Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
R9UVWCQD67FDT1
Ilustracja przedstawia napis „JĘZYK POLSKI" ułożony z kolorowych liter o różnym kroju, które zostały wycięte z gazet.
Język polski_polona
Źródło: typo.polona.pl, domena publiczna.

Na świecie istnieje kilka tysięcy języków. W ciągu stu najbliższych lat może zniknąć blisko połowa z nich. UNESCOj0000007UVB1v50_000tp001UNESCO w 1999 roku, aby uświadomić ludziom współczesnym rolę języków ojczystych w dziejach kultury i narodu, ustanowiło Międzynarodowy Dzień Języka Ojczystego, który przypada 21 lutego. Z obchodami tego święta w Polsce wiążą się dwie kampanie społeczne: Ojczysty – dodaj do ulubionych (zainaugurowana w 2012 roku) oraz Język polski jest ą‑ę (zainicjowana w 2013 roku). Informacje na temat obu akcji możesz odszukać w internecie.

Już wiesz

Czy uważasz, że przyszłość języka polskiego jest zagrożona? Uzasadnij swoje zdanie.

R1UKKY2A7Tvvj
Miejsce na notatkę ucznia.
j0000007UVB1v50_000tp001
j0000007UVB1v50_0000000L

Losy wyrazów obcych w języku polskim

Wielu ludzi często zadaje sobie pytania: 'Czym we współczesnym świecie jest patriotyzm?', 'Czy postawa ta – w odniesieniu do języka ojczystego – oznacza całkowitą rezygnację z używania wyrazów obcych?'

Otóż okazuje się, że Polacy nie byliby w stanie porozumiewać się skutecznie bez możliwości korzystania z wyrazów pochodzących z innych języków. Dzieje się tak dlatego, że zapożyczenia przedostawały się do naszego języka już od początków istnienia państwa polskiego. Są wśród nich słowa, które funkcjonują w polszczyźnie od bardzo dawna i wielu ludzi odbiera je jako wyrazy rodzime, mimo że pochodzą 
z języków obcych, np.: zupa, sos, bigos, kluska, sznycel, befsztyk, dżem, bulion, tort, kawa. Z tego też właśnie powodu możemy powiedzieć, że zapożyczenia zajmują bardzo ważne miejsce w polskiej kulturze.

Przez wieki na polszczyznę oddziaływały różne języki.

1) Do XV w. były to przede wszystkim języki niemiecki i czeski oraz łacina, której wpływy obserwujemy również w kolejnych stuleciach, aż do pierwszego rozbioru Polski.

2) W renesansie zaczęły pojawiać się słowa włoskie, a w baroku - francuskie. Wynikało to z rozwoju nauki, sztuki, wzmożonych kontaktów między Polską i tymi krajami.

Ciekawostka

Powszechnie stosowaną w XVII wieku manierą było tak zwane makaronizowanie, czyli dostosowywanie składni tekstu do zasad obowiązujących w łacinie, a także wtrącanie obcych słów (zwłaszcza łacińskich) do wypowiedzi w języku polskim.

Przykłady makaronizowania można odnaleźć w utworze Adama Mickiewicza
pt.: Pani Twardowska:

Adam Mickieiwcz Pani Twardowska

Twardowski ku drzwiom się kwapił
Na takie dictum acerbumdictum acerbumdictum acerbum; Diabeł za kontusz ułapił:
'A gdzie jest nobile verbumnobile verbumnobile verbum?'

unikatowy_nr_id_wpisu_01 Źródło: Adam Mickieiwcz, Pani Twardowska, dostępny w internecie: https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/ballady-i-romanse-pani-twardowska.html [dostęp 24.09.2021].

3) W XVII w., za sprawą wojen toczonych z różnymi państwami, na polszczyznę wpływały m.in. język szwedzki, ruski, węgierski i turecki.

4) Lata zaborów (II poł. XVIII wieku i XIX wiek) obfitowały w zapożyczenia z języka rosyjskiego i niemieckiego. Były one wynikiem stanowczej polityki Prus i Rosji wobec Polaków, która przejawiał się m.in. bezwzględną germanizacją i rusyfikacją.

