Wymieranie zwierząt
Dlaczego niektóre zwierzęta wyginęły, a innym grozi wymarcie? Jak przyczynia się do tego człowiek?
jaka jest zależność między organizmem a środowiskiem,
jak różnorodność biologiczna wpływa na przetrwanie populacji,
jakie są formy ochrony przyrody.
Wymienisz i opiszesz główne przyczyny wymierania zwierząt spowodowane działalnością człowieka.
Podasz przykłady zwierząt wymarłych i zagrożonych wyginięciem w Polsce i na świecie.
Uzasadnisz konieczność ochrony różnorodności biologicznej.
1. Współczesne wymieranie zwierząt
W kwietniu 2023 r. w Czerwonej księdze gatunków zagrożonych opublikowanej przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (International Union for Conservation of Nature – IUCN) znalazły się aż 87 082 gatunki zwierząt, z czego 816 wymarłych, a 17 599 zagrożonych wyginięciem.
Wymieranie całych gatunków zwierząt, podobnie jak roślin, wynika ze zmian klimatu i katastrof ekologicznych, takich jak wybuch wulkanu czy upadek meteorytu. Współcześnie jednak główną przyczyną wymierania gatunków jest działalność człowieka. Jej efektem są m.in.:
nadmierna eksploatacja zasobów przyrody (niekontrolowane zabijanie zwierząt dla ich mięsa i futra, poławianie zbyt wielu ryb i owoców morza, kłusownictwo, kolekcjonerstwo),
niszczenie lub zmiana siedlisk naturalnych,
zwalczanie gatunków uznanych za szkodniki,
wprowadzanie obcych gatunków do ekosystemów,
zanieczyszczenie środowiska (spowodowane rozwojem przemysłu i rolnictwa),
budowa dróg, na których zwierzęta giną pod kołami samochodów.
Listę wymarłych i zagrożonych wymarciem gatunków zwierząt na terenie Polski zawiera Polska czerwona księga zwierząt. W oddzielnych tomach wymienione są kręgowce i bezkręgowce. Do zwierząt, które całkowicie wyginęły, należą m.in. tur i tarpan. Gatunki, które wymarły na terenie Polski, ale żyją w niewielkiej liczbie w krajach sąsiednich, to np. sęp płowy, drop zwyczajny, pustułeczka i perłoródka rzeczna.
Galeria zdjęć wybranych gatunków zwierząt zagrożonych wyginięciem
Kraska – duży, pięknie ubarwiony na niebiesko ptak – zakłada gniazda m.in. w Polsce. Obecnie jej populacja liczy ok. 35 par. Ze względu na niezwykłe upierzenie jest chętnie filmowana i fotografowana przez amatorów, którzy podchodzą lub podjeżdżają samochodami pod drzewa, na których kraski wychowują młode. Spłoszone zwierzęta często porzucają swoje lęgi. Trzeba wiedzieć, że prawo zakazuje obserwacji, które prowadzą do niepokojenia zwierząt.
2. Polowania i połów ryb
Człowiek od zarania dziejów polował na zwierzęta. Zakłada się, że jednym z głównych powodów wymarcia mamutów i nosorożców włochatych w plejstocenieplejstocenie były grupowe polowania na te zwierzęta. W ten sposób ludzie pozyskiwali mięso, tłuszcz, skóry i futra, z których wyrabiali odzież i posłania, a także kości, które wykorzystywali do stawiania szałasów, pokrywanych zwierzęcymi skórami.
Tarpany, dzikie konie, które jeszcze do XIX w. żyły w lasach Europy, także były źródłem mięsa i skór. Masowo zabijano duże nielotne ptaki, takie jak niezdolne do szybkiego przemieszczania się alki olbrzymie, dodo czy dropie, gdyż stanowiły łatwo dostępny pokarm.
Obecnie mięsa dostarczają głównie zwierzęta hodowlane – na dziko żyjące zwierzęta lądowe poluje się sporadycznie. Stale robią to tylko niektóre ludy plemienne i myśliwi.
Natomiast wciąż intensywnie poławia się ryby i owoce morza, choć i te coraz częściej pochodzą z hodowli. Połowy przyczyniły się do drastycznego spadku liczebności niektórych populacji, a wiele z nich znalazło się na granicy wymarcia. Liczebność najintensywniej poławianych gatunków, takich jak śledzie, sardynki i dorsze, w latach 1980–2020 spadła kilkukrotnie.
