Polacy, zapytani o liczbę pór roku, wymieniają cztery: wiosnę, lato, jesień, zimę. W innych miejscach na świecie wyróżnia się tylko dwie pory roku. Są też obszary, gdzie przez cały rok panuje taka sama pogoda, więc pór roku się nie wyróżnia! Jaka jest tego przyczyna?

Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:
  • na czym polegają ruch obiegowy i obrotowy Ziemi,

  • jak w ciągu roku zmienia się długość trwania dnia i nocy.

Twoje cele
  • Wyjaśnisz związek między nachyleniem osi ziemskiej a zmiennością pór roku.

  • Wskażesz w kalendarzu daty rozpoczęcia kalendarzowych pór roku.

  • Omówisz przykłady zmian zachodzących w przyrodzie w poszczególnych porach roku.

iQGMLdOECu_d5e183

1. Oświetlenie Ziemi w ciągu roku

Przez pół roku Ziemia jest nachylona w stronę Słońca biegunem północnym, a przez drugie pół roku – biegunem południowym. Jest to skutek nachylenia osi Ziemi i jej ruchu obiegowego. Z tego powodu przez pół roku północna półkula jest silniej oświetlana i nagrzewana przez Słońce, a półkula południowa słabiej, po czym sytuacja się odwraca. Moment, gdy oś skierowana jest północnym końcem najbardziej w stronę Słońca (przesilenie letnie), następuje 22 czerwca. Po pół roku jest odwrotnie i to półkula południowa otrzymuje więcej światła. Moment ten wypada 22 grudnia (przesilenie zimowe). W Polsce ten dzień jest najkrótszy w roku, a za kołem podbiegunowym północnym panuje noc polarna.

Dwa razy w ciągu roku ustawienie osi ziemskiej umożliwia identyczne oświetlenie obu półkul: 21 marca, gdy następuje równonoc wiosenna, i 23 września, gdy występuje równonoc jesienna.

1
1
Ćwiczenie 1
RCWfLFqzd5bXr
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑gray2
Ciekawostka

Pierwsi europejscy osadnicy w Australii nie wiedzieli o tym, że pory roku na półkuli południowej nie zgadzają się z naszymi i próbowali siać lub sadzić przywiezione przez siebie rośliny uprawne w marcu i kwietniu, a zbierać je w lipcu, sierpniu i wrześniu. Rośliny nie rosły, bo wysiewano je podczas australijskiej jesieni, a zbiorów oczekiwano zimą.

bg‑azure
Ważne!

Czas obiegu Ziemi dookoła Słońca trwa 365 dni 5 godzin i około 49 minut. Jest to więc nieco więcej niż rok kalendarzowy. Dlatego konieczne okazało się dodanie jednego dnia co cztery lata w lutym. Co czwarty rok liczy więc 366 dni i nosi nazwę przestępnego.

iQGMLdOECu_d5e240

2. Pory roku

Roczny ruch Ziemi wokół Słońca przy stałym nachyleniu osi ziemskiej powoduje, że w sposób powtarzalny zmienia się oświetlenie różnych części Ziemi. Zmiany oświetlenia z kolei powodują cykliczne zmiany pór roku. Równonoc wiosenna na półkuli północnej oznacza w Polsce początek wiosny. W tym samym momencie na półkuli południowej zaczyna się jesień. Wraz z równonocą jesienną zaczyna się jesień, zaś na półkuli południowej – wiosna. Podobnie w momencie przesilenia letniego u nas zaczyna się lato, podczas gdy na półkuli południowej jest to początek zimy.

