RQHv4d3aSCi2i1
Ilustracja przedstawia zbliżenie części twarzy ludzkiej. W centrum znajduje się oko o nietypowej, rdzawej tęczówce, w źrenicy widać emitujący jasne światło reflektor.
Oko
Źródło: pixabay, domena publiczna.

Fantastyka naukowa (science fictionj000000030B2v27_000tp001science fiction) to niezwykły gatunek literacki. Jego postawę stanowi budowana w wyobraźni pisarza wizja świata przyszłości, w którym zaawansowanie technologiczne pozwala na tworzenie zaawansowanej sztucznej inteligencji, dalekie podróże komiczne czy wyprawy do wnętrza ziemi.

Elementy fantastyki naukowej można dostrzec już w utworach XVIII wieku. Jednakże prawdziwy rozwój twórczości o tym charakterze nastąpił w wieku XIX, kiedy to Juliusz Vernej000000030B2v27_000tp007Juliusz Verne publikował swoje niesamowite powieści. Jego bohaterowie dokonywali czynów, które zgodnie z rozwojem nauki były w tamtych czasach niemożliwe (np. lot balonem, podróż łodzią podwodną). Wiek XX przyniósł eksplozję twórczości fantastycznonaukowej, a co za tym idzie coraz większe zainteresowanie czytelników.

Jednoznaczne zdefiniowanie cech gatunkowych fantastyki jest trudnym zadaniem. Badacze literatury, pisarze, czytelnicy posługują się często odmiennymi, niekiedy wręcz wykluczającymi się pojęciami. Choć w przeżywaniu i wartościowaniu literatury terminologia nie jest najważniejsza, próba nazwania jej cech może ułatwić zrozumienie gatunku literackiego, który fascynuje miliony ludzi na całym świecie.

Już wiesz

Na podstawie własnych doświadczeń czytelniczych lub dostępnych źródeł informacji sporządź listę najbardziej znanych twórców literatury fantastycznonaukowej i ich utworów. Czy są wśród nich polscy twórcy?

Rz5r3VZQdT6oy
Miejsce na notatkę ucznia.
j000000030B2v27_000tp001
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Niezwykłe podróże Isaaca AsimovaIsaaka AsimovaIsaaca Asimova

R16DK2OoQcvNz1
Portret Isaaca Asimova [czyt. Ajzaka Asimowa]
Źródło: Phillip Leonian, Portret Isaaca Asimova, 1965, domena publiczna.
Isaac Asimov19921920

Isaac Asimov

- wybitny amerykański pisarz o rosyjskim pochodzeniu. Autor utworów z gatunku science fiction, redaktor, eseista i popularyzator nauki; profesor biochemii na Uniwersytecie Bostońskim. W literaturze zasłynął przede wszystkim jako autor cyklu Fundacja, którego pierwszy tom ukazał się w 1951 roku. Nazwisko Asimova wymieniane jest, obok Roberta A. HeinleinaRobert HeinleinRoberta A. HeinleinaArthura C. Clarke’aArthur ClarkArthura C. Clarke’a, wśród najważniejszych twórców amerykańskiej fantastyki naukowej w XX wieku.

Robert Heinlein
Isaaka Asimova
Arthur Clark
Niezwykłe podróżeIsaac Asimov
Isaac Asimov Niezwykłe podróże

Jedną z ulubionych gier intelektualnych, jakim oddają się miłośnicy science fiction – pisarze, wydawcy, fani, czytelnicy – jest definiowanie gatunku. Cóż to, u licha, jest?! Jak odróżnić go od fantasy? Od literatury w ogóle?

Definicji jest zapewne tyle, ilu definiujących, a uporządkować je można od tych skrajnie wykluczających, które chcą, by science fiction była jak najczystsza i jak najbardziej jednoznaczna, do skrajnie ogarniających, które chcą, by obejmowała wszystko, 
co znajduje się w zasięgu wzroku.

Oto moja, skrajnie wykluczająca definicja: 'Science fiction opisuje naukowców zajmujących się nauką przyszłości'.

A oto skrajnie ogarniająca definicja Johna CampbellaJohn CampbellJohna Campbella: 'Opowiadania science fiction są tym, co kupują wydawcy science fiction'.

