Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Ludzki organizm ma dwie „anteny”, które odbierają fale dźwiękowe, czyli drgania cząsteczek powietrza. Przetwarzają je następnie na impulsy nerwowe, a potem przekazują do mózgu, odpowiedzialnego za rozpoznawanie dźwięków.

RMpsiyDYdJnJr
Przyrośnięte płatki uszne ma 20–25% Polaków. Małżowina uszna to tylko część narządu słuchu.
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:
  • jakie funkcje pełni układ nerwowy;

  • jakie rodzaje bodźców docierają do naszego organizmu ze środowiska zewnętrznego;

  • jaką funkcję pełnią narządy zmysłów.

Twoje cele
  • Omówisz budowę i funkcje elementów ucha zewnętrznego, środkowego, wewnętrznego.

  • Wykażesz związek budowy ucha z pełnionymi funkcjami.

  • Wyjaśnisz, w jaki sposób powstaje wrażenie słuchowe.

  • Wyjaśnisz, jak działa narząd równowagi.

  • Omówisz czynniki, które mogą pogorszyć słuch.

i4JGWfEd0C_d5e208

1. Narząd słuchu

Uszy pełnią podwójną rolę: odbierają dźwięki oraz informują o położeniu i ruchach głowy. Dzięki nim potrafimy wykrywać i lokalizować dźwięki, rozróżniać ich ton i natężenie oraz rejestrować położenie ciała.

Ucho składa się z 3 części: ucha zewnętrznego, środkowego i wewnętrznego. W skład ucha zewnętrznegoucho zewnętrzneucha zewnętrznego wchodzi małżowina uszna i zewnętrzny przewód słuchowy. Małżowina jest fałdem skóry rozpiętym na rusztowaniu zbudowanym z tkanki chrzęstnej. Jej kształt i pofałdowana powierzchnia stanowią przystosowanie do wyłapywania fal dźwiękowych, wzmacniania ich i przekazywania do zewnętrznego przewodu słuchowego – kanału zamkniętego błoną bębenkowąbłona bębenkowabłoną bębenkową. Wnętrze kanału wyposażone jest we włoski i gruczoły produkujące tłuszczową wydzielinę – woskowinę. Włoski zatrzymują zanieczyszczenia, a woskowina zatrzymuje drobnoustroje i pyły.

Ucho środkoweucho środkoweUcho środkowe składa się z jamy bębenkowej wypełnionej powietrzem, w której znajdują się 3 kosteczki słuchowekosteczki słuchowekosteczki słuchowe – najmniejsze kości organizmu: młoteczek, kowadełko i strzemiączko. Młoteczek jednym końcem przylega do błony bębenkowej, a drugim łączy się z kowadełkiem, ono zaś ze strzemiączkiem. Kosteczki słuchowe są ze sobą połączone stawowo.

Jama bębenkowa łączy się z gardłem za pośrednictwem przewodu zwanego trąbką słuchowątrąbka słuchowatrąbką słuchową (trąbką Eustachiusza), która odpowiada za wyrównywanie ciśnień po obu stronach błony bębenkowej. Różnica ciśnień pojawia się na przykład podczas startu i lądowania samolotu, wspinaczki górskiej lub słuchania muzyki ze słuchawkami na uszach, a także podczas eksplozji. Może ona powodować ucisk w uchu, ból, osłabienie słyszenia. Przełknięcie śliny sprawia, że ujście trąbki słuchowej, które zwykle jest zamknięte, otwiera się. Następuje wtedy wymiana powietrza między jamą bębenkową a gardłem, ciśnienie w uchu środkowym zrównuje się z ciśnieniem otoczenia, i nieprzyjemne uczucie w uchu znika.

Ucho wewnętrzneucho wewnętrzneUcho wewnętrzne ma skomplikowany kształt. Składa się z przedsionka, ślimaka i 3 kanałów półkolistych. Są to przestrzenie i kanały w kościach czaszki wyścielone nabłonkiem zwane błędnikiem. Błędnik zbudowany jest z przedsionka, ślimaka i trzech kanałów półkolistych. W przewodzie ślimaka znajduje się właściwy narząd słuchu, tzw. narząd Cortiego utworzony przez skupiska orzęsionych komórek zmysłowych. Kanały półkoliste stanowią zmysł równowagi.

