Bajki Ignacego Krasickiego
W epoce oświecenia wielką wagę przywiązywano do racjonalnego tłumaczenia świata. Czy jednak można tę postawę utożsamiać z kultem rozumu? Ten problem można analizować na podstawie bajek Ignacego Krasickiego.
Korzystając z dowolnego źródła przypomnij sobie główne cechy bajki oraz zadania utworów należących do tego gatunku literackiego. Swoje wnioski zapisz poniżej.
Ignacy Krasicki
Ignacy Krasicki
Najważniejszy przedstawiciel oświeceniowego klasycyzmu; liryk, epik, komediopisarz, publicysta, tłumacz. Urodził się w 1735 r. w Dubiecku w szlacheckiej, lecz zubożałej rodzinie, spokrewnionej z najświetniejszymi rodami Rzeczypospolitej. W 1751 r. udał się do Warszawy, gdzie studiował w seminarium misjonarzy, które ukończył w 1754 r., ale święcenia kapłańskie uzyskał dopiero w 1759 r. W latach 1759‑1761 odbył studia teologiczne w Rzymie, w tym czasie zwiedził też Francję. Po powrocie do kraju zaangażował się w politykę, początkowo sympatyzując ze stronnictwem Czartoryskich, tzw. Familią. Ponieważ Familia popierała wybór Stanisława Augusta Poniatowskiego na tron, Krasicki zbliżył się do młodego władcy, zostając nawet jego kapelanem. Krasicki był twórcą koncepcji czasopisma propagującego idee obozu królewskiego – ukazującego się od 1765 r. 'Monitora', w którym zamieszczał swoje teksty publicystyczne. Dzięki wsparciu władcy w 1766 r. konsekrowano go na biskupa warmińskiego, co dawało mu godność i niemałe dochody, które przeznaczał m.in. na upiększanie siedziby w Heilsbergu (czyli Lidzbarku Warmińskim). W roku 1772 (po I rozbiorze) stał się poddanym władcy Prus Fryderyka II, co utrudniło mu stały kontakt z krajem, ponieważ coraz częściej bywał na dworze Fryderyka, ale nigdy nie stał się usłużnym chwalcą swego nowego władcy. Ignacy Krasicki bywał na obiadach czwartkowych u Stanisława Augusta Poniatowskiego, w czasie których czytał własne utwory. Chociaż pozostawał obywatelem innego państwa, stale interesował się sytuacją ojczyzny, a w 1795 r. otrzymał tytuł arcybiskupa gnieźnieńskiego, czyli prymasa Polski. Zanim Krasicki został konsekrowany, dokonano III rozbioru i prymas pozostawał poddanym Prus. Zmarł w 1801 r. w Berlinie, ale jego ciało sprowadzono do Polski w 1829 r. i złożono w katedrze gnieźnieńskiej. Krasicki pisał przede wszystkim utwory literackie, chociaż spod jego pióra wyszły również wspomniane wyżej felietony, zamieszczane w czasopismach. Był mistrzem satyry i bajki, które uprawiał w przekonaniu, że najbardziej skutecznym sposobem edukacji i wychowania społeczeństwa jest śmiech. Napisał też trzy powieści, trzy poematy heroikomiczne, epos, dramaty. Realizują one zasady klasycyzmu (ładład, precyzjaprecyzja, racjonalizmracjonalizm, odwołania do antykuodwołania do antyku). Model stylu klasycystycznego, który stosował Krasicki, uznano w kulturze za wzorcowy. Część utworów Ignacy Krasicki podpisał pseudonimem X.B.W. (Książę Biskup Warmiński), jego twórczość zajmuje trwałe miejsce w polskiej literaturze.
Sztuka klasycystyczna w Polsce zaczęła się kształtować na dworach magnackich m.in. W. Rzewuskiego i wśród pijarów (S. Konarski). Centralnym ośrodkiem był dwór króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, gdzie odbywały się obiady czwartkowe. Głoszono cele wychowawczo‑umoralniające, wyrażano dążności reformatorskie w dziedzinie polityki, życia społecznego i kultury. Klasycyzm polski przyczynił się do podniesienia rangi twórczości literackiej, której wyznaczał dużą rolę w wychowaniu światłego obywatela, do unowocześnienia języka i udoskonalenia form poetyckich.