Definicja umiarkowana (znowu mojego autorstwa) brzmi: 'Science fiction to gałąź literatury, która opisuje ludzkie reakcje na zmiany w rozwoju nauki i technologii'. Otwarta pozostaje więc kwestia, czy zmiany te oznaczają postęp czy regresregresregres [...].

[...]

Od czasu do czasu nachodzi mnie pragnienie, by przemyśleć całą tę kwestię na nowo, dlaczego więc nie podejść do definicji czysto historycznie? Na przykład...

Jaki był pierwszy utwór w dziejach europejskiej literatury, który zachował się w nienaruszonym stanie do naszych czasów i który, zgodnie z ogarniającymi definicjami, stanowiłby przykład science fiction?

A może by tak Odyseja HomeraOdysejaOdyseja Homera? Nie ma w niej co prawda nauki, ponieważ świat, w którym się zrodziła, jeszcze jej nie wymyślił, ale można w niej znaleźć odpowiedniki pozaziemskich potworów, jak Polifemj000000030B2v27_000tp002Polifem, oraz istoty dysponujące ekwiwalentemj000000030B2v27_000tp003ekwiwalentem wysoko rozwiniętej nauki, jak Kirkej000000030B2v27_000tp004Kirke.

Większość ludzi będzie wszakże wolała nazwać Odyseję 'opowieścią podróżnicząopowieść podróżniczaopowieścią podróżniczą'.

Nie ma w tym jednak żadnej sprzeczności. Te dwa terminy bynajmniej się nie wykluczają. 'Opowieść podróżnicza' mimo wszystko była kiedyś pierwotną fantastyką, naturalną fantastyką. Dlaczego nie? Aż do naszych czasów podróż była żmudnym luksusem nielicznych, którzy mogli oglądać rzeczy niedostępne szerokim rzeszom.

Jeszcze niedawno większość ludzi żyła i umierała w tym samym mieście, tej samej dolinie, na tym samym skrawku ziemi, gdzie się rodziła. Dla nich wszystko, co leżało za horyzontemhoryzonthoryzontem, stanowiło fantastykę. [...]

Przez dwadzieścia pięć stuleci, które dzielą nas od czasów Homera, każdy, kto chciał napisać opowieść fantastyczną, pisał opowieść podróżniczą.

Wyobraźcie sobie człowieka, który wyrusza w morze, przybija 
do nieznanej wyspy i odkrywa cuda. [...] Czy nie jest to przypadek [...] GuliweraGuliwerGuliwera i jego spotkań z LilipucjanamiLilipucjanieLilipucjanami [...]? [...]

Czyż nie dałoby się zakwalifikować Władcy PierścieniWładca pierścieniWładcy Pierścieni wraz z rzesząrzeszarzeszą dzieł, które z pewnością będą jego niewolniczym naśladownictwem, jako opowieści podróżniczej?

Czy jednak te opowieści podróżnicze nie należą raczej do fantastyki niż do science fiction? Gdzie rozpoczyna się 'prawdziwa' science fiction?

Zastanówmy się nad pierwszym profesjonalnym pisarzem science fiction, pierwszym pisarzem, który zarabiał na życie, pisząc wyłącznie niekwestionowaną science fiction – nad Juliuszem Verne’emj000000030B2v27_000tp007Juliuszem Verne’em. Sam Verne nie myślał nigdy o swoich książkach jako o science fiction, ale tylko dlatego, że termin ten wówczas jeszcze nie istniał.

Przez kilkanaście lat z niezmiennym powodzeniem pisał dla francuskiego czytelnika. Wcześniej wszakże był zawiedzionym podróżnikiem i odkrywcą, dopiero zaś w roku 1863 trafił na żyłę złotażyła złotażyłę złota swoją książką Pięć tygodni w balonie. Uważał ją za opowieść podróżniczą, lecz nie do końca zwyczajną, wykorzystywała bowiem urządzenie, którego istnienie umożliwił postęp naukowy.

Verne zdyskontowałzdyskontowaćzdyskontował jej sukces, wykorzystując w swojej prozie inne urządzenia, z teraźniejszości i możliwej przyszłości, które podczas kolejnych voyages extraordinairesj000000030B2v27_000tp008voyages extraordinaires niosły jego bohaterów coraz dalej i dalej w rejony podbiegunowe, na dno mórz, 
do wnętrza ziemi, na Księżyc.