R1X65Ef7rCNWu1
Elementy budowy ucha.
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Ćwiczenie 1
RrFAwi6FPMUMP
Wyjaśnij, dlaczego stan zapalny w obrębie jamy ustnej, np. niedoleczony ząb lub katar, mogą być przyczyną zapalenia ucha środkowego. (Uzupełnij).
Źródło: GroMar sp.z.o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ciekawostka

Zwierzęta poruszają małżowinami usznymi, aby móc lepiej lokalizować źródło dźwięków. Dzięki temu łatwiej im znaleźć pokarm, partnera do rozrodu lub też uciec przed zagrożeniem. U ludzi w toku ewolucji mięśnie poruszające małżowiną uszną uległy redukcji. U niewielu osób zachowały się jako tzw. organy szczątkowe, umożliwiające wykonywanie ograniczonych ruchów małżowinami.

Polecenie 1
R1avE56jENUoF
W przypadku narządów parzystych zwykle jest tak, że jeden z nich jest trochę sprawniejszy niż drugi. Zbadaj u kolegów i koleżanek w młodszej klasie, które ucho (prawe czy lewe) słyszy lepiej. W tym celu w małym pudełku (na przykład po zapałkach) umieść koralik i poproś każdą z badanych osób, by potrząsając pudełkiem, ustaliła, ile koralików jest w środku. Sugeruj, by zbliżyły pudełko do ucha. Zanotuj, które ucho uczniowie wybrali, i zapisz, ile osób w klasie jest prawousznych, a ile lewousznych. Ucho, do którego automatycznie zbliża się pudełko z koralikiem, jest uchem dominującym.
i4JGWfEd0C_d5e286

2. Jak powstają wrażenia słuchowe?

Bodźcem, który działa na narząd słuchu, jest fala dźwiękowa. Ucho zewnętrzne kieruje ją na błonę bębenkową. Pod wpływem energii fali akustycznej błona bębenkowa drga. Wibracje przenoszą się na młoteczek przylegający do błony bębenkowej. Dzięki ruchomym połączeniom stawowym między kosteczkami słuchowymi drgania z młoteczka przechodzą kolejno na kowadełko i strzemiączko, które łączy się z uchem wewnętrznym. Drgania strzemiączka wprawiają w ruch płyn w przewodzie ślimakowym. Podrażnione zostają rzęski komórek receptorowych wyścielających wnętrze przewodu ślimakowego, w wyniku czego pojawiają się w nich impulsy elektryczne. Za pośrednictwem nerwu słuchowego trafiają one do ośrodka słuchu w korze mózgowej, gdzie są odczytywane i interpretowane.

RusE33L130Poc1
Ulica, auta, słychać klakson, osoba na pierwszym planie początkowo odwrócona plecami do ulicy odwraca się, powiększenie na ucho. Pokazane schematycznie jak małżowina uszna kieruje dźwięki do przewodu słuchowego. Fala dźwiękowa wprawia w drgania błonę bębenkową. Drgania błony bębenkowej wprawiają w wibracje połączone z nią kosteczki słuchowe. Kosteczki przenoszą drgania na płyn wypełniający ślimak. Płyn zaczyna falować drażniąc komórki zmysłowe. Powstają w nich impulsy nerwowe. Informacje docierają nerwem słuchowym do mózgu. Chmurka z napisem "Co to za hałas?". Powrót do pierwszego ekranu. Osoba pozdrawia kogoś w przejeżdżającym samochodzie.

Ocena wysokości dźwięków zależy od szybkości drgań (częstotliwości wyrażanej zwykle w hercach Hz). Dźwięki o dużej częstotliwości odbierane są jako wysokie, a te o małej – jako niskie. Za rozróżnianie wysokości dźwięków odpowiada nabłonek zmysłowy narządu Cortiego. Różne jego komórki odbierają drgania o różnej częstotliwości. Mózg rozróżnia informacje płynące od poszczególnych grup komórek receptorowych i ocenia wysokość dźwięków.

R1Gaazy76h15h1
Komórki zmysłowe w ślimaku reagują na różne częstotliwości (wysokość) dźwięków.
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ciekawostka

Bodźcem odbieranym przez uszy jest fala dźwiękowa, która przemieszcza się w powietrzu, podłożu, przedmiotach oraz w wodzie. Gdy wypowiadamy słowa, słyszymy dźwięk docierający z krtani do ucha wewnętrznego zarówno przez powietrze, jak i przez tkanki ciała. Dlatego, gdy słuchamy nagrania własnego głosu, wydaje się on inny niż ten słuchany podczas wypowiadania słów – słychać wtedy tylko część głosu docierającą przez powietrze.

i4JGWfEd0C_d5e343

3. Jak dbać o słuch?

Wrażliwość na dźwięki i zdolność do ich słyszenia jest cechą osobniczą. Ludzkie ucho reaguje na odgłosy w zakresie 16‑20 tysięcy Hz, ale najbardziej wrażliwe jest w przedziale 500‑5 tysięcy Hz. Na odbiór dźwięków wpływ ma ich głośność (natężenie), którą mierzy się w decybelach (dB). Liczba pobudzonych komórek receptorowych w przewodzie ślimakowym oraz wzbudzonych impulsów nerwowych zależy od głośności dźwięku. Ludzkie ucho odbiera dźwięki o natężeniu do 130 dB. Przekroczenie górnej granicy powoduje na początku ból, potem trwałe, mechaniczne uszkodzenie słuchu wywołane wysokim ciśnieniem powietrza (fali dźwiękowej).