Pozostawienie niewielkiej grupy osobników danego gatunku przy życiu nie oznacza jeszcze, że populacja ta się odrodzi i gatunek przetrwa. Im mniejsza populacja, tym mniej zróżnicowana genetycznie, a przez to mniej odporna na zmiany środowiska i choroby. Zatem szanse na przetrwanie zwierząt rosną wraz z wielkością populacji.
W XVIII w. znacznie ograniczono połowy wielorybów. Jedną z przyczyn było całkowite ich wytępienie w wodach przybrzeżnych, a kolejną zastąpienie jednego z pozyskiwanych z nich surowców stearyną i innymi produktami ropopochodnymi. Jak mógłby wyglądać schemat ilustrujący oba powody ograniczenia połowów waleni w XVIII w.? Zastanów się, jakie elementy by zawierał i jak wyglądałyby połączenia między nimi. Zapisz swoją odpowiedź.
Kłusownictwo i kolekcjonerstwo
Zabijanie zwierząt nie zawsze da się usprawiedliwić potrzebą zapewnienia ludziom pokarmu. W Afryce kłusownicy wciąż uśmiercają słonie, by pozyskać kość słoniową używaną do wyrobów dzieł sztuki lub w zdobnictwie. Na szczęście popyt na wyroby z kości słoniowej spada.
Nie maleje natomiast zainteresowanie surowcami pozyskiwanymi ze zwierząt na potrzeby „tradycyjnej medycyny chińskiej”. W Chinach szczególnie cenione są kości tygrysa (uznawane za lek przeciwko zapaleniu stawów) oraz sproszkowany róg nosorożca (rzekomo przydatny m.in. do leczenia gorączki i drgawek). Warto dodać, że preparaty tzw. medycyny chińskiej nie mają udowodnionego działania leczniczego.
Wiele dzikich i egzotycznych zwierząt jest odławianych ze środowiska naturalnego i sprzedawanych na cele kolekcjonerskie. Dzikie zwierzęta nie są w stanie przetrwać w nieodpowiednich warunkach, w jakich są przetrzymywane. Niektóre z nich są od razu zabijane i preparowane, np. motyle i inne owady kolekcjonowane w specjalnych gablotach. Cenne dla kolekcjonerów są małpy i małpiatki (np. lemury), ozdobne węże, płazy o jaskrawym ubarwieniu, nietypowe pająki, rzadkie ptaki i wiele innych zwierząt. Wiele cenionych przez kolekcjonerów gatunków jest pod ochroną. W związku z tym ich odławianie, przetrzymywanie, rozmnażanie i sprzedaż są zabronione. Mimo to wielu kłusowników nielegalnie dostarcza je kolekcjonerom, zwiększając ryzyko wyginięcia tych zwierząt.
Tarpany najdłużej przetrwały na stepach Ukrainy, gdzie żyły do lat 80. XIX w. W Polsce ostatnie osobniki odłowiono i przeniesiono w 1790 r. do zwierzyńca w Biłgoraju. Tam podjęto próbę ich rozmnożenia, aby później wypuścić na wolność liczniejsze stado. Tak się jednak nie stało, gdyż na początku XIX w. rozdano je głodującym chłopom. Ci krzyżowali je z lokalnymi rasami koni, co doprowadziło do powstania nowej rasy o wyglądzie zbliżonym do tarpana – konika polskiego.
Galeria zdjęć przedstawiająca tarpana i konika polskiego
3. Rozwój cywilizacyjny
Zabijanie zwierząt uznawanych za szkodniki
Człowiek od wieków eliminował gatunki, które przynosiły szkody w hodowli i rolnictwie. Należą do nich drapieżniki zabijające zwierzęta hodowlane, a także roślinożercy wyjadający rośliny uprawne czy zebrane i zmagazynowane plony.
