RMvJSD2mEPb9u
Obraz nowożytny. Na pierwszym planie widać tumult uliczny, barbarzyńcy porywają niewiasty i okradają świątynie Rzymu ze skarbów. Na pierwszym planie Genzeryk na koniu rozkazuje wojownikom, poprzez wskazanie prawą ręką, wyprowadzić obywateli Rzymu do niewoli. Na wprost niego, na schodach świątyni, widoczny jest biskup Rzymu z pastorałem, przyglądający się zagładzie miasta. W centrum widać wynoszoną przez barbarzyńców menorę. W tle widoczne zabudowania świątynne i wyniesienie naturalne wzgórza ze stromym spadem, na którego szczycie znajduje się kolejna świątynia antyczna. Światło słoneczne pada z lewej krawędzi obrazu na scenę tumultu w centrum.

Kryzys i upadek cesarstwa rzymskiego

Genzeryk zdobywa Rzym w 455 roku
Źródło: domena publiczna.

Kryzys III wieku

W III w. n.e. cesarstwo rzymskie zmagało się z wieloma problemami wewnętrznymi. Okres niepokojów politycznych, gospodarczych i militarnych nazywany jest kryzysem III wieku. Wówczas w kraju dochodziło do licznych konfliktów i prób uzurpacji (chęci przejęcia) władzy. Gospodarka pogrążyła się w chaosie, a ludność wyniszczały epidemie. W tym okresie cesarstwo dotknęła tzw. plaga CyprianaPlaga Cyprianaplaga Cypriana. Gęste zaludnienie miast i dostęp do wody wszystkich mieszkańców, arystokracji i biedoty, powodował szerzenie się chorób.

Plaga Cypriana

Armia rzymska nie przypominała już wojska czasów wczesnego pryncypatuPryncypatpryncypatu. Legionistów rekrutowano z rejonów zasiedlonych masami barbarzyńskich imigrantów. Coraz większy wpływ na obieranie cesarzy miała gwardia pretoriańskatBvB2VGVrw_000tp001gwardia pretoriańska. Kryteria wyboru władców były proste: wygrywał ten z kandydatów, który obiecał większą premię za objęcie tronu. Oblicza się, że podczas trwającego 50 lat kryzysu pojawiło się około 20–25 uzurpatorów i pretendentów do władzy cesarskiej. Większość po krótkim czasie zginęła. Władzę oficjalnie objęło 26 cesarzy – dla większości wstąpienie na tron w praktyce było równoznaczne z wyrokiem śmierci. W tym czasie barbarzyńcyBarbarzyńca, plemiona barbarzyńskiebarbarzyńcy, dobrze wyczuwając wewnętrzne osłabienie imperium, zaczęli stopniowo rozprzestrzeniać się po terytorium cesarstwa.

Pryncypat
Barbarzyńca, plemiona barbarzyńskie
RUbC9PLTqhRrR
W trakcie kryzysu III wieku nie tylko Rzym, lecz także inne miasta w cesarstwie zaczęły otaczać się fortyfikacjami. Potężne mury w mieście Lugo w północno‑zachodniej Hiszpanii. Powstałe w latach 263–276 n.e. stanowią jeden z najlepiej zachowanych przykładów rzymskiej fortyfikacji w Europie
Źródło: Rosa Cabecinhas & Alcino Cunha (Rosino), licencja: CC BY 2.0.
tBvB2VGVrw_000tp001
tBvB2VGVrw_0000000T

Goci

RaS5uETPdXLOw
Ozdobna zapinka do szat używana przez Gotów
Źródło: Luis García, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Na zachodzie kontynentu europejskiego zagrożeniem stały się ludy pochodzące z terytorium Skandynawii, przede wszystkim dzisiejszej Szwecji. Stamtąd wywodziły się germańskie plemiona, które określa się mianem Gotów. W ich ślad na południowy wschód posuwali się Wandalowie, BurgundowieGepidowie. Ich wielki marsz w stronę Morza Czarnego w III w. n.e. spowodował wędrówkę i przemieszczanie się innych plemion. Markomanowie, Sarmaci i Kwadowie zostali zepchnięci w stronę granic Rzymu. W roku 267 zdołali nawet zdobyć Ateny.

1
Ćwiczenie 1
R1R2Oi653w3br1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
tBvB2VGVrw_0000001A

Reformy Dioklecjana

R19CAV6VuNqxD1
Cesarz Dioklecjan
Źródło: G.dallorto , Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

W wyniku trwających całe dziesięciolecia wojen i najazdów cały region świata grecko‑rzymskiego został zrujnowany. Zniszczeniu lub rabunkowi uległy wielkie miasta. Te nieszczęścia szły w parze ze śmiercionośnymi epidemiami i kryzysem gospodarki.