5) W czasach współczesnych (XX i XXI wieku) najwięcej wyrazów zapożyczonych wywodzi się z języka angielskiego. I jest to tendencja wzrostowa.

W stosunku do zapożyczeń można przejawiać dwie skrajne postawy, które określa się jako puryzm lub liberalizm.

1) Zwolennicy puryzmu sprzeciwiają się wprowadzaniu do języka narodowego obcych elementów. Pamiętajmy jednak, że wiele słów, traktowanych przez Polaków jako rodzime, zostało przyswojonych przez polszczyznę we wcześniejszych etapach jej rozwoju. Puryści postulują więc, aby w sytuacjach, gdy w języku funkcjonuje wyraz rodzimy oraz zapożyczenie o tym samym lub podobnym znaczeniu, wybierać ten pierwszy, np. porozumienie - konsensus, rozpoczęcie - inauguracja.  
2) Osoby, które są przeciwne temu poglądowi, czyli tolerują wszelkie elementy obce, cechuje postawa liberalizmu językowego.

Kiedy ludzie nie akceptują wyrazów zapożyczonych, starają się je zastąpić słowami utworzonymi z elementów wywodzących się z języka narodowego. Nie zawsze jednak udaje się wymyślić słowo, które odda znaczenie wyrazu i przypadnie do gustu społeczeństwu.

Ciekawostka

Tuż po II wojnie światowej próbowano zastąpić pochodzący z języka niemieckiego wyraz szlafrok polskim odpowiednikiem. Na konkursj0000007UVB1v50_000tp002konkurs ogłoszony przez tygodnik 'Przekrój' nadesłano dwa tysiące propozycji. Wśród nich pojawiły się m.in. takie słowa jak: uroczyk, dyskretnik, fantazyjnik, niezbędnik, okazyjnik, praktycznik, powierzchownik, skromnik, zacisznik, przytulnik, pokojownik, chwilownik, domownik, leniwiec, wygodniak, wcześniak, intymna, przyzwoitka, okrojnik, strojnik, łokietnik, pokutnik, przymilnik, zatulnik, narzutnik, okrywacz, okryj ciałko, osłaniacz, otulacz, otulak, zarzucik, otoczek, pośpieszka, alkownik, alkierzanka, poizbuszek, wierzchnia, okryjwdzięcznik, tulipani, podomka.

W rezultacie żaden z tych wyrazów nie przyjął się w polszczyźnie jako zastępca słowa szlafrokj0000007UVB1v50_000tp003szlafrok, czyli: 'ubiór domowy przypominający luźny płaszcz lub rozpinaną sukienkę, nakładany zwykle na nocną bieliznę'.

Do polszczyzny weszło natomiast słowo podomkaj0000007UVB1v50_000tp004podomka, ale w nieco innym znaczeniu, a mianowicie jako 'luźna rozpinana sukienka noszona przez kobiety w domu'.

j0000007UVB1v50_000tp002
j0000007UVB1v50_000tp003
j0000007UVB1v50_000tp004
słownik etymologiczny
dictum acerbum
nobile verbum

Zadaniowo

1
Polecenie 1

Wyrazy komputer, showshowshow, weekendweekendweekend są zapożyczeniami z języka angielskiego. Zaproponuj, pracując samodzielnie lub razem z koleżankami i kolegami z klasy, jak najwięcej rodzimych wyrazów, będących odpowiednikami każdego z wymienionych słów.

uzupełnij treść
1
Polecenie 2

Zastanów się, która postawa jest ci bliższa - purysty czy liberała językowego.
A może nie akceptujesz w pełni żadnej z nich? Uzasadnij swoją opinię.

uzupełnij treść
1
Polecenie 3

Ułóż zdanie, w którym użyjesz wyłącznie wyrazów rodzimych. Sprawdź w wybranym słowniku etymologicznymsłownik etymologicznysłowniku etymologicznym, czy poprawnie wykonałaś/wykonałeś polecenie.

