś z twojej rodziny, przyjaciół lub znajomych mieszkających w innym regionie Polski, posługuje się językiem, który różni się od używanego przez ciebie. Jeśli tak, to wyjaśnij, na czym polegają te rozbieżności.
2) Zastanów się, czy w twojej okolicy ziemniaki nazywa się „kartoflami”, „pyrami”, a może po prostu „ziemniakami”.
3) Mieszkaniec Wrocławia to wrocławianin, natomiast mieszkanka tego miasta
to wrocławianka. Czy od nazwy miejscowości, w której mieszkasz, tworzy się nazwę jej mieszkanki/ mieszkańca? Jeśli tak, to podaj te słowa.
Terytorialne odmiany języka
W polszczyźnie można wyodrębnić wyrazy ogólne i wyrazy o ograniczonym zasięgu terytorialnym. Co to znaczy? Te pierwsze są używane na co dzień, każdy Polak je zna (np. „szkoła”, „muzyka”, „jedzenie”). Do drugiej grupy należą wyrazy charakterystyczne dla pewnego regionu (jest to tzw. słownictwo regionalneregionalne lub gwarowegwarowe).
Terytorialne odmiany języka polskiego nazywane są gwarami, dialektami lub odmianami regionalnymi.
1) Gwara to mowa ludności wiejskiej, ściśle związana z terytorium zamieszkiwanym przez jej użytkowników. Odróżnia ją przede wszystkim słownictwo i wymowa.
2) Dialekt ma szerszy zakres znaczeniowy. Oznacza zespół kilku lub kilkunastu gwar.
Zdarza się jednak, że oba terminy traktowane są jako synonimy.
Na terytorium Polski wyróżniamy dialekty: mazowiecki, małopolski, wielkopolski, śląski. Ponadto wyodrębniamy dialekty mieszane na wschodzie kraju i nowe dialekty mieszane na zachodzie i północy. Powstały one w efekcie połączenia polszczyzny ogólnej z elementami gwar używanych przez osadników z różnych regionów kraju, którzy po II wojnie światowej przybyli na włączone do Polski tereny.
Mapa przedstawiająca zasięg dialektów języka polskiego w granicach Polski: dialekt wielkopolski (województwo kujawsko‑pomorskie, prawie całe województwo wielkopolskie oraz południowo‑wschodnia część województwa pomorskiego); dialekt śląski (południowo‑wschodni kraniec woj. wielkopolskiego, prawie całe woj. opolskie, część zachodnia woj. śląskiego); małopolski (woj. świętokrzyskie, woj. małopolskie, woj. podkarpackie, południowo‑wschodnia część woj. łódzkiego, część wschodnia woj. śląskiego, południowa część woj. mazowieckiego w okolicach Radomia, południowa część woj. lubelskiego do miasta Lublin); mazowiecki (woj. podlaskie, południowo‑wschodnia część woj. warmińsko‑mazurskiego, prawie całe woj. mazowieckie, północno‑wschodni skrawek woj. łódzkiego i północny woj. lubelskiego); nowe dialekty mieszane (woj. zachodniopomorskie, lubuskie, dolnośląskie oraz część zachodnia woj. pomorskiego i część północno‑zachodnia woj. warmińsko‑mazurskiego); dialekty mieszane (obejmują wąski pas wzdłuż wschodniej granicy Polski – wschodnią część woj. podlaskiego, lubelskiego i podkarpackiego). Dialekt wielkopolski obejmuje obszar, na którym znajdują się miasta Grudziądz, Tuchola, Złotów, Piła, Bydgoszcz, Toruń, Włocławek, Poznań, Konin, Leszno, Rawicz, Kalisz, Kutno, Łęczyca, Łódź, Sieradz. Dialekt śląski obejmuje obszar, na którym znajdują się miasta Syców, Kluczbork, Opole, Prudnik, Gliwice, Bytom, Katowice, Tychy, Rybnik, Bielsko‑Biała. Dialekt