Spośród wymienionych poniżej gatunków wybierz te, które najlepiej służą funkcji dydaktycznej:
epos,
powieść,
pieśń,
hymn,
tren,
komedia,
psalm,
satyra,
bajka.
Uzasadnij, że utwory, w których został zastosowany komizm (sytuacji, postaci, języka), najlepiej realizują funkcję dydaktyczną.
W świecie bajki
O bajce i bajkopisarzach polskichGrecy [...] wynalazek tej formy twórczości przypisują półlegendarnemu EzopowiEzopowi, niewolnikowi z Frygii, który właśnie dzięki tak niskiemu statusowi społecznemu wpadł na pomysł, aby mówić panom nieprzyjemne dla nich prawdy nie wprost, ale za pomocą zwierzęcych alegorii. Mitotwórcza fantazja Greków skłonna była tłumaczyć natchnienie Ezopa działaniem sił cudownych. Przytaczano opowieść, według której nad monstrualnie brzydkim niewolnikiem zlitował się Hermes i nauczył go znanej mu z Olimpu sztuki mówienia bajek. W innej wersji miał to uczynić Zeus [...]. Popularny w literaturach chrześcijańskich od średniowiecza Żywot Ezopa zamienia [...] Zeusa na Boga. Tradycja chrześcijańska znała zresztą lepszy argument przemawiający za boskim pochodzeniem gatunku. Odkryto bowiem strukturalne podobieństwo między utworami ze zbioru Ezopowego a biblijnymi przypowieściami; wniosek wydawał się oczywisty: ludzkie bajki mają źródło w Biblii. Pogląd ten powtarzano jeszcze w XVIII w., chociaż epoka filozofów znała już teorię wywodzącą gatunek z kultury ludowej. Zwolennicy tej teorii utrzymywali, że bajka jest dawniejsza od wszelkiego piśmiennictwa [...]. Szukano ich w najsławniejszych pokładach kultury, kiedy kształtował się system językowy i sposób wyrażania pojęć ogólnych za pomocą prostej metafory. Stąd miał być już tylko krok do bajkowej alegorii [...]. Od niepamiętnych czasów bajka służyła zadaniom wychowawczym [...]. Pierwsze zbiory tekstów zawdzięczamy retorom greckim, którzy cenili je jako materiał do ćwiczeń, obejmujących m.in. tłumaczenie alegorii. [...] Teksty przypisywane Ezopowi obrastały formułami objaśniającymi w sposób zwięzły ogólny sens fabuły; stąd wywodzi się tzw. morał.
Wymień i krótko scharakteryzuj dwie teorie dotyczące genezy bajki jako gatunku.
Wyjaśnij, jakie znaczenie dla powstania gatunku miał fakt, że Ezop był niewolnikiem.
Wyjaśnij, co oznacza mowa ezopowa. Podaj przykłady tekstów literackich, w których zastosowano taki rodzaj wypowiedzi. Określ na podstawie wybranego tekstu, w jakim celu posłużono się mową ezopową.
Odmiana gatunkowa bajki; utwór niewielkich rozmiarów, w którym bohaterami są przede wszystkim zwierzęta, będące nosicielami pewnych stałych cech (np. mrówka – pracowitość, osioł – upór, lis – spryt itd.).
Wyjaśnij, jakie informacje o bohaterze na podstawie opisu można uzyskać z mimiki jego twarzy, postawy i stroju.
W XVII wieku we Francji tworzył bajkopisarz, który sławą dorównał Ezopowi – Jean de La FontaineJean de La Fontaine. Jego dzieła wykazywały większość podstawowych cech gatunku (dydaktyzm, wierszowana forma, morał), ale były nieco odmienne od tych, które tworzył Ezop. La Fontaine pisał bajki narracyjne, które przybierały postać krótkiej wierszowanej noweli (liczące np. kilkadziesiąt wersów, z rozbudowaną fabułą, zawierającą m.in. dokładniejsze opisy wyglądu bohaterów) w przeciwieństwie do bajek epigramatycznych – krótkich i zwięzłych, najczęściej czterowersowych, zawierających elementy liryczne. Cechą charakterystyczną tych utworów był brak bogatej fabuły czy też narracji.