Spokój w imperium zdołał przywrócić dopiero cesarz Dioklecjan na początku
IV w. n.e. Uznał on, że najbardziej efektywnym sposobem administrowania wielkim mocarstwem i zapobieżenia uzurpacjom będzie tzw. tetrarchiaTetrarchiatetrarchia, czyli współrządy czterech cesarzy: dwóch wyższych rangą i starszych wiekiem augustów oraz dwóch młodszych cezarów, w których rękach spoczywała władza wykonawcza. Każdy z tetrarchów otrzymał swoją armię i strefę, za którą odpowiadał.

Tetrarchia
R17fwN2hePnLp1
System tetrarchii w cesarstwie rzymskim (koniec IV w.). Dioklecjan, jako august, zatrzymał dla siebie Wschód. Drugi august, Maksymian, otrzymał Italię i Afrykę. Cezar Konstancujsz odpowiadał za Galię i Brytanię, a drugi cezar, Galileusz, za prowincje naddunajskie. Zasiadać mieli w czterech stolicach: Trewirze, Mediolanie, Sirmium i Nikomedii. Intencją Dioklecjana było usytuowanie nowych stolic jak najbliżej zagrożonych granic
Źródło: Krystian Chariza i zespół, licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 2
R195DtZMsl9JC1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2

Na podstawie informacji z wiarygodnych źródeł opisz, jakie tereny zostały podbite przez Rzym za czasów republiki, a następnie cesarstwa.

R9sdj7oHXhShP
(Uzupełnij).
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
tBvB2VGVrw_0000001V
Rt9vO6TmO7fKW1
Rzeźba przedstawiająca tetrarchów, wmurowana w narożnik fasady bazyliki św. Marka w Wenecji
Źródło: Lure, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Dzięki reformom Dioklecjana granice cesarstwa zostały utrzymane i umocnione, a liczne miasta otoczono fortyfikacjami. Dioklecjan zwiększył liczebność armii oraz zhierarchizował administrację centralną, a ponadto zdecydował się na zreorganizowanie systemu podatkowego. Po niemal 50 latach zaciętej walki o przetrwanie imperium, wypełnionej wojnami domowymi, rewoltami, barbarzyńskimi najazdami i śmiercionośnymi epidemiami, Rzym pod panowaniem Dioklecjana i pozostałych tetrarchów nie tylko przetrwał, lecz zaczął się umacniać. Seria radykalnych reform na przełomie III i IV w. n.e. pozwoliła na przezwyciężenie kryzysu III wieku. Państwo zmieniło się jednak nie do poznania. Wiele zubożałych i zrujnowanych miast, zwłaszcza na bardziej dotkniętym najazdami Zachodzie, nie było już w stanie odzyskać dawnej świetności. Coraz wyższe podatki i rekwirowanie dóbr na potrzeby armii powodowało, że ludność uciekała z miast na prowincję, szukając możliwości zapewnienia sobie lepszych warunków bytowych. Naukowcy widzą w tym jeden z początkowych elementów procesu, który w epoce średniowiecznej był znany pod nazwą feudalizmuFeudalizmfeudalizmu. Antyczna, grecko‑rzymska cywilizacja, której synonimem był samorząd miast, zaczęła nieubłaganie odchodzić w przeszłość.

Feudalizm
1
Ćwiczenie 3
RrJbwz84CePKn1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
tBvB2VGVrw_00000026

Wielka wędrówka ludów i podział cesarstwa rzymskiego

Reformy Dioklecjana zatrzymały na pewien czas kryzys w państwie, jednak nie uchroniły cesarstwa przed prawdziwym niebezpieczeństwem – wielką wędrówką ludówWielka wędrówka ludówwielką wędrówką ludów. Zapoczątkowali ją przybyli ze stepów Azji koczowniczy Hunowie, którzy
w 375 r. przekroczyli Wołgę i podbili część plemion germańskich. Przebywający nad Dunajem Wizygoci postanowili szukać schronienia w granicach imperium. Cesarstwo zezwoliło masom głodujących ludów osiedlić się na swoim terytorium. Wkrótce jednak, w związku ze słabością militarną cesarstwa, a także korupcją urzędników rzymskich i przymusem płacenia coraz wyższych danin barbarzyńcy wymknęli się spod kontroli i zaczęli pustoszyć Trację i Macedonię.

