Rozwój człowieka po narodzinach
Nowonarodzone dziecko, niezdolne do przeżycia bez pomocy dorosłych, w ciągu kilkunastu lat dorasta do samodzielnej osoby zdolnej do wydania własnego potomstwa. Czas dzieciństwa u zwierząt podobnych do nas wielkością trwa zaledwie 2‑3 lata. Z czego wynika ta różnica?
Jakie znaczenie w rozwoju nowego organizmu ma proces zapłodnienia.
Z jakich faz składa się rozwój dziecka w łonie matki.
Od czego zależy prawidłowy rozwój zarodka i płodu.
Wyjaśnisz, czym jest rozwój osobniczy.
Omówisz zmiany zachodzące w organizmie na kolejnych etapach rozwoju człowieka.
Opiszesz zmiany, jakie zachodzą podczas dojrzewania.
Wyjaśnisz, kiedy mówimy o fizycznym, psychicznym i społecznym dojrzewaniu człowieka.
1. Rozwój człowieka
Rozwój osobniczyRozwój osobniczy człowieka ma dwie główne fazy: od zapłodnienia do momentu narodzin i od urodzenia do śmierci.
Rozwój przebiegający poza organizmem matki obejmuje kolejno następujące po sobie etapy: noworodkowy, niemowlęcy, poniemowlęcy, dzieciństwa, dojrzewania, dorosłości oraz przekwitania i starości. Od chwili narodzin w organizmie zachodzi szereg zmian prowadzących do osiągnięcia dojrzałości fizycznej, psychicznej i społecznej. Rozwój fizyczny obejmuje wzrost, zmianę proporcji ciała, zwiększenie jego masy, zmiany w funkcjonowaniu tkanek i narządów.
Rozwój psychiczny odbywa się w miarę nabywania umiejętności rozpoznawania swoich emocji i panowania nad nimi oraz budowania relacji z innymi ludźmi. W efekcie osiąga się dojrzałość społeczną, która pozwala pełnić role na przykład matki, ojca, pracownika, obywatela. Wszystkie procesy rozwojowe zachodzą etapami i w różnym tempie. Na rozwój człowieka od samego początku ma wpływ wiele czynników, które można podzielić na 2 grupy:
genetyczne (odziedziczone po rodzicach);
środowiskowe, które obejmują czynniki geograficzne (klimat), społeczno‑ekonomiczne (sytuacja rodzinna, warunki mieszkaniowe, materialne), psychiczne (wpływ rodziny i grup rówieśniczych, własna aktywność, stres) oraz choroby.
W klimacie umiarkowanym w rozwoju dzieci obserwuje się okresowe wahania tempa wzrosu – np. szybszy wzrost wiosną, większe przybieranie na wadze w okresie zimowym. Prawdopodobną przyczyną takich zmian są mechanizmy hormonalne będące odpowiedzią organizmu na oddziaływanie klimatu.
2. Okres dzieciństwa
Najważniejsze okresy rozwojowe obejmujące dzieciństwo to okresy: noworodkowy, niemowlęcy, poniemowlęcy, dzieciństwa.
Okres noworodkowy rozpoczyna się w momencie urodzenia i trwa miesiąc. Dziecko ma wrodzone odruchy ssania i chwytania. Większość doby przesypia. Maluch reaguje na głos i zapach matki. Przystosowuje się do zmienionych po urodzeniu warunków środowiska. Jego proporcje ciała są bardzo charakterystyczne: duża głowa, długi tułów, krótka szyja i kończyny, a czaszka nie jest w pełni zrośnięta. Występują ciemiączka, czyli błony łączące kości czaszki u noworodków.
Okres niemowlęcy trwa od początku 2. miesiąca do końca 1. roku życia. Jest etapem najszybszych zmian w zakresie wzrostu i rozwoju młodego organizmu. Dziecko najpierw podnosi główkę, później uczy się siadać, stawać i chodzić. Gaworzy (wydaje dźwięki, które przypominają słowa), uczy się chwytać zabawki, jest bardzo ruchliwe, reaguje na polecenia, wyrzynają mu się pierwsze zęby mleczne. Okresy noworodkowy i niemowlęcy to czas szczególnej więzi z matką, która ulega wzmocnieniu w trakcie karmienia piersią. Do 6. miesiąca życia dziecka mleko matki powinno być jego jedynym pokarmem. Zawarte są w nim związki potrzebne do rozwoju młodego organizmu oraz przeciwciała. Niemowlę ma jeszcze słabo wykształcony własny system odporności, więc w zwalczaniu chorób pomagają mu przeciwciała jego matki. Skład mleka matki zmienia się, dostosowując do etapu rozwoju dziecka.