małopolski obejmuje obszar, na którym znajdują się miasta Piotrków Trybunalski, Tomaszów Mazowiecki, Radomsko, Radom, Lublin, Chełm, Zamość, Częstochowa, Kielce, Tarnobrzeg, Dąbrowa Górnicza, Sosnowiec, Kraków, Tarnów, Rzeszów, Krosno, Nowy, Sącz, Nowy Targ. Dialekt mazowiecki obejmuje obszar, na którym znajdują się miasta Tczew, Malbork, Starogard Gdański, Płock, Lubawa, Ostróda, Olsztyn, Ełk, Suwałki, Białystok, Łomża, Ostrołęka, Warszawa, Siedlce, Biała Podlaska, Łowicz, Skierniewice, Biała Podlaska. Nowe dialekty mieszane obejmują obszar, na którym znajdują się miasta: Szczecin, Koszalin, Słupsk, Gorzów Wielkopolski, Zielona góra, Głogów, Milicz, Legnica, Wałbrzych, Wrocław, Brzeg, Elbląg. Dialekty mieszane obejmują obszar, na którym znajdują się miasta Przemyśl, Włodawa, Hrubieszów, Lubaczów. Na mapie zaznaczono również teren występowania języka kaszubskiego, który występuje w środkowej części woj. pomorskiego, miasta: Władysławowo, Gdynia, Gdańsk, Kościerzyna, Bytów.
W obrębie jednego dialektu wyróżnia się wiele gwar. Dzieje się tak dlatego, że gwara obejmuje swoim zasięgiem mowę mieszkańców mniejszego obszaru niż dialekt.
Na przykład w obrębie dialektu małopolskiego wyróżniamy, m.in. gwary: sądecką, żywiecką, kielecką, krakowską, podhalańską. Natomiast dialekt mazowiecki tworzą
m.in. gwara kurpiowska, łowicka i ostródzka.
Oprócz języka polskiego, w naszym kraju, status urzędowy ma również język kaszubski. Oznacza to, że na Kaszubach wszelkie informacje i tablice urzędowe mają dwie wersje językowe, a dzieci i młodzież uczą się języka kaszubskiego w szkołach.
Zadaniowo I
Przyporządkuj do odpowiednich grup wyrazy ogólnonarodowe i wyrazy o ograniczonym zasięgu terytorialnym.
łokulory, czapka, coło, ludź, okulary, roki, czoło, copka, lata, człowiek
| Słownictwo ogólnonarodowe | |
|---|---|
| Słownictwo o ograniczonym zasięgu terytorialnym |
Wykonaj poniższe polecenia. Odwołaj się do zamieszczonej wyżej mapy zasięgu dialektów języka polskiego lub skorzystaj z dostępnych źródeł wiedzy
(np. słowników, leksykonów, internetu).
Określ, w obrębie którego z dialektów znajduje się miejsce twojego zamieszkania.
Określ swoje miejsce zamieszkania (region, województwo, gmina). Następnie sprawdź na mapie lub w dostępnych źródłach wiedzy, który dialekt obejmuje ten teren.
Zastanów się, czy mieszkańcy regionu, w którym mieszkasz, posługują się konkretną gwarą. Zapisz jej nazwę.
Sprawdź w dostępnych źródłach wiedzy, czy język regionu, w którym mieszkasz, został scharakteryzowany w formie słownika dialektów i gwar. Jeśli tak, to podaj tytuł oraz autora/ autorów tej publikacji.
Przyjrzyj się poniższym fotografiom. Czy wiesz, że w różnych regionach Polski niektóre zwierzęta i rośliny są inaczej nazywane? Sięgnij do dowolnych źródeł wiedzy i podaj przynajmniej dwie regionalne nazwy poniższych roślin/ zwierząt.
Czy wiesz, że w różnych regionach Polski niektóre zwierzęta i rośliny są inaczej nazywane? Sięgnij do dowolnych źródeł wiedzy i podaj przynajmniej dwie nazwy regionalne dla wyrazów:
chaber,
czerwona porzeczka,
biedronka.