Spośród podanych właściwości bajek wybierz te, które są typowe dla bajki ezopowej, oraz te, które występują w bajkach Ezopa i La Fontaine’a. Uzupełnij tabelę.
narracyjna, opisowa, epigramatyczna
Bajka ezopowa | |
---|---|
Bajka lafontenowska |
Literatura OświeceniaNajwiększe sukcesy odniósł Krasicki jako bajkopisarz. Zbiór pt. Bajki i przypowieści, wydany w roku 1779, zawiera bajki krótkie, epigramatyczne, nawiązujące do stale żywych wzorów Ezopowych. Po wydaniu Bajek i przypowieści nie zaprzestał uprawiania tego gatunku. Pisał je do końca, niektóre publikował w czasopiśmie 'Co tydzień' (1798–1799). Zebrane w pośmiertnej edycji Franciszka Ksawerego DmochowskiegoFranciszka Ksawerego Dmochowskiego (1802), stanowiły osobno cykl pt. Bajki nowe. Reprezentowały one typ odmienny: były to przeważnie bajki dłuższe, narracyjne, oparte na wzorach La Fontaine’a.
Kilka słów o filozofach...
W obydwu zbiorach bajek Ignacego Krasickiego znaleźć można po dwa utwory, w których bohaterami są filozofowie. Jak przedstawiciel wieku filozofów przedstawiał uczonych?
FilozofZaufany Filozof w zdaniach przedsięwziętychZaufany Filozof w zdaniach przedsięwziętych,
Nie wierzył w Pana Boga, śmiał się z wszystkich świętych.
Przyszła słabość, aż mędrzec, co firmament mierzył,
Nie tylko w Pana Boga, i w upiryupiry wierzył.
Wyjaśnij, czy Filozof to bajka epigramatyczna, czy – narracyjna. Uzasadnij swoją odpowiedź.
Scharakteryzuj bohatera bajki.
Opisz, co spowodowało zmianę postępowania filozofa, oraz wyjaśnij, na czym polegała jego przemiana.
Określ stosunek narratora do przedstawionego w bajce filozofa.
Określ, jak należy oceniać postać filozofa z bajki – negatywnie czy pozytywnie. Uzasadnij swoją odpowiedź.
Filozof i oratorFilozof dysputował o prym z oratoremoratorem.
Gdy się długo męczyli mniej potrzebnym sporem,
Nadszedł chłop. 'Niech nas sądzi!' – rzekli razem oba.
'Co ci się – rzekł filozof – bardziej upodoba?
Czy ten, który rzecz nową stwarza i wymyśla,
Czy ten, co wymyśloną kształci i określa?'
'My się na tem – chłop rzecze – prostacy, nie znamy,
Wolałbym jednak obraz aniżeli ramy'.
Wyjaśnij, czy Filozof i orator to bajka epigramatyczna, czy - narracyjna. Uzasadnij swoją odpowiedź.
Określ, o co wiedli spór tytułowi bohaterowie.
Wyjaśnij własnymi słowami, czym zajmują się filozof i orator ukazani w bajce.
Wyjaśnij, co to oznacza, że spór bohaterów rozstrzygnął prosty chłop. Czy jego opinia jest miarodajna? Uzasadnij swoją odpowiedź.
Zapisz własnymi słowami sens wypowiedzi chłopa z bajki Ignacego Krasickiego.
W Bajkach i przypowieściach wizerunek filozofa nie jest jednoznaczny:
To ten, który – gdy dzieje się coś złego – porzuca swoje przekonania. Czy zmiana postępowania oznacza, że zaczyna prawidłowo postrzegać świat? Nie! Kult rozumu zastąpił magią...
To ten, który – zanim coś powie – myśli. Umysł filozofa zatem próbuje zrozumieć świat i to właśnie ten uczony ów świat tłumaczy za pomocą idei...