Wielka wędrówka ludów

378 r. doszło do wielkiej bitwy pod Adrianopolem (dzisiaj Edirne w europejskiej części Turcji). Rzymianie ponieśli straszliwą klęskę z rąk wizygockiego wodza Fritigerna. Cesarz Walens zginął na polu walki, a ciała nigdy nie odnaleziono. Władca nie pozostawił męskiego potomka, co było przyczyną chaosu i licznych prób uzurpowania władzy. Była to pierwsza zapowiedź wielkich nieszczęść, jakie czekały cesarstwo ze strony najeźdźców.

395 r. n.e. po śmierci cesarza Teodozjusza Wielkiego doszło do kolejnej serii katastrofalnych wydarzeń, które miały położyć kres grecko‑rzymskiej cywilizacji w jej dotychczasowym kształcie. Imperium uległo definitywnemu podziałowi na cesarstwo zachodniorzymskie, ze stolicą w Rawennie i cesarstwo wschodniorzymskie, ze stolicą w Konstantynopolu.

Ciekawostka

Konstantynopol został założony przez cesarza Konstantyna Wielkiego,
który w 324 r. n.e. podjął decyzję o wzniesieniu miasta na miejscu greckiego Byzantionu. W 330 roku awansowało ono na administracyjną stolicę cesarstwa. Kontrolowała ona łączącą Morze Śródziemne i Morze Czarne cieśninę Bosfor, jak i szlaki na styku Europy i Azji. Konstantynopol został założony w niedalekiej odległości od granic na Dunaju i Eufracie, dlatego mógł stanowić dogodny punkt łączący szlaki w Cesarstwie Rzymskim.

Ćwiczenie 4
RElrnro5fGVgw1
Podział cesarstwa rzymskiego i wielka wędrówka ludów w IV i V wieku
Źródło: Krystian Chariza i zespół, licencja: CC BY 3.0.

Na podstawie mapy ustal, które plemiona osiedliły się na terenie cesarstwa rzymskiego. Powiedz, która część imperium w większym stopniu została objęta najazdami.

R1a6V1vRfysTN
(Uzupełnij).
Ćwiczenie 4

Wymień nazwy plemion, które dokonywały najazdów na terytorium cesarstwa rzymskiego.

R1e6gzTqdG3E0
(Uzupełnij).
Źródło: Contentplus pl. sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
R13bhfiCfj5WX
Ćwiczenie 5
Wskaż prawidłową datę podziału cesarstwa rzymskiego: a)330 r. b)375 r. c) 395 r. d) 476 r. Prawidłowa odpowiedź: c.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 6
R18cMoCRDexFQ1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Najazdy plemion barbarzyńskich

R1YMiAY1GmaRF
Parada Alaryka na ulicach Aten po zdobyciu miasta. Malowidło z 1920 roku
Źródło: domena publiczna.

W IV w n.e. na terenie Europy trwała wędrówka różnych plemion. Była spowodowana najazdami plemion koczowniczych ze stepów położonych w Azji, zwanych Hunami. W wyobrażeniu Rzymian ich zwyczaje stanowiły szczyt barbarzyństwa, a także obawiano się ich ze względu na sposób prowadzenia walki z przeciwnikiem. Hunowie atakowali gwałtownie, z impetem i szybkością, co powodowało przemieszczanie się ludów dotychczas osiadłych. W związku z tym na granice Imperium Rzymskiego zaczęli coraz mocniej napierać barbarzyńcy, którym przewodzili wybitni wodzowie. Półwysep Bałkański i północną Italię atakował Alaryk na czele germańskich Wizygotów.

W związku z coraz silniejszym naporem ludów germańskich z częścią z nich Rzym zdecydował się zawrzeć przymierze. Wynikało to z faktu rozciągłości granic cesarstwa, a także słabości rzymskiej armii, która dodatkowo doznała w 378 r. klęski pod Adrianopolem z rąk Wizygotów. Rzym za cenę pozwolenia osiedlenia się na terytorium cesarstwa, a także płacony trybut, zobowiązywał ludy do dostarczania żołnierzy. Takie plemiona uzyskiwały status foederati [czyt.: federati], a więc sprzymierzonych.  W ten sposób porozumienie z Wizygotami zawarł cesarz Teodozjusz. Po jego śmierci w 395 r. , gdy nastąpił trwały rozpad cesarstwa, plemiona barbarzyńskie coraz śmielej funkcjonowały na nowym terytorium, a ich wodzowie postępowali względem Rzymu z pozycji siły.

Niebawem wizygocka armia zaatakowała Italię. W 410 r. n.e., po kilku miesiącach oblężenia, zdobyła Rzym (od 402 r. siedzibą cesarza była już Rawenna). Wieczne Miasto po raz pierwszy od niemal 800 lat padło ofiarą obcej armii. Barbarzyńcy palili i plądrowali Rzym przez kilka dni. Rzymskie wojska wycofały się z Brytanii. W prowincjach rzymskich powstawały królestwa Germanów: w Hiszpanii osiedlili się Swebowie i Wizygoci ( którzy zajęli też południowa Galię) natomiast Wandalowie opuścili Hiszpanię i osiedli w północnej Afryce.