RRVrElel8J4Mh
Daleko na północy lato jest krótkie i chłodne. Niektórym zwierzętom, np. rybitwie popielatej, okres ten wystarczy jednak, aby znieść i wysiedzieć jajka
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., Katerina Chernetsova (Papchinskaya), Mike Beauregard, dostępny w internecie: Flickr, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0.
R1cvkulBVL2Qh
W niektórych miejscach, takich jak stepy, lato nie sprzyja organizmom, jest gorące i suche, co powoduje zamieranie wielu roślin
Źródło: Matt Lavin, dostępny w internecie: Flickr, licencja: CC BY-SA 2.0.
RvBex8uiuEMSG
Lato na afrykańskiej sawannie oznacza wysoką temperaturę, opady deszczu i dostatek pożywienia dla wszystkich zwierząt
Źródło: Bjørn Christian Tørrissen, dostępny w internecie: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Ćwiczenie 2
RzyPCwlvDbsUz
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑gray2
Ciekawostka

Niektóre ptaki żyjące na dalekiej północy Europy jesienią przylatują do Polski, gdyż nasza zima jest dla nich w miarę łagodna, a na wielu roślinach mogą znaleźć owoce zapewniające im zapas pożywienia.

R1Cg3InqiZwhD
Jemiołuszka jest przykładem gatunku, dla którego polska zima jest niezbyt mroźna i zapewnia obfitość pożywienia
Źródło: Tatiana Bulyonkova, Flickr, licencja: CC BY-SA 2.0.
iQGMLdOECu_d5e292

Podsumowanie

  • Nachylenie osi obrotu w połączeniu z ruchem obiegowym sprawia, że na Ziemi występują pory roku.

  • Wiosna na półkuli północnej zaczyna się 21 marca, lato 22 czerwca, jesień 23 września, natomiast zima 22 grudnia.

  • Na półkuli południowej występują te same pory roku, co na półkuli północnej, ale inne są daty ich początku i końca.

bg‑azure

Praca domowa

11
Ćwiczenie 1
R1JeK5puSWnVd
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
iQGMLdOECu_d5e364

Słownik

przesilenie jesienne
przesilenie jesienne

okres w roku, kiedy rozpoczyna się jesień, dzień zaczyna być krótszy, a noc dłuższa. Przesilenie jesienne wyznacza pierwszy dzień astronomicznej jesieni

przesilenie wiosenne
przesilenie wiosenne

okres w roku, kiedy rozpoczyna się wiosna, dzień zaczyna być dłuższy a noc krótsza. Przesilenie wiosenna wyznacza pierwszy dzień astronomicznej wiosny

równonoc
równonoc

zrównanie dnia z nocą, kiedy długość dnia równa się długości nocy- równonoc przypada na 21 marca i 23 września

zenit
zenit

punkt na niebie, dokładnie ponad pozycją obserwatora (najwyżej położony punkt nad horyzontem)

zwrotnik Koziorożca
zwrotnik Koziorożca

inaczej zwrotnik południowy, równoleżnik na półkuli południowej, położony symetrycznie względem równika

zwrotnik Raka
zwrotnik Raka

inaczej zwrotnik północny, równoleżnik na półkuli północnej, położony symetrycznie względem równika

iQGMLdOECu_d5e364

Zadania

1
Pokaż ćwiczenia:
11
Ćwiczenie 1
RJ3LyFtfBNVpp1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl >, licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 2
R145Igofk8g1l1
Wskaż moment, kiedy dni na półkuli północnej są najdłuższe. Możliwe odpowiedzi: 1. przesilenie letnie – 22 VI, 2. przesilenie zimowe – 22 XII, 3. przesilenie letnie – 22 XII, 4. przesilenie wiosenne – 21 III, 5. przesilenie jesienne – 22 IX
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl >, licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 3
R1AwsoyHhPkZr1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl >, licencja: CC BY 3.0.
R1FbVvsesmzWo21
Ćwiczenie 4
Zaznacz schemat, który przedstawia oświetlenie Ziemi podczas równonocy jesiennej.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
R1F2Za18MEdne
Ćwiczenie 4
Wersja alternatywna ćwiczenia: Równonoc jesienna przypada na dzień: Możliwe odpowiedzi: 1. 23.09, 2. 24.08, 3. 22.12, 4. 17.09
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
2
Ćwiczenie 5
RfBCcsa8ffPTD1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl >, licencja: CC BY 3.0.
3
Ćwiczenie 6
RlfiG327duIKa1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl >, licencja: CC BY 3.0.
bg‑azure

Notatnik

RwnvrRjLzz2Om
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.