FilozofPo stryju filozofiefilozofie wziął jeden spuściznęspuściznę,
Nie gotowiznęgotowiznę,
Tam, gdzie duch buja nad ciało,
Takich sprzętów bywa mało,
Ale były na szafach, w szafach słojkówsłojków szyki,
AlembikiAlembiki,
Papierów stósystósy,
Globusy
I na stoliku
Szkiełek bez liku,
A w końcu ławy
Worek dziurawy.
Wziął jedno szkiełko, patrzy, aż wór okazały.
Wziął drugie, a woreczek nikczemnynikczemny i mały.
Westchnął zatem nieborak i rzekł: 'Wiem, dlaczego
Były pustki w dziurawym worku stryja mego:
Gdyby był okiem, nie szkłem, na rzeczy poglądał,
I on by użył, i ja znalazłbym, com żądał'.
Opisz, co pozostało po filozofie‑uczonym.
Do opisu przedmiotów, które pozostały po śmierci filozofa, Ignacy Krasicki użył krótkich wersów – wyjaśnij, czemu służy taki zabieg językowy.
Na podstawie tekstu sformułuj ocenę filozofa‑uczonego.
Filozof i chłopWielki jeden filozof, co wszystko posiadałwszystko posiadał,
Co bardzo wiele myślał, więcej jeszcze gadał,
Dowiedział się o drugim, który na wsi mieszkał.
Nie omieszkałNie omieszkał
I kolegę odwiedzieć,
I od niego się dowiedzieć,
Co umiał i skąd była ta jego nauka;
Znalazł chłopa nieuka,
Bo i czytać nie umiał, a więc książek nie miał.
Oniemiał.
A chłop w śmiech: 'Moje księgi – rzekł – wszystkie na dworze:
Wół, co orze,
Sposobi mnie do pracy, uczy cierpliwości,
Pszczoła pilności,
Koń, jak być zręcznym,
Pies, jak wiernym i wdzięcznym,
A sroka, co na płocie ustawicznie krzeczy,
Jak lepiej milczyć niźli gadać nic do rzeczy'.
Scharakteryzuj dwa rodzaje źródeł wiedzy, o których mowa w bajce.
Wyraz nieuk zazwyczaj ma negatywne znaczenie. Kim jest nieuk w bajce Krasickiego? Uzasadnij odpowiedź.
Dopasuj do nazw zwierząt przywołanych przez chłopa z bajki Ignacego Krasickiego odpowiednie cechy.
wierność, wdzięczność, zręczność, pilność, cierpliwość, pracowitość
WÓŁ | |
PSZCZOŁA | |
KOŃ | |
PIES |
Które zestawienie zwierzęcia i cechy przez nie ilustrowanej uważasz za najbardziej ciekawe? Uzasadnij swoją odpowiedź.
W wypowiedzi chłopa autor zastosował charakterystyczny środek stylistyczny. Na czym on polega i czemu służy?
Opisz wymyślony przez siebie projekt ilustracji rozmowy filozofa z chłopem w bajce Krasickiego Filozof i chłop.
Napisz scenopis scenki teatralnej, która będzie inscenizacją bajki Ignacego Krasickiego Filozof i chłop we współczesnym języku.
Książę Biskup Warmiński Ignacy Krasicki (1735–1801)Krasicki podjął zadanie uczenia mądrości praktycznej, opisywania życia codziennego wśród zmagań, zasadzek, oszustw i ślepych zaułków. Wzniosłe spekulacje, do których nie jest stworzony, napełniają go nieufnością. Na cztery bajki, w których pojawia się postać filozofa, tylko w jednej odgrywa on pozytywną rolę; wiedzie prym przed oratorem [...]. We wszystkich innych zostaje ośmieszony: i ten, który nie wierzy ani w Boga, ani w świętych, lecz gdy zachorował, nawraca się i odnajduje wiarę w upiory [...], i ten, który całe dnie spędza na strychu na nikomu niepotrzebnych studiach, nie przynoszących mu ani grosza [...], i zwłaszcza ten, który nie zna prawdziwej wiedzy, jakiej uczy natura. Niepiśmienny chłop wprawia go w zakłopotanie mówiąc:
Wół, co orze,
Sposobi mnie do pracy, uczy cierpliwości,
Pszczoła pilności,
Koń, jak być zręcznym,
Pies, jak wiernym i wdzięcznym,
A sroka, co na płocie ustawicznie krzeczy,
Jak lepiej milczyć niźli gadać nic do rzeczy.