R1Q4vFUMwXUUB1
Wrażliwość na dźwięki.
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Dźwięki dokuczliwe, zbyt głośne, drażniące układ nerwowy określane są jako hałas. Towarzyszy on nam na co dzień w domu, szkole, na ulicy. Zbyt długie słuchanie głośnych dźwięków może doprowadzić do utraty wrażliwości na dźwięki ciche i te o wysokich częstotliwościach. Dzieje się tak, ponieważ hałas o dużym natężeniu powoduje zanik elastyczności rzęsek komórek zmysłowych, a potem ich obumieranie. Proces następuje stopniowo, dlatego na początku osoba z niedosłuchem jest nieświadoma tego problemu. Zagrożeni ubytkiem słuchu są na przykład motocykliści, robotnicy obsługujący głośno pracujący sprzęt, muzycy, a także uczestnicy koncertów rockowych. Osoby zawodowo przebywające w środowisku o dużym natężeniu dźwięku powinny stosować zatyczki do uszu lub nauszniki. Jako ochronę przed hałasem w miastach i wzdłuż ruchliwych dróg buduje się ekrany akustyczne lub sadzi szpalery drzew ograniczające uciążliwość niepożądanych dźwięków.

R10VuohBJhW2Q1
Przykład mapy akustycznej miasta, na której zaznaczone są obszary o różnym natężeniu hałasu.
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Młodzi ludzie słuchają zwykle muzyki zbyt głośno, wierząc, że nie są podatni na negatywne działanie hałasu. Tymczasem badania pokazują, że 20‑30% młodzieży zagrożone jest wczesną utratą słuchu. Jednym z największych współczesnych zagrożeń jest słuchanie muzyki w słuchawkach, zwłaszcza wkładanych do kanału słuchowego. Powietrze uwięzione pomiędzy słuchawką a błoną bębenkową działa jak tłok i może doprowadzić do uszkodzenia błony. Ponadto słuchawki dostarczają do ucha różne zanieczyszczenia i zarazki, które mają tam znakomite warunki do rozwoju. Z tego powodu osoby używające słuchawek są bardziej narażone na infekcje ucha, które także mogą prowadzić do uszkodzenia słuchu.

Polecenie 2

Za pomocą burzy mózgów i techniki rybiego szkieletu rozwiążcie problemy:

  1. Dlaczego młodzi ludzie słuchają bardzo głośnej muzyki?

  2. Dlaczego młodzi ludzie lekceważą zagrożenie związane z możliwością uszkodzenia słuchu?

RSS9Nf9Nbk8VO

Głośne i niepożądane dźwięki wywołują silną mobilizację organizmu – reakcję stresową. W efekcie następuje pogorszenie samopoczucia, szybsze męczenie się, pojawiają się bóle i zawroty głowy, zaburzenia pracy układu krążenia, nadciśnienie, wzrost napięcia mięśniowego, obniża się zdolność koncentracji. Przyczyną upośledzenia słyszenia lub utraty słuchu może być nie tylko nadmierny, długotrwały hałas, ale również odkładanie się woskowiny w przewodzie słuchowym, nawracające stany zapalne ucha środkowego, sztywność kosteczek słuchowych, zgrubienia błony bębenkowej, wiek.

R5Ee6NdTngSvb
Skala natężenia dźwięków.
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
11
Ćwiczenie 2
R16HbP66fsMMp
Zakres słyszenia dźwięków w różnych grupach wiekowych.
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
RWbCKQcSKbpT4
Na podstawie analizy wykresu wyjaśnij, co to znaczy, że starsi ludzie słyszą słabiej niż młodzi. (Uzupełnij).
Źródło: GroMar sp.z.o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
RvmqsFIO6ei0K
Ćwiczenie 2
Uporządkuj źródła dźwięku od najniższego natężenia dźwięku, do najwyższego.