RZQUnDPrfYVUN
Łupienie Rzymu przez Wizygotów
Źródło: domena publiczna.
tBvB2VGVrw_0000003J

Upadek cesarstwa rzymskiego

REFb4pqfQIrcD1
Eugène Delacroix, Attyla (1843‑1847)
Źródło: domena publiczna.

W połowie V w. n.e. Galię zaatakowali Hunowie pod wodzą Attyli, a strach przed straszliwym zagrożeniem doprowadził do scementowania wielkiego sojuszu Galo‑Rzymian i barbarzyńców: Franków, Alamanów, Burgundów, a nawet Wizygotów. Ich pomoc pozwoliła rozbić Hunów w wielkiej bitwie na Polach Katalaunijskich w północno‑wschodniej Francji, w 451 roku n.e. i powstrzymać ich przed atakiem na Rzym. Była to jedna z decydujących bitew w historii.

Kiedy minęło bezpośrednie zagrożenie, powróciły konflikty. W 455 roku król Wandalów w Afryce, Genzeryk, zdobył Rzym i złupił miasto do szczętu.

R1P8836OlACyj
Genzeryk zdobywa Rzym w 455 roku
Źródło: domena publiczna.

Odtąd faktyczną władzę w zachodniej części cesarstwa sprawowali kolejno potężni germańscy wodzowie. Ostatecznie w 476 r. n.e. Odoaker ogłosił się królem na barbarzyńską modłę, detronizując ostatniego cesarza rzymskiego, nieletniego Romulusa Augustulusa, który przypadkiem nosił zarówno imię mitycznego założyciela Rzymu, Romulusa, jak i założyciela cesarstwa – Augusta. Odoaker odesłał insygnia cesarskie do Konstantynopola. Od tego czasu formalnie naczelną władzę nad cesarstwem sprawował cesarz Wschodu, a Odoaker był tylko jego reprezentantem. Moment ten uznaje się za cezurę wyznaczającą koniec starożytności.

Powody, dla których cesarstwo rzymskie - imperium rozciągające się od wybrzeży Półwyspu Iberyjskiego i Afryki Północnej, przez północne rubieże Brytanii, rzekę Dunaj po Azję Mniejszą, Arabię i Egipt - były złożone, zależne od czynników wewnętrznych i zewnętrznych.

Przyczyny wewnętrzne to m.in.:

  • Korupcja polityczna urzędników i wykruszanie się elit na wysokich stanowiskach;

  • Spadek wartości monety, poprzez mieszanie złota i srebra z mniej wartościową miedzią;

  • Kryzys w armii rzymskiej, składającej się w coraz większym stopniu z barbarzyńców;

  • Brak regularnej ściągalności podatków;

  • Walki wewnętrzne o władzę i brak stabilizacji;

  • Szerzące się choroby i epidemie.

Do przyczyn zewnętrznych można zaliczyć m.in.:

  • Najazdy plemion barbarzyńskich;

  • Długoletnie wojny cesarstwa rzymskiego na rubieżach, m.in. z państwem Sasanidów na wschodzie;

  • Zaniechanie podbojów, co powodowało brak napływu taniej siły roboczej;

  • Rozciągłość granic i brak możliwości utrzymania ochrony wojskowej na całej ich długości.

tBvB2VGVrw_00000048

Podsumowanie

RElrnro5fGVgw1
Podział cesarstwa rzymskiego i wielka wędrówka ludów w IV i V wieku
Źródło: Krystian Chariza i zespół, licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 7
R17urMAULhTz41
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 7

Przy pomocy wiedzy pozyskanej z materiału porównaj upadek republiki rzymskiej i upadek cesarstwa w V wieku. Znajdź podobieństwa i różnice.

RzIl42j54Dw6m
(Uzupełnij).

Podsumowanie

  1. Omów reformy cesarza Dioklecjana.

  2. Wymień przyczyny kryzysu i upadku cesarstwa rzymskiego.

  3. Wyjaśnij, w jaki sposób plemiona barbarzyńskie przyczyniły się do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego.

  4. Wyjaśnij, dlaczego bitwa na Polach Katalaunijskich zaliczana jest do  najważniejszych w dziejach historii.

  5. Jakie skutki dla Europy niosło wielowiekowe panowanie Imperium Rzymskiego?

RknkA2x71kWEX