uzupełnij treść
Ćwiczenie 1
RoymG0siQduJc1
Zadanie interaktywne polega na dobraniu w pary wyrazów z dwóch kolumn. W kolumnie po lewej stronie znajduje się 9 typów zapożyczeń, w kolumnie po prawej - ich nazwy.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
RSMuLueQsqhtC1
Zadanie interaktywne polega na przyporządkowaniu 11 nazw dań kulinarnych do języków, z których pochodzą: francuskiego, włoskiego, niemieckiego.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ciekawostka

ragoûtragoutragoût – francuska potrawa złożona z pokrojonych na kawałki składników 
(np. warzyw, drobiu, dziczyzny, ryb), które dusi się w wywarze (rybnym, mięsnym lub warzywnym). Czasem ragoûtragoutragoût zagęszcza się zasmażką, przyprawioną ziołami

quichequichequiche – potrawa francuska, rodzaj tarty; jej kruchy spód przykrywa się nadzieniem 
(np. warzywnym), które polewa się mieszaniną rozmąconych jajek i gęstej śmietany, a następnie zapieka w piekarniku

fonduefonduefondue – potrawa szwajcarska; starty ser topi się w specjalnym garnku i zanurza w nim kawałeczki chleba nadziane na specjalne, długie widelczyki

risottorisottorisotto – potrawa wywodząca się z północnej części Włoch; podsmażany, a następnie duszony ryż z drobno posiekaną cebulą i czosnkiem, jego delikatny smak można urozmaicić m.in. dodatkiem wina, szafranu czy parmezanu

ravioliravioliravioli – potrawa włoska; małe pierożki, najczęściej nadziewane szpinakiem (ale też mięsem, innymi warzywami)

ragout
quiche
fondue
risotto
ravioli
R19VBEdDxGDkW1
Ćwiczenie 3
Zadanie interaktywne polega na rozwiązaniu krzyżówki.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Ćwiczenie 3

Do poniższych zapożyczeń dopisz ich polskie odpowiedniki:

  • animizacja - 

  • personifikacja - 

  • adekwatny - 

  • zademonstrować - 

  • ewidentny - 

  • agresja -

R9agGzwHEFR4v
Miejsce na notatkę ucznia.
1
Ćwiczenie 4

W podanych zdaniach użyto błędnych zapożyczeń. Odszukaj je i popraw:

  • Najlepszą reakcją na niekulturalne zaczepki jest ich ignorancja.

  • To był smutny, ponury dzień. Ogarnęła go nostalgia.

  • Te zabawki są dedykowany dla dzieci przedszkolnych.

  • Czy mogę prosić was o atencję?

  • Kamera monituje tę okolicę.

  • Jubilatka otrzymała bukiet róż z okazji imienin.

uzupełnij treść
1
Ćwiczenie 5

Odszukaj w poniższych zdaniach zapożyczenia, a następnie zastąp je wyrazami rodzimymi:

- Przedstawiciele zwaśnionych grup osiągnęli konsensus.
- Łączenie strojów w pasy i kratę jest trendy.
- Koncepcja Ani została przyjęta jednogłośnie. 
- Widownia nagrodziła występujących aplauzem.

uzupełnij treść
Ćwiczenie 6
RhJJlvb6pdFpJ1
Zadanie interaktywne polega na określeniu prawdziwości 6 zdań na temat języka, znaków diakrytycznych i przestankowych.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 7

Wymień wszystkie litery, które w języku polskim są tworzone za pomocą znaków diakrytycznychj0000007UVB1v50_000tp005znaków diakrytycznych.

uzupełnij treść
Polecenie 4

Pracując samodzielnie lub w grupie z koleżankami i kolegami, zastanów się, jak w twojej szkole można uczcić Międzynarodowy Dzień Języka Ojczystego. Zaproponuj konkretne działania oraz sposób ich realizacji.

R6Qkl9CkX5AuY
Miejsce na notatkę ucznia.
j0000007UVB1v50_000tp005
show
weekend
tnzkcN84Fp_000000DR
Rvz8Wit9Rzgqt1
Zadanie interaktywne, polega na uszeregowaniu słów kluczy: zapożyczenia, makaronizowanie, puryzm, liberalizm językowy w hierarchii ważności (według ucznia).
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji. Słowa klucze: zapożyczenia, makaronizowanie, puryzm, liberalizm językowy.

RzXtRn3xzSsWj
Miejsce na notatkę ucznia.