Dziko żyjące drapieżniki (wilki, lisy, kuny) traktowano jak zagrożenie dla bydła, owiec i drobiu potrzebnych człowiekowi. Dlatego masowo na nie polowano, zakładano pułapki i wykładano truciznę, co w rezultacie doprowadziło do znacznego zmniejszenia liczebności populacji dużych drapieżnych ssaków. Obecnie wilki są pod ochroną, a powodowane przez nie straty są niewielkie. Lisy i kuny nie podlegają ochronie (stan na 2023 r.), ale można je łatwo odstraszyć.
Innym przykładem zwierzęcia, którego populacja została przetrzebiona przez człowieka z powodów gospodarczych, jest kormoran czarny. Ptaki te występują na terenie całej Polski, najliczniej na Warmii i Mazurach. Są znienawidzone przez rybaków, ponieważ wyjadają ryby ze stawów hodowlanych. Do połowy XX w. były masowo zabijane, co doprowadziło je na skraj wymarcia. Objęto je wówczas ścisłą ochroną gatunkową.
Kolejnym drapieżnikiem wytępionym przez człowieka z powodów gospodarczych jest duży torbacz – tasmański wilk workowaty. Kiedy osadnicy z Europy sprowadzili się na Tasmanię, przywieźli ze sobą zwierzęta hodowlane, głównie owce i drób. Zwierzęta te czasami padały ofiarą wilka workowatego, dlatego zaczęto na niego intensywnie polować. Ostatni osobnik tego gatunku zmarł w drugiej połowie XX w. Gatunek ten zamieszkiwał Australię, Tasmanię i Nową Gwineę.
Do zwierząt roślinożernych najintensywniej zwalczanych z powodu strat, jakie przynoszą w uprawie roślin, należą gryzonie, owady roślinożerne, a w mniejszym stopniu także sarny, jelenie i dziki. Liczebność gryzoni w budynkach gospodarskich, gdzie przechowywane jest ziarno i inne zapasy, zmniejsza się poprzez stosowanie różnego rodzaju środków chemicznych służących do ich zwalczania, odławianie za pomocą pułapek lub odstraszanie przy użyciu generatorów ultradźwięków. W przypadku zwierząt kopytnych (np. saren czy dzików) prowadzi się okresowe odstrzały. Owady roślinożerne zwalcza się za pomocą insektycydów. Należy to robić bardzo ostrożnie, aby nie zaszkodzić pożytecznym owadom, w tym pszczole miodnej. Warto też stosować ekologiczne metody zapobiegania inwazji szkodników, takie jak płodozmian.
Papugę karolińską także wytępiono w celu ochrony upraw (oraz pozyskiwania barwnych piór do ozdoby kapeluszy). Gatunek ten zamieszkiwał południowo‑wschodnie tereny Stanów Zjednoczonych i żerował dużymi stadami na polach uprawnych. Prowadzono tam masowy odstrzał ptaków, zabijając i raniąc śrutem dziesiątki okazów, co było tym łatwiejsze, że gromadziły się one wokół zastrzelonych osobników. Z biegiem czasu podjęto próbę odtworzenia populacji, ale była już zbyt mała, aby zapobiec wymarciu gatunku.
Gatunkiem papugi, który udało się uratować przed wyginięciem, jest nestor kea, wszystkożerna papuga żyjąca w górach Nowej Zelandii. Populacja tego gatunku została doprowadzona przez człowieka na skraj wymarcia. Ptaki te atakowały owce: wydziobywały im tłuszcz z grzbietów i boków ciała, powodując rany, które często prowadziły do śmierci zwierząt. Zanim w 1970 r. zakazano tępienia tych pięknych ptaków, ich liczebność spadła do ok. 5 tys. Od tego czasu objęte są ochroną prawną, a rząd Nowej Zelandii wypłaca hodowcom rekompensaty za czynione przez nie szkody.
Niszczenie naturalnych siedlisk
Rozbudowując miasta, człowiek wydziera dzikim zwierzętom naturalnie zamieszkiwane przez nie siedliskasiedliska. Pozbawia je w ten sposób nie tylko przestrzeni do życia, ale i pokarmu oraz dogodnych terenów do rozrodu i opieki nad młodymi.
Zanikanie naturalnych siedlisk jest głównym powodem zagrożenia wyginięciem 93% gatunków ptaków. Są to zarówno gatunki żyjące w naturalnych ekosystemach, jak i na obszarach przekształconych przez człowieka. Najbardziej spadła liczebność gatunków niedawno pospolitych, np. wróbli i szpaków. Na terenach zurbanizowanych zagrażają im: skażony pokarm, ograniczona liczba dostępnych schronień i miejsc lęgowych.