W okresie poniemowlęcym, trwającym do końca 3. roku życia, tempo rozwoju maleje, dziecko zaczyna się usamodzielniać, zgłasza swoje potrzeby fizjologiczne. Rozumie, co mówią do niego rodzice, wypowiada słowa, ma świadomość własnej odrębności, bardzo interesuje się otoczeniem.
Wiek dzieciństwa trwa od 3. do 7. roku życia. W tym okresie zachodzi dużo zmian. W szkielecie odkłada się coraz więcej soli mineralnych i staje się on coraz bardziej skostniały, pierwsze zęby mleczne są wymieniane na stałe, następuje rozwój układu mięśniowego, rozwija się pamięć, zdolność do abstrakcyjnego myślenia. Zadaje dużo pytań o otaczający świat. Dziecko doskonali sprawność fizyczną, umiejętność pisania i czytania, uczy się funkcjonowania w grupie.
Okres rozwoju | Cechy rozwoju | |
fizycznego (fizjologicznego) | psychicznego | |
noworodkowy | wzrost, modyfikacje w budowie i funkcjonowaniu układu krążenia, przystosowanie układów do trawienia, wymiany gazowej i wydalania produktów przemiany materii | potrzeba kontaktu z matką, rozpoznawanie jej po głosie, zapachu |
niemowlęcy | najszybszy wzrost, zwiększenie masy ciała, wyrzynanie zębów mlecznych, siadanie, chwytanie, chodzenie, reagowanie na polecenia, rozwój zdolności poznawczych, intelektualnych, pierwsze słowa | potrzeba poczucia bezpieczeństwa i kontaktu z rodzicami |
poniemowlęcy | wzrost, zmiana proporcji ciała, doskonalenie sprawności fizycznej, zwiększenie masy mięśniowej | rozwój mowy i zdolności intelektualnych, ciekawość świata |
dzieciństwa | wzrost, wymiana zębów mlecznych na stałe, rozwój koordynacji ruchowej, wysklepienie się stopy, mineralizacja układu kostnego | dalszy rozwój zdolności intelektualnych, rozwój pamięci, kształtowanie umiejętności funkcjonowania w grupie, nauka przez zabawę |
U niemowląt jelita w stosunku do długości ciała są dłuższe niż u osoby dorosłej, wykonują wolniejsze ruchy przesuwające treść pokarmową. Są to przystosowania, które pozwalają na dłuższe przebywanie pokarmu w przewodzie pokarmowym i lepsze trawienie.
3. Okres dojrzewania
W okresie dojrzewania zwiększa się aktywność hormonów płciowych, które odpowiadają za zmiany w budowie i funkcjonowaniu narządów (głównie układu rozrodczego), dojrzewają komórki rozrodcze oraz widoczne są trzeciorzędowe cechy płciowe. Zmieniają się proporcje ciała, kształt sylwetki, dojrzewa układ odpornościowy.
Dziewczęta zaczynają dojrzewać ok. 9.-10. roku życia. Stopniowo zmienia się sylwetka: wydłużają się kończyny, tkanka tłuszczowa zaczyna odkładać się na biodrach i udach, zwiększa się masa ciała. Ok. 13. roku życia pojawia się pierwsza miesiączka (menstruacja). Polega ona na złuszczaniu się wewnętrznej wyściółki macicy, któremu towarzyszy niewielkie krwawienie. Początkowo miesiączki występują nieregularnie, potem średnio raz w miesiącu. Piersi powiększają się, pojawia się owłosienie łonowe, następnie pachowe i kończyn.
Szczegółowe informacje na temat cyklu miesięcznego znajdziesz w materiale pt. „Funkcjonowanie żeńskiego układu rozrodczego”.
