Ile jest polszczyzny w języku polskim?
Na świecie istnieje kilka tysięcy języków. W ciągu stu najbliższych lat może zniknąć blisko połowa z nich. UNESCOUNESCO w 1999 roku, aby uświadomić ludziom współczesnym rolę języków ojczystych w dziejach kultury i narodu, ustanowiło Międzynarodowy Dzień Języka Ojczystego, który przypada 21 lutego. Z obchodami tego święta w Polsce wiążą się dwie kampanie społeczne: Ojczysty – dodaj do ulubionych (zainaugurowana w 2012 roku) oraz Język polski jest ą‑ę (zainicjowana w 2013 roku). Informacje na temat obu akcji możesz odszukać w internecie.
Czy uważasz, że przyszłość języka polskiego jest zagrożona? Uzasadnij swoje zdanie.
Losy wyrazów obcych w języku polskim
Wielu ludzi często zadaje sobie pytania: 'Czym we współczesnym świecie jest patriotyzm?', 'Czy postawa ta – w odniesieniu do języka ojczystego – oznacza całkowitą rezygnację z używania wyrazów obcych?'
Otóż okazuje się, że Polacy nie byliby w stanie porozumiewać się skutecznie bez możliwości korzystania z wyrazów pochodzących z innych języków. Dzieje się tak dlatego, że zapożyczenia przedostawały się do naszego języka już od początków istnienia państwa polskiego. Są wśród nich słowa, które funkcjonują w polszczyźnie od bardzo dawna i wielu ludzi odbiera je jako wyrazy rodzime, mimo że pochodzą
z języków obcych, np.: zupa, sos, bigos, kluska, sznycel, befsztyk, dżem, bulion, tort, kawa. Z tego też właśnie powodu możemy powiedzieć, że zapożyczenia zajmują bardzo ważne miejsce w polskiej kulturze.
Przez wieki na polszczyznę oddziaływały różne języki.
1) Do XV w. były to przede wszystkim języki niemiecki i czeski oraz łacina, której wpływy obserwujemy również w kolejnych stuleciach, aż do pierwszego rozbioru Polski.
2) W renesansie zaczęły pojawiać się słowa włoskie, a w baroku - francuskie. Wynikało to z rozwoju nauki, sztuki, wzmożonych kontaktów między Polską i tymi krajami.
Powszechnie stosowaną w XVII wieku manierą było tak zwane makaronizowanie, czyli dostosowywanie składni tekstu do zasad obowiązujących w łacinie, a także wtrącanie obcych słów (zwłaszcza łacińskich) do wypowiedzi w języku polskim.
Przykłady makaronizowania można odnaleźć w utworze Adama Mickiewicza
pt.: Pani Twardowska:
Pani TwardowskaTwardowski ku drzwiom się kwapił
Na takie dictum acerbumdictum acerbum; Diabeł za kontusz ułapił:
'A gdzie jest nobile verbumnobile verbum?'
3) W XVII w., za sprawą wojen toczonych z różnymi państwami, na polszczyznę wpływały m.in. język szwedzki, ruski, węgierski i turecki.
4) Lata zaborów (II poł. XVIII wieku i XIX wiek) obfitowały w zapożyczenia z języka rosyjskiego i niemieckiego. Były one wynikiem stanowczej polityki Prus i Rosji wobec Polaków, która przejawiał się m.in. bezwzględną germanizacją i rusyfikacją.
5) W czasach współczesnych (XX i XXI wieku) najwięcej wyrazów zapożyczonych wywodzi się z języka angielskiego. I jest to tendencja wzrostowa.
W stosunku do zapożyczeń można przejawiać dwie skrajne postawy, które określa się jako puryzm lub liberalizm.
1) Zwolennicy puryzmu sprzeciwiają się wprowadzaniu do języka narodowego obcych elementów. Pamiętajmy jednak, że wiele słów, traktowanych przez Polaków jako rodzime, zostało przyswojonych przez polszczyznę we wcześniejszych etapach jej rozwoju. Puryści postulują więc, aby w sytuacjach, gdy w języku funkcjonuje wyraz rodzimy oraz zapożyczenie o tym samym lub podobnym znaczeniu, wybierać ten pierwszy, np. porozumienie - konsensus, rozpoczęcie - inauguracja.
2) Osoby, które są przeciwne temu poglądowi, czyli tolerują wszelkie elementy obce, cechuje postawa liberalizmu językowego.
Kiedy ludzie nie akceptują wyrazów zapożyczonych, starają się je zastąpić słowami utworzonymi z elementów wywodzących się z języka narodowego. Nie zawsze jednak udaje się wymyślić słowo, które odda znaczenie wyrazu i przypadnie do gustu społeczeństwu.
Tuż po II wojnie światowej próbowano zastąpić pochodzący z języka niemieckiego wyraz szlafrok polskim odpowiednikiem. Na konkurskonkurs ogłoszony przez tygodnik 'Przekrój' nadesłano dwa tysiące propozycji. Wśród nich pojawiły się m.in. takie słowa jak: uroczyk, dyskretnik, fantazyjnik, niezbędnik, okazyjnik, praktycznik, powierzchownik, skromnik, zacisznik, przytulnik, pokojownik, chwilownik, domownik, leniwiec, wygodniak, wcześniak, intymna, przyzwoitka, okrojnik, strojnik, łokietnik, pokutnik, przymilnik, zatulnik, narzutnik, okrywacz, okryj ciałko, osłaniacz, otulacz, otulak, zarzucik, otoczek, pośpieszka, alkownik, alkierzanka, poizbuszek, wierzchnia, okryjwdzięcznik, tulipani, podomka.