Wycinanie lasów jest jedną z głównych przyczyn wymierania dużych ssaków drapieżnych, m.in. rysi, niedźwiedzi brunatnych i wilków. Las stanowi dla nich środowisko, w którym polują, rozmnażają się i wychowują potomstwo. Zwierzęta te mają przy tym ogromne wymagania przestrzenne, sięgające kilkuset, a nawet kilku tysięcy kmIndeks górny 2 Indeks górny koniec2 dla pojedynczego osobnika.
Nie wszystkie siedliska zwierząt są likwidowane - przeważnie człowiek zmienia ich charakter dla swoich celów. Jednym ze zwierząt, które wymarło na terenie Polski z powodu przekształcania siedlisk, jest suseł moręgowany – roślinożerny gryzoń zamieszkujący duże obszary pastwisk i ugorów. W latach 60. XX w. większość tego typu terenów przekształcano w pola uprawne lub lasy. Dodatkowo zabijano go jako szkodnika upraw zbóż oraz w celu pozyskania futer.
Niektóre zwierzęta giną na skutek usuwania martwego drewna z lasu. Spróchniałe drzewa usuwa się z obawy, że rozwiną się w nich gatunki owadów uznawanych za szkodniki lasów, co zmniejszy zasoby drewna. Jednak wycinanie starych drzewostanów oraz usuwanie spróchniałych drzew zagraża też populacji rzadkich gatunków, np. chrząszcza kozioroga dębosza. Osobniki dorosłe żywią się sokiem starych drzew, a larwy żyją pod ich korą, drążąc chodniki o długości nawet 1 m. Równocześnie usuwanie martwego drewna powoduje zmniejszenie populacji dzięciołów, zwłaszcza trójpalczastego. Larwy owadów, którymi się żywi, bytują na butwiejącym drewnie świerka i jodły.
Wprowadzanie obcych gatunków do ekosystemu
Wiele gatunków zwierząt jest wprowadzanych do ekosystemów celowo przez człowieka, ale niektóre pojawiają się przypadkowo, zwłaszcza w wyniku transportu i turystyki międzynarodowej. Niektóre gatunki obcegatunki obce lepiej niż rodzime radzą sobie ze zdobywaniem pokarmu i innych zasobów. Często nie mają naturalnych wrogów. W konsekwencji zaburzona zostaje równowaga ekosystemu, co może prowadzić do zaniku lokalnych populacji. Gatunki obce, które szybko się rozprzestrzeniają i wypierają gatunki rodzime nazywane są gatunkami inwazyjnymi.
Gatunki inwazyjne występujące w Polsce to m.in.:
norka amerykańska – ssaki te uciekły z hodowli zwierząt futerkowych lub zostały z nich wypuszczone i dały początek nowym populacjom, które zasiedliły m.in. parki narodowe. Norka zagraża ptakom wodnym oraz wielu drobnym ssakom.
czebaczek amurski - ryba karpiowata, która znalazła się w polskich wodach wraz ze sprowadzanym do zarybiania stawów hodowlanych karpiem. Gatunek ten konkuruje o pokarm, zjada ikrę innych ryb, oraz przenosi pasożyty groźne dla rodzimych gatunków.
Inne zagrożenia
Często człowiek szkodzi zwierzętom w sposób niezamierzony, np. budując wieżowce o ogromnych przeszklonych ścianach lub przezroczyste ekrany dźwiękochłonne przy autostradach.
Stanowią one pułapkę dla ptaków. Zwierzęta te, dzięki oczom położonym po bokach głowy, mają bardzo szerokie pole widzenia, ale nie zauważają szyby znajdującej się przed nimi i lecąc, uderzają w nią z dużą siłą. Pewnym rozwiązaniem są szyby odbijające promienie UV lub z naklejoną folią o takich właściwościach. Poza oszklonymi budynkami dużym zagrożeniem dla ptaków są linie energetyczne.
Z kolei drobne zwierzęta lądowe, takie jak płazy, wpadają w rowy wykopane przez człowieka np. pod budowę linii energetycznych i samodzielnie nie są w stanie się z nich wydostać.