Odpowiedz, co przedstawiają poniższe fotografie. Z podanych form wymowy wybierz te, które odpowiadają normie ogólnopolskiej. Określ, w jaki sposób mieszkańcy twojego regionu wymawiają te nazwy.
Z podanych poniżej form wymowy wybierz te, które odpowiadają normie ogólnopolskiej. Określ, w jaki sposób mieszkańcy twojego regionu wymawiają te nazwy:
[zaba], [żaba],
[łoko], [oko],
[kobita], [kobieta],
[janioł], [anioł].
Zadaniowo II
Korzystając z dostępnych źródeł, zgromadź jak najwięcej legend dotyczących regionu twojego zamieszkania. Przeczytaj je, a następnie wynotuj słownictwo regionalne i gwarowe.
Wiele polskich miejscowości posiada symbole, które stanowią ich wyróżnik na tle innych miejsc w kraju (np. symbolem Warszawy jest syrenka, Krakowa – smok wawelski, Poznania – koziołki, Grójca – jabłka, a Torunia – pierniki). Zdecyduj, kto lub co może być symbolem/ symbolami twojego regionu. Wybierz jeden z nich i ułóż krótką rymowankę na ten temat.
Wiele polskich miejscowości posiada swoje symbole, np. Warszawa – syrenkę, Kraków – smoka wawelskiego, Poznań – koziołki, Grójec – jabłka, a Toruń – pierniki. Zdecyduj, kto lub co może być symbolem/ symbolami twojego regionu. Wybierz jeden z nich i ułóż krótką rymowankę na ten temat.
Pracując samodzielnie lub w grupie z koleżankami i kolegami z klasy, wyjaśnij,
w jaki sposób mieszkańcy regionu, w którym mieszkasz, pielęgnują jego kulturę. Odpowiedź powinna zawierać pełną informację o takich przedsięwzięciach i instytucjach jak: festiwale, konkursy, stowarzyszenia, wystawy, muzea, galerie, zespoły pieśni i tańca, itp.
W Polsce istnieją zespoły (rozpoznawalne i popularne w całym kraju), które w swoich utworach kultywują regionalne i lokalne tradycje. W tworzonych tekstach posługują się gwarą. Takim zespołem jest m.in. góralska kapela Trebunie‑TutkiTrebunie‑Tutki, która w swym dorobku artystycznym ma wiele piosenek sławiących piękno ich małej ojczyzny.
Odszukaj w dostępnych źródłach piosenkę zespołu Trebunie‑Tutki pt. Jo cłek wolny. Wynotuj z tekstu słowa gwarowe. Sprawdź ich znaczenie w języku ogólnopolskim. Zastanów się, czy te słowa były ci wcześniej znane?
Odszukaj w dostępnych źródłach wiedzy podane poniżej wyrazy gwarowe: cumelek, gruba, gira, starka, farwa. Zapisz ich znaczenie w języku ogólnopolskim oraz nazwę regionu, z którego pochodzą.
Zapisz poniższe regionalne przysłowia i powiedzenia w języku ogólnopolskim:
a) Jescy sie taki nie narodziół, co by wszystky wygodziół.
b) Lepsy śpicek niz chlebicek.
c) Leci jakby jemu soli na ogon nasypał.
d) Nie zawracaj gitary.
e) Skrobać marchewki.
f) Szneka z glancem.
g) Ślyp za ślyp, kieloch za kieloch.
Wskaż w poniższych wyrażeniach gwarowych końcówki wyrazów, które w języku ogólnopolskim uznawane są za nieprawidłowe: byłech tu, widza was, śmieli się, siedźma tam, rzuć kamyszek. Następnie zapisz ich ogólnopolską wersję.
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji.
Słowa klucze: słownictwo terytorialne (regionalne), dialekty, gwary.