Science fiction wyrosła więc z opowieści podróżniczej, od której zasadniczo różniła się tym, że przedstawione w niej pojazdy zazwyczaj nie istniały, aczkolwiek istnieć mogły, gdyby tylko dokonać dostatecznie dalekosiężnej ekstrapolacjij000000030B2v27_000tp00Bekstrapolacji w przyszłość rozwoju nauki i technologii.

Z pewnością jednak nie całą science fiction można uważać za opowieść podróżniczą. Skoro już o tym mowa, co z powieściami, które dzieją się tu i teraz na Ziemi, a dotyczą robotów, katastrofy ekologicznej bądź nuklearnej tudzież nowych interpretacji odległej przeszłości?

Żadna z nich nie rozgrywa się w istocie 'tu i teraz' na Ziemi. Wzorem powieści Verne’a, cokolwiek dzieje się na Ziemi, możliwe jest dzięki ciągłym zmianom (zazwyczaj progresywnymj000000030B2v27_000tp00Cprogresywnym) w rozwoju nauki i technologii, tak więc wydarzenia opowieści faktycznie muszą zachodzić 'tu i teraz', ale na Ziemi w przyszłości.

Cóż zatem pomyślelibyście o następującej definicji: 'Historie science fiction są niezwykłymi podróżami do dowolnego nieskończonego obszaru dających się pomyśleć przyszłości'?

j000000030B2v27_00000_BIB_001 Źródło: Isaak Asimov, Niezwykłe podróże, [w:] tegoż, Magia i złoto. Eseje, tłum. Jolanta Kowalczyk, Poznań 2000.
tnzkcN84Fp_000000DR
horyzont
rzesza
regres
żyła złota
zdyskontować
Władca pierścieni
Guliwer
Lilipucjanie
opowieść podróżnicza
science fiction
Odyseja
John Campbell

Po uważnym przeczytaniu fragmentu tekstu Isaaca Asimova wykonaj polecenia:

Ćwiczenie 1.1

Zastanów się i odpowiedz, co jest tematem przytoczonego fragmentu tekstu. Uzasadnij swoją odpowiedź.

R1YF6ojNnwdpr
Miejsce na odpowiedź ucznia.
R15bJyXzpLvuM
Ćwiczenie 1.2
Zadanie interaktywne polega na wybraniu prawidłowej odpowiedzi.
Ćwiczenie: Intelektualna gra
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Ćwiczenie 1.3

Autor tekstu, dla określenia przytaczanych typów definicji fantastyki naukowej, użył słów: umiarkowana, ogarniająca i wykluczająca. Do każdego wyrazu dopisz po dwa przykłady synonimów.

RPCuBWvHrCx8k
Miejsce na odpowiedź ucznia.
Rnlm4n6ICgwfV
Ćwiczenie 1.4
Zadanie interaktywne polega na wybraniu prawidłowej odpowiedzi.
Ćwiczenie: typ definicji
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Ćwiczenie 1.5
R1NgmEZJJBkzd1
Zadanie interaktywne typu prawda/fałsz, obejmuje dziewięć zdań na temat fantastyki naukowej, które uczeń musi zakwalifikować jako prawdziwe lub fałszywe - przeciągając do odpowiedniej ramki.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
RUCTJdz8xznqh1
Ćwiczenie 1.6
Zadanie interaktywne polega na prawidłowym uzupełnieniu tabeli.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Ćwiczenie 1.7

Korzystając z różnych źródeł informacji, odszukaj przykłady utworów, w których występują motywy wymienione w tekście Isaaca Asimova:
- motyw podróży,
- motyw sztucznej inteligencji,
- motyw katastrofy.

R1JO5ks0JLtRQ
Miejsce na odpowiedź ucznia.
RM0h6383dM9aE
Ćwiczenie 1.8
Zadanie interaktywne polega na zaznaczeniu wszystkich prawidłowych odpowiedzi.
Ćwiczenie: styl
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
R1R4WXAnh8ScC
Ćwiczenie 1.9
Zadanie interaktywne polega na rozwiązaniu krzyżówki.
Ćwiczenie: krzyżówka
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Ćwiczenie 1.10

Na postawie tekstu 'Niezwykłe podróże' Isaaka AsimovaIsaaka AsimovaIsaaka Asimova, sformułuj dwa argumenty potwierdzające tezę: 'Opowieść podróżnicza była kiedyś pierwotną fantastyką'.