4. Rozwój komunikacji
Wraz z rozwojem miast i wsi rośnie potrzeba komunikacji między nimi. Budowa nowych dróg powoduje coraz większy podział siedlisk zwierząt, uniemożliwiając im zdobywanie nowych terenów żerowania, a także ograniczając kontakty między populacjami tego samego gatunku. Taka izolacja prowadzi do zmniejszenia różnorodności genetycznej.
Przykładem gatunku, którego populacje zostały od siebie odcięte wskutek rozwoju dróg, są rysie. Przecinanie lasów, w których żyją te koty, siecią dróg jest jedną z przyczyn wymierania tych zwierząt. Najbardziej zagrożona jest nizinna populacja rysia zamieszkująca północno‑wschodnią Polskę, licząca zaledwie 55 osobników (dane na podstawie Państwowego Monitoringu Środowiska z lat 2014‑2020). Ponadto co dwudziesty ryś ginie pod kołami pojazdów. Fragmentacja lasów to także jedno z największych zagrożeń dla wilków. Powoduje ona postępującą izolację wilczych grup rodzinnych. W Polsce każdy, oprócz Karpat, kompleks leśny jest za mały, aby zamieszkujące je populacje wilków mogły przetrwać bez kontaktu z innymi. Z kolei niedźwiedzie brunatne na terenie Polski zamieszkują już tylko Karpaty.
Jak dba się o rysie w Polsce? Monitoruje się liczebność ich populacji, a także śledzi wszystkie zagrożenia. Okazuje się, że liczba tych kotów spada nie tylko z powodu budowy dróg, kurczenia się siedlisk, lecz także na skutek działalności kłusowników i małej dostępności pokarmu. Główne źródło pokarmu rysi stanowią sarny i jelenie. Aby chronić rysie przed wyginięciem, ogranicza się odstrzały saren oraz zasiewa rośliny, którymi sarny się żywią, zwłaszcza podczas długich zim. Dodatkowo sadzi się pomiędzy lasami pasy drzew i zarośli umożliwiające zwierzętom bezpieczne przemieszczanie się, a także buduje dla nich przejścia pod i nad drogami, zwłaszcza szybkiego ruchu.
Zwiększony ruch kołowy oraz rozbudowa sieci dróg i autostrad są zagrożeniem również dla płazów. Wiele z nich przecina ścieżki migracji, którymi dorosłe płazy podążają do zbiorników wodnych, aby tam się rozmnażać. By umożliwić zwierzętom bezpieczne dotarcie do miejsc rozrodu, wzdłuż dróg rozpina się siatki, z których wyłapuje się płazy i przenosi przez jezdnie. Innym sposobem jest budowanie pod drogami przejść umożliwiających bezpieczne migracje.
Galeria zdjęć: ochrona zwierząt przed ruchem drogowym
5. Zanieczyszczenie środowiska
Kolejnym poważnym zagrożeniem dla zwierząt jest zanieczyszczenie środowiska. Skażenia wód słodkich przez ścieki przemysłowe i komunalne przyczyniły się do wyginięcia w Polsce m.in. ryby: łososia atlantyckiego i małża: perłoródki rzecznej.
Skażenia wód zagrażają także płazom, których skóra łatwo przepuszcza nie tylko wodę i gazy oddechowe, lecz także szkodliwe substancje (pestycydypestycydy i metale ciężkie). Powodują one zwiększoną śmiertelność osobników dorosłych i kijanek.
Na śmiertelność płazów wpływa również skażenie powietrza wywołane działalnością człowieka, na szczęście zaniechaną – produkcją freonów, które w dużej mierze zniszczyły ochronną warstwę ozonową w atmosferze. Efektem tzw. dziury ozonowej jest nasilone promieniowanie ultrafioletowe. Naga i cienka skóra płazów bardzo silnie pochłania promienie słoneczne, w tym ultrafiolet, który uszkadza materiał genetyczny. W efekcie u zarodków płazów mogą występować różne wady rozwojowe. Ponadto promieniowanie UV negatywnie oddziałuje na skrzek, zwłaszcza znajdujący się tuż pod powierzchnią wody.