Osobom niedosłyszącym w odbieraniu dźwięków pomagają aparaty słuchowe. Są to urządzenia elektroniczne zaopatrzone w mikrofon, który odbiera dźwięki z otoczenia, wzmacniacz dźwięków i głośnik. W przypadku, gdy większość receptorów słuchu jest nieczynna, wszczepia się implanty słuchowe. Elektroniczne urządzenie przetwarza dźwięki na sygnały elektryczne, które są przekazywane wprost do nerwu słuchowego.

RZp8Elfal6OSP1
Implant słuchowy.
Źródło: Tony Alter (https://www.flickr.com), licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Warto wiedzieć

Słonie, podobnie jak walenie, potrafią przekazywać sobie informacje na odległość kilku kilometrów. W tym celu wydają infradźwięki, drgania o niskiej częstotliwości, które mogą się przenosić na duże odległości. Dla ludzkiego ucha niesłyszalne są zarówno infradźwięki, jaki i ultradźwięki (dźwięki bardzo wysokie). Tymczasem za pomocą ultradźwięków porozumiewają się na przykład nietoperze oraz właściciele psów ze swoimi pupilami, używając ultradźwiękowych gwizdków.

R1MqcxwZISH9O
Zakres dźwięków słyszanych przez wybrane organizmy.
Źródło: Anita Mowczan, licencja: CC BY-SA 3.0.
i4JGWfEd0C_d5e425

4. Narząd równowagi

W uchu wewnętrznym znajdują się trzy kanały półkoliste, które rejestrują bodźce związane z ruchami głowy i zmianą pozycji ciała. W wypełnionych płynem kanałach znajdują się orzęsione komórki zmysłowe oraz ziarenka węglanu i fosforanu wapnia (otolity). Podczas ruchu głowy płyn przemieszcza się, co powoduje ruch otolitów, które naciskają na rzęski i powodują ich wyginanie. To powoduje powstanie impulsu nerwowego. Informacja o zmianie położenia ciała dociera do mózgu, który uruchamia reakcje organizmu, pozwalając kontrolować postawę i położenie ciała w przestrzeni.

RI0KXGetxpbI21
Kanały półkoliste.
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
REhg1AhHjeW0g1
Zdolność utrzymywania równowagi można wytrenować.
Źródło: LiAnna Davis (https://commons.wikimedia.org).
Polecenie 3
R10YddfhaZlpJ
Sprawdź, będąc w pustym, dużym pomieszczeniu, czy potrafisz iść prosto z zamkniętymi oczami. Ustaw się przy jednej ścianie, spójrz przed siebie i wyznacz punkt, do którego chcesz dojść. Zamknij lub zawiąż oczy i postaraj się dojść do wyznaczonego celu. Czy ci się udało? Który narząd zmysłu wspomaga zmysł równowagi?
Warto wiedzieć

Podczas kręcenia się na karuzeli receptory narządu równowagi są stale i silnie drażnione. Komórki nerwowe ośrodkowego układu nerwowego nie nadążają z przetwarzaniem docierających do nich sygnałów, dlatego po zejściu z karuzeli odczuwa się zawroty głowy i trudno utrzymać równowagę.

i4JGWfEd0C_d5e479

Podsumowanie

  • Ucho stanowi narząd zmysłu słuchu i równowagi.

  • Właściwym narządem słuchu są komórki receptorowe w przewodzie ślimakowym.

  • Komórki receptorowe narządu słuchu odbierają informacje w postaci drgań płynu wypełniającego wnętrze przewodu ślimakowego, a komórki narządu równowagi – przemieszczania się otolitów obecnych w płynie wypełniającym kanały półkoliste.

  • Wrażenia dźwiękowe powstają w ośrodku słuchu kory mózgowej.

  • Za odbiór bodźców związanych z ruchami głowy czy zmianą pozycji ciała odpowiadają 3 przewody półkoliste będące częścią ucha wewnętrznego.

  • Ludzkie ucho reaguje na dźwięki o wysokości 16 Hz‑20 tysięcy Hz i natężeniu do 130 dB.