Oto główne role, główni aktorzy bajek księcia biskupa: zwierzęta, które widzi codziennie, lub takie, którym długoletnia tradycja literacka przypisała określony charakter.
Bajkowa filozofia
Ignacy Krasicki nie atakował filozofii jako nauki, a tylko dogmatyczne traktowanie teorii jak absolutnej prawdy. Ważniejsza była dla niego... filozofia życia. Na czym ona polegała? O tym opowiadają bajki.
Groch przy drodzeOszukany gospodarz turbował sięturbował się srodzesrodze:
Zjedli mu przechodzący groch zeszłyzeszły przy drodze.
Chcąc wetowaćwetować i pewnym cieszyć się profitemprofitem,
Drugiego roku wszystek groch posiał za żytem.
Przyszło zbierać; gdy mniemał mieć korzyśćmniemał mieć korzyść obfitą,
Znalazł i groch zjedzony, i stłoczone żytostłoczone żyto.
Niech się miary trzymają i starzy, i młodzi:
I ostrożność zbyteczna częstokroć zaszkodzi.
Sformułuj morał, który wynika z bajki Groch przy drodze.
Ustal i zapisz, czy z utworu wynika, jaki jest stosunek narratora do gospodarza.
Wyjaśnij, na czym polega staranie gospodarza o zysk. Jakie błędy w postępowaniu gospodarza udaremniły mu jego zdobycie?
Do wszystkich słów objaśnionych w przypisach dopisz ich współczesne synonimy.
Rybka mała i szczupak
Zacytuj fragment utworu, który można uznać za morał bajki. Wyjaśnij znaczenie morału.
Która z poprzednich bajek mogłaby zawierać taki sam morał jak Rybka mała i szczupak ? Uzasadnij swoją odpowiedź.
Z podanej listy wybierz swoją ulubioną bajkę. Uzasadnij wybór.
Polska bajka ezopowaDo słabych mówi [...]: przede wszystkim pozbądźcie się złudzeń i przyjmijcie niekorzystną dla was regułę życia społecznego. Do silnych zaś: reguła jest co prawda dla was korzystna, ale bywają wyjątki, bądźcie umiarkowani. Zarówno do silnych, jak i do słabych skierowany jest postulat w miarę zgodnego współistnienia opartego na przyrodzonej niesprawiedliwości. Dlatego może bajka polityczna zdaje się rozkwitać w epokach, kiedy niesprawiedliwość jest szczególnie dolegliwa, a sankcjonujący ją układ społeczno‑polityczny względnie stabilny.
Polska bajka ezopowaPodział na słabych i silnych jest w Bajkach i przypowieściach mocno wyakcentowany. Drapieżnicy pożerają stworzenia słabe i bezbronne na zasadzie prawa natury, od którego nie ma żadnych wyjątków. Biada prostodusznej owcy, która weźmie na serio udawaną pokorę lwa albo wilczą praworządność. Biada myszy, która uwierzy w kocią skruchę.
W świecie Bajek i przypowieści nie ma miejsca na litość, słaby może jedynie wybierać między śmiercią dziś lub jutro, czasem ma szansę odwleczenia własnej zguby za cenę śmierci cudzej. W owym uznaniu oczywistości zła kryje się możliwość dramatycznego protestu przeciw porządkowi świata, możliwość nigdy jednak u Krasickiego niezrealizowana. Tak czy inaczej, nie dla lwów i wilków pisze XBW. Ani przez chwilę nie wierzy w ich nawrócenie, ostrzej niż zbrodnie i podstępy silnych potępia prostoduszność, naiwność, litość, oczekiwanie wdzięczności – fałszywe cnoty niewolników. Jedyna wskazówka wynikająca z Bajek i przypowieści to dyrektywa nieufności.
O wilkach
Wilk pokutującyWzięły wilka skrupułyskrupuły. Wiódł łotrowskie życie,
Więc ażeby pokutę zaczął należycie,
Zrzekł się mięsa. Jarzyną żyjąc przez dni kilka,
Znalazł na polowaniu znajomego wilka.