Populacja żbika, małego leśnego kota, jest bardzo mała. Przy tym drapieżnik ten może się krzyżować z kotami domowymi, zwłaszcza zdziczałymi. Dlatego większość żbików to mieszańce z kotem domowym.
Więcej informacji na temat wpływu działalności człowieka na bioróżnorodność zwierząt znajdziesz w e‑materiałach:
Działania człowieka wpływające na różnorodność kręgowcówDziałania człowieka wpływające na różnorodność kręgowców,
Wpływ rolnictwa na różnorodność biologicznąWpływ rolnictwa na różnorodność biologiczną,
Zagrożenia bioróżnorodnościZagrożenia bioróżnorodności.
Informacje na temat ochrony przyrody w Polsce i na świecie znajdziesz w e‑materiałach:
Formy ochrony przyrody w PolsceFormy ochrony przyrody w Polsce,
Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybówOchrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów,
Międzynarodowa współpraca na rzecz ochrony przyrodyMiędzynarodowa współpraca na rzecz ochrony przyrody.
Podsumowanie
Źródłem informacji na temat wymarłych i zagrożonych wyginięciem zwierząt w Polsce jest Polska czerwona księga zwierząt.
Głównymi przyczynami współczesnego wymierania zwierząt jest działalność człowieka związana z rozwojem cywilizacyjnym: niszczeniem siedlisk, rozbudową dróg, zwalczaniem gatunków uznanych za szkodniki i wprowadzaniem obcych gatunków, a także kłusownictwo i kolekcjonerstwo.
Człowiek zabija zwierzęta celowo, jako źródło pokarmu i surowców lub jako szkodniki albo szkodzi im w sposób niezamierzony, np. budując wieżowce, drogi i linie energetyczne, kosząc łąki czy osuszając bagna.
Praca domowa
Słownik
gatunki wprowadzone w sposób naturalny lub przez człowieka na obszary poza ich normalnym zasięgiem występowania; konkurując o pokarm i terytorium z rodzimymi gatunkami mogą naruszać stan równowagi ekologicznej
chemiczne środki ochrony roślin
epoka czwartorzędu, która zakończyła się ok. 10 tys. lat p.n.e., zwana też epoką lodowcową
miejsce występowania danego gatunku roślin, zwierząt lub ich zespołów
Zadania
Wymarły na wolności gatunek dzikiego konia, który zamieszkiwał obszary leśne Europy, to: Możliwe odpowiedzi: 1. tarpan., 2. alka olbrzymia., 3. dodo., 4. drop.
Przyporządkuj przykłady gatunków zwierząt do zagrożeń powodujących ich wymieranie.
chomik europejski, słoń afrykański, nosorożec czarny, suseł moręgowany, tarpan, łosoś atlantycki, niedźwiedź brunatny, tygrys syberyjski, kozioróg dębosz, ryś euroazjatycki, tur, perłoródka rzeczna
| zmniejszanie powierzchni lasów | |
|---|---|
| zanieczyszczanie wód | |
| eliminowanie szkodników pól uprawnych | |
| polowania w celu pozyskania mięsa i cennych surowców |
Zaznacz czynniki, które najmocniej przyczyniły się do zaniku różnorodności płazów.
- ocieplenie klimatu
- tępienie ich jako rzekomych szkodników upraw
- zabijanie dla celów konsumpcyjnych
- zanikanie siedlisk i ekosystemów naturalnych
- zanieczyszczenie środowiska
- masowe pozyskiwanie przez kolekcjonerów
Oceń prawdziwość poniższych zdań i zaznacz odpowiedź Prawda lub Fałsz.
| Prawda | Fałsz | |
| Wilki, niedźwiedzie i rysie wymierają głównie na skutek zaniku pierwotnych ekosystemów leśnych. | □ | □ |
| W ostatnim stuleciu w Polsce wymarło ok. 200 gatunków zwierząt. | □ | □ |
| Obecnie na świecie wymarciem zagrożonych jest ok. 16 tysięcy gatunków zwierząt. | □ | □ |
| Produkcja medykamentów na potrzeby tradycyjnej medycyny chińskiej jest zagrożeniem dla nielicznych gatunków zwierząt. | □ | □ |
| Wiele ryb morskich wymiera, ponieważ człowiek zbyt intensywnie je poławia. | □ | □ |