Praca domowa

11
Ćwiczenie 1
R13KFmyE5A6MZ
Opisz elementy ucha zewnętrznego, środkowego i wewnętrznego oraz funkcje, jakie pełnią w procesie powstawania wrażenia słuchowego. (Uzupełnij).
Źródło: GroMar sp.z.o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Ćwiczenie 2
RoKITr1zUzhiz
Podaj argument na to, że ucho stanowi narząd zmysłu odbierający bodźce mechaniczne. (Uzupełnij).
Źródło: GroMar sp.z.o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
i4JGWfEd0C_d5e547

Słownik

błona bębenkowa
błona bębenkowa

cienka, elastyczna błona łącznotkankowa oddzielająca ucho zewnętrzne od ucha środkowego, odpowiedzialna za wzmacnianie drgań i przekazywanie ich na kosteczki słuchowe

kosteczki słuchowe
kosteczki słuchowe

młoteczek, kowadełko, strzemiączko; najmniejsze elementy kostne organizmu połączone ze sobą stawowo; przekazują drgania z błony bębenkowej do ucha wewnętrznego

trąbka słuchowa
trąbka słuchowa

przewód łączący jamę bębenkową z gardłem; odpowiada za wyrównywanie różnicy ciśnień między uchem zewnętrznym i środkowym

ucho środkowe
ucho środkowe

część ucha składająca się z błony bębenkowej, jamy bębenkowej i 3 kosteczek słuchowych: młoteczka, kowadełka i strzemiączka; częścią ucha środkowego jest też trąbka słuchowa, która łączy jamę bębenkową z gardłem; ucho środkowe odpowiada za wzmacnianie drgań i przekazywanie ich do ucha wewnętrznego

ucho wewnętrzne
ucho wewnętrzne

część ucha, w której znajduje się właściwy narząd słuchu (narząd Cortiego) oraz zmysł równowagi (kanały półkoliste)

ucho zewnętrzne
ucho zewnętrzne

część ucha odpowiedzialna za wychwytywanie i przekazywanie dźwięków do ucha środkowego

i4JGWfEd0C_d5e669

Zadania

11
Ćwiczenie 1
RLp3f2teSvQv3
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska-Szczygieł, licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Ćwiczenie 2
REV84ubtArcM2
Spośród podanych niżej sytuacji wybierz te, które stanowią zagrożenie dla narządu słuchu. Możliwe odpowiedzi: 1. noszenie słuchawek wewnątrzkanałowych, 2. zabawa na dyskotece w pobliżu wzmacniaczy dźwięku, 3. zabawy w wesołym miasteczku, 4. wspinaczka wysokogórska, 5. lot balonem
Źródło: Monika Zaleska-Szczygieł, licencja: CC BY-SA 3.0.
2
Ćwiczenie 3
RyJrEr8nbBoii
Uporządkuj, zaczynając od góry, elementy budowy ucha w taki sposób, żeby zilustrować powstawanie wrażenia słuchowego. Elementy do uszeregowania: 1. błona bębenkowa, 2. ośrodek słuchowy, 3. młoteczek, 4. przewód ślimakowy, 5. strzemiączko, 6. zewnętrzny przewód słuchowy, 7. kowadełko, 8. nerw słuchowy, 9. narząd Cortiego
Źródło: Monika Zaleska-Szczygieł, licencja: CC BY-SA 3.0.
R1OXaYpIX4xx92
Ćwiczenie 4
Ucho zewnętrzne oddziela od ucha środkowego 1. trąbka Eustachiusza (słuchowa), 2. kanałach półkolistych, 3. błona bębenkowa, 4. uchu wewnętrznym. Za wyrównanie ciśnienia między uchem środkowym a otoczeniem odpowiada 1. trąbka Eustachiusza (słuchowa), 2. kanałach półkolistych, 3. błona bębenkowa, 4. uchu wewnętrznym. Właściwy narząd słuchu znajduje się w 1. trąbka Eustachiusza (słuchowa), 2. kanałach półkolistych, 3. błona bębenkowa, 4. uchu wewnętrznym. Informacje o położeniu ciała odbierane są przez komórki zmysłowe znajdujące się w 1. trąbka Eustachiusza (słuchowa), 2. kanałach półkolistych, 3. błona bębenkowa, 4. uchu wewnętrznym.
Źródło: Monika Zaleska-Szczygieł, licencja: CC BY-SA 3.0.
3
Ćwiczenie 5
R13PN3yX3QFKT
Łączenie par. Oceń poprawność zdań i zaznacz odpowiedź Prawda lub Fałsz.. Trudności z utrzymaniem równowagi po zejściu z karuzeli związane są z ruchem limfy w trąbce Eustachiusza.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Podczas zabawy w głuchy telefon kosteczki słuchowe przekazują fale dźwiękowe na błonę bębenkową.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Podczas jazdy windą na 20. piętro wzrasta różnica ciśnień między otoczeniem i uchem środkowym.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Podczas słuchania w bezruchu recytacji wiersza zostają podrażnione komórki zmysłowe w przewodach półkolistych.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz
Źródło: Monika Zaleska-Szczygieł, licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑azure

Notatnik

R1cbasZ9denTi
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar sp.z.o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.