RSKfbkpW2b9Pd
Miejsce na odpowiedź ucznia.
Ćwiczenie 1.11
R1eFxndsh3rt51
Zadanie interaktywne wielokrotnego wyboru, polega na zaznaczeniu zdań, które powinny znaleźć się w definicji fantastyki naukowej.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
R1NVH6T95vyBJ
Ćwiczenie 2
Zadanie interaktywne, 10 wyrazów należy przyporządkować do odpowiednich kategorii: słownictwo neutralne, wartościujące pozytywnie i wartościujące negatywnie.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
RKQoSebyeCv2R
Ćwiczenie 3
Zadanie interaktywne polega na dobraniu do terminów z kolumny lewej ich objaśnień z kolumny prawej.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
j000000030B2v27_000tp002
j000000030B2v27_000tp003
j000000030B2v27_000tp004
j000000030B2v27_000tp005
j000000030B2v27_000tp006
j000000030B2v27_000tp007
j000000030B2v27_000tp008
j000000030B2v27_000tp009
j000000030B2v27_000tp00A
j000000030B2v27_000tp00B
j000000030B2v27_000tp00C
j000000030B2v27_0000003X
JPOL_E3_E4_Konteksty

Trzy prawa robotyki Isaaca AsimovaIsaaka AsimovaIsaaca Asimova

Trzy prawa robotykiIsaac Asimov
Isaac Asimov Trzy prawa robotyki
  1. Robot nie może wyrządzić krzywdy istocie ludzkiej lub poprzez bezczynność pozwolić, aby stała jej się krzywda.

  2. Robot musi słuchać rozkazów wydanych mu przez istoty ludzkie z wyjątkiem sytuacji, w których takie rozkazy byłyby sprzeczne z Pierwszym Prawem.

  3. Robot musi chronić swoje istnienie dopóty, dopóki taka ochrona nie jest sprzeczna z Pierwszym lub Drugim Prawem.

j000000030B2v27_00000_BIB_002 Źródło: Isaak Asimov, Zabawa w berka, [w:] Isaak Asimov, Ja, Robot, tłum. Zbigniew A. Królicki, Bydgoszcz 1993.

Przeczytaj Trzy prawa robotyki sformułowane przez Isaaca Asimova. Wykonaj następujące polecenia:

Ćwiczenie 4.1

Scharakteryzuj relację pomiędzy człowiekiem a robotem – myślącą maszyną, o której stanowią Trzy prawa robotyki.

R16gtDCUTfO8E
Miejsce na odpowiedź ucznia.
Ćwiczenie 4.2

Wymień dylematy natury etycznej, jakie twoim zdaniem wynikają z treści Trzech praw robotyki. Czy prawa te powinny mieć moc obowiązującą? Uzasadnij swoją odpowiedź.

R1AS28fpijKf3
Miejsce na notatkę ucznia.
Ćwiczenie 4.3

Określ intencje, jakie można przypisać konstruktorom myślących maszyn.

RYBKjQGHAFl4C
Miejsce na odpowiedź ucznia.
Ćwiczenie 4.4
RoPng0u96rxqk1
Zadanie interaktywne polega na zaznaczeniu prawidłowej odpowiedzi.
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
j000000030B2v27_0000004O
JPOL_E3_E4_Zadaniowo

Zadaniowo

Polecenie 1

Wyszukaj w dostępnych źródłach informacje na temat najważniejszych nagród, które są przyznawane w dziedzinie literatury fantastycznonaukowej zarówno w Polsce jak i na świecie.

R1KvuP8kTQicg
Miejsce na odpowiedź ucznia.
Ćwiczenie 5

Ułóż kodeks zawierający prawa, które gwarantowałyby inteligentnym maszynom równy status wobec ludzi.

RdkIvl6sevYiB
Miejsce na notatkę ucznia.
j000000030B2v27_0000004O
RuYMjdBGQogOk1
Zadanie interaktywne, polega na uszeregowaniu słów kluczy w hierarchii ważności (według ucznia).
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji. Słowa klucze: fantastyka naukowa, sztuczna inteligencja, robotyka, Isaak Asimov, Juliusz Verne.

R18qU7tn7wZlq
Miejsce na notatkę ucznia.