W rezultacie żaden z tych wyrazów nie przyjął się w polszczyźnie jako zastępca słowa szlafrokszlafrok, czyli: 'ubiór domowy przypominający luźny płaszcz lub rozpinaną sukienkę, nakładany zwykle na nocną bieliznę'.
Do polszczyzny weszło natomiast słowo podomkapodomka, ale w nieco innym znaczeniu, a mianowicie jako 'luźna rozpinana sukienka noszona przez kobiety w domu'.
Zadaniowo
Zastanów się, która postawa jest ci bliższa - purysty czy liberała językowego.
A może nie akceptujesz w pełni żadnej z nich? Uzasadnij swoją opinię.
Ułóż zdanie, w którym użyjesz wyłącznie wyrazów rodzimych. Sprawdź w wybranym słowniku etymologicznymsłowniku etymologicznym, czy poprawnie wykonałaś/wykonałeś polecenie.
Jak nazywają się zapożyczenia z poszczególnych języków?
rutenizmy, rusycyzmy, hungaryzmy, galicyzmy, italianizmy, bohemizmy, anglicyzmy, latynizmy, germanizmy
zapożyczenia z języka angielskiego | |
zapożyczenia z języka francuskiego | |
zapożyczenia z języka włoskiego | |
zapożyczenia z języka łacińskiego | |
zapożyczenia z języka czeskiego | |
zapożyczenia z języka niemieckiego | |
zapożyczenia z języka rosyjskiego | |
zapożyczenia z języków ukraińskiego i białoruskiego | |
zapożyczenia z języka węgierskiego |
ragoûtragoût – francuska potrawa złożona z pokrojonych na kawałki składników
(np. warzyw, drobiu, dziczyzny, ryb), które dusi się w wywarze (rybnym, mięsnym lub warzywnym). Czasem ragoûtragoût zagęszcza się zasmażką, przyprawioną ziołami
quichequiche – potrawa francuska, rodzaj tarty; jej kruchy spód przykrywa się nadzieniem
(np. warzywnym), które polewa się mieszaniną rozmąconych jajek i gęstej śmietany, a następnie zapieka w piekarniku
fonduefondue – potrawa szwajcarska; starty ser topi się w specjalnym garnku i zanurza w nim kawałeczki chleba nadziane na specjalne, długie widelczyki
risottorisotto – potrawa wywodząca się z północnej części Włoch; podsmażany, a następnie duszony ryż z drobno posiekaną cebulą i czosnkiem, jego delikatny smak można urozmaicić m.in. dodatkiem wina, szafranu czy parmezanu
ravioliravioli – potrawa włoska; małe pierożki, najczęściej nadziewane szpinakiem (ale też mięsem, innymi warzywami)
Do poniższych zapożyczeń dopisz ich polskie odpowiedniki:
animizacja -
personifikacja -
adekwatny -
zademonstrować -
ewidentny -
agresja -
W podanych zdaniach użyto błędnych zapożyczeń. Odszukaj je i popraw:
Najlepszą reakcją na niekulturalne zaczepki jest ich ignorancja.
To był smutny, ponury dzień. Ogarnęła go nostalgia.
Te zabawki są dedykowany dla dzieci przedszkolnych.
Czy mogę prosić was o atencję?
Kamera monituje tę okolicę.
Jubilatka otrzymała bukiet róż z okazji imienin.
Odszukaj w poniższych zdaniach zapożyczenia, a następnie zastąp je wyrazami rodzimymi:
- Przedstawiciele zwaśnionych grup osiągnęli konsensus.
- Łączenie strojów w pasy i kratę jest trendy.
- Koncepcja Ani została przyjęta jednogłośnie.
- Widownia nagrodziła występujących aplauzem.
Skorzystaj z wyszukiwarki internetowej i oceń prawdziwość poniższych stwierdzeń. Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F, jeśli zdanie jest fałszywe.
Stwierdzenie | P | F |
W języku polskim nie ma związku między zapisem a wymową. | □ | □ |
Znaki diakrytyczne istnieją w większości języków europejskich. | □ | □ |
Międzynarodowy Dzień Języka Ojczystego to święto obchodzone tylko w Polsce. | □ | □ |
Obecnie piszemy mniej niż kiedyś. | □ | □ |
Unikanie znaków przestankowych można odebrać jako przejaw niegrzecznego zachowania wobec adresata. | □ | □ |
W języku łotewskim nie ma znaków diakrytycznych. | □ | □ |
Wymień wszystkie litery, które w języku polskim są tworzone za pomocą znaków diakrytycznychznaków diakrytycznych.
Pracując samodzielnie lub w grupie z koleżankami i kolegami, zastanów się, jak w twojej szkole można uczcić Międzynarodowy Dzień Języka Ojczystego. Zaproponuj konkretne działania oraz sposób ich realizacji.
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji. Słowa klucze: zapożyczenia, makaronizowanie, puryzm, liberalizm językowy.