Trzeba pomóc bliźniemu! Za pracę usłużną
Zjadł kawał mięsa – gardzić nie można jałmużną.
Spotkał jagnię nazajutrz samopas idącyjagnię nazajutrz samopas idący,
Chciał upomnieć, nastraszyć, zabił go niechcący,
Nazajutrz widząc cielę, że z krową nie chodzi,
Zabił go – takich grzechów cierpieć się nie godzi.
Nazajutrz, gdy się pasły z krowami pospołu:
'Niech się dłużej nie męczy!' – zjadł starego wołu.
I tak cierpiąc przykładne z dóbr świata wyzucie,
Chudy, gdy był grzesznikiem, utył na pokucie.
Wilk i owceWilk, chociaż to ostrożny, przecie że żarłoczny,
Postrzegł ścierwo, chciał dostać i wpadł w dół pobocznydół poboczny.
Siedzi w jamie a wzdycha; wtem owieczki słyszy.
Patrzą w dół, aż wilk w jamie siedzi, ledwo dyszy.
Odezwał się na koniec, rzekł do nich powolnie:
'Nie wpadłem, za pokutę siedzę dobrowolnie:
Trzeba czynić pokutę za boje, za groźby,
Za to, żem was pożerał…' Owce zatem w prośby:
'Wynidź z dołu!…' 'Nie wyjdę!…' 'My będziem podnosić…'
Droży się wilk, na koniec dał się im uprosić.
Jęły się więc roboty i tak pracowały,
Że go ze dna samego jamy wydostały.
Wyszedł, a zawdzięczajączawdzięczając nierozumnej kupie,
Pojadł, pogryzł, podusił wszystkie owce głupie.
Wilk i owce IIChoć przykro, trzeba cierpieć; choć boli, wybaczyć,
Skoro tylko kto umie rzecz dobrze tłumaczyć.
Wszedł wilk w traktat z owcami. O co? O ich skórę;
Szło o rzeczSzło o rzecz. Widząc owce dobrą koniunkturękoniunkturę
Tak go dobrze ujęły, tak go opisałyopisały,
Iż się już odtąd więcej o siebie nie bały.
W kilka dni ten, co owczej skóry zawżdyzawżdy pragnie,
WidocznieWidocznie, wśród południa, zjadł na polu jagnię.
Owce w krzyk! A wilk na to: 'Po cóż narzekacie.
Wszak nie masz o jagniętach i wzmianki w traktacie'.
Udusił potem owcę: krzyk na wilka znowu;
Wilk rzecze: 'Ona sama przyszła do połowuprzyszła do połowu'.
Niezabawem krzyk znowu i skargi na wilka
Wprzód jedną, teraz razem zabił owiec kilka.
'Drudzy rwali — wilk rzecze — jam tylko pomagał'.
I tak, kiedy się coraz większy hałas wzmagał,
Czyli szedł wstępnym bojem, czy się cicho skradał,
Zawżdy się wytłumaczył – a owce pozjadał.
Przeczytaj trzy bajki Ignacego Krasickiego, w których jednym z bohaterów jest wilk. Napisz krótkie opowiadanie na temat: 'Strzeż się wilka, nawet gdy wpadł w tarapaty…'. W swoim tekście wykorzystaj cytaty z bajek Krasickiego.
Ironia i komizm
Zapoznaj się z definicjami ironii, komizmu i sceptycyzmu w słowniku terminów literackich. Analizując bajki Ignacego Krasickiego, określ, jakie funkcje może pełnić każde z pojęć w wybranych tekstach i uzupełnij poniższe rubryki. Przygotuj się do dyskusji poświęconej tej tematyce.
Zadaniowo
Wybierz dowolną bajkę Ignacego Krasickiego. Zredaguj szkic interpretacyjny.
Sformułuj cztery argumenty potwierdzające tezę: Ignacy Krasicki jako bajkopisarz rzeczywiście służył społeczeństwu polskiemu.
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji. Słowa klucze: bajka epigramatyczna, bajka narracyjna, bajka lafontenowska, morał, bajka ezopowa, komizm, uczyć i bawić.