Chłopcy zaczynają dojrzewać średnio 2 lata później od dziewcząt, czyli ok. 11.-12. roku życia. W tym okresie następuje szybki wzrost ciała. W związku z rozwojem tkanki mięśniowej zmienia się sylwetka chłopca i wzrasta jego masa. Pojawia się zarost na twarzy, owłosienie łonowe, pachowe i kończyn. Objawem dojrzewania u chłopców jest zmiana barwy głosu z dziecięcej na męską. Zjawisko to nazywa się mutacją. Jest ona wynikiem wydłużania strun głosowych. Na wysokości krtani tworzy się zgrubienie, tzw. jabłko Adama. Jądra zaczynają produkować plemniki, które są usuwane w nocy w wyniku tzw. polucjipolucji.
U dziewcząt i chłopców wzrost stężenia hormonów płciowych ma wpływ także na samopoczucie psychiczne. Pojawiają się stany rozdrażnienia, nerwowości, częste zmiany nastroju. Dziecko, do tej pory uzależnione od rodziców, próbuje zaznaczyć swoją indywidualność i zdolność do samodzielnego podejmowania decyzji. W tym czasie na zachowanie ogromny wpływ mają koleżanki i koledzy. Młodzi ludzie, nie bacząc na konsekwencje, podejmują ryzykowne działania. Następuje zmiana zainteresowań, kształtuje się system norm i zasad.
W okresie dojrzewania uaktywniają się gruczoły łojowe, a cera staje się tłusta i trądzikowa. Czasem środki codziennej pielęgnacji nie wystarczają, by nie tworzyły się na skórze zmiany mogące powodować trwałe blizny. Gdy kosmetyki stają się nieskuteczne, należy swój problem przedstawić lekarzowi dermatologowidermatologowi, który dobierze odpowiednie leki, pozwalające zmniejszyć skórne objawy dojrzewania. W tym okresie zwiększa się również aktywność gruczołów potowych, a zapach potu staje się intensywny. Powoduje to, że wzrasta znaczenie higieny, zwłaszcza intymnej. W tym okresie należy regularnie obmywać narządy płciowe, stosując środki do higieny o właściwym pH.
U dziewcząt okres intensywnego wzrostu przypada między 11.-14. rokiem życia, u chłopców między 13.-16. W związku z tym dziewczęta początkowo przewyższają chłopców wzrostem, ale w kolejnych latach tracą tę przewagę.
4. Dorosłość i starość
Między 18. a 25. rokiem życia, gdy organizm osiągnął dojrzałość biologiczną, rozpoczyna się kolejny etap rozwoju – dorosłość. Wiąże się ona z uzyskaniem dojrzałości psychicznej i społecznej, które pojawiają się 3‑4 lata po osiągnięciu dojrzałości fizycznej. Dojrzałość psychiczna oznacza równowagę emocjonalną i uczuciową, zdolność do podejmowania samodzielnych i odpowiedzialnych decyzji. Dojrzałość społeczna określa zdolność do podjęcia pracy, osiągnięcia niezależności materialnej, przyjęcia określonych ról i norm społecznych. Jest to czas, w którym zapadają życiowe decyzje, np. dotyczące założenia rodziny. Okres dorosłości trwa do ok. 50. roku życia.
Po okresie dorosłości rozpoczyna się przekwitanie – etap, kiedy w organizmie stopniowo zaczynają zachodzić fizjologiczne zmiany związane z wchodzeniem w okres starzenia się. Skóra powoli traci jędrność, pojawiają się zmarszczki, włosy siwieją, spada tempo przemian metabolicznych, co może być przyczyną zwiększenia masy ciała. Ten etap rozwoju osobniczego rozpoczyna się u kobiet między 45‑55, u mężczyzn między 50‑60 rokiem życia. W tym wieku spada poziom hormonów płciowych. U kobiet prowadzi to do zaniku cyklu menstruacyjnego i jajeczkowania. Pojawiają się zaburzenia nastroju, bezsenność, naprzemienne uczucia zimna i gorąca. Mężczyźni na ogół zachowują zdolność wytwarzania plemników do późnego wieku, ale ich zdolność rozrodcza się obniża.
Od ok. 65 roku życia organizm człowieka wchodzi w okres starzenia się. Kończy się okres pracy zawodowej, ludzie przechodzą na emeryturę, wolny czas w głównej mierze poświęcają na rozwój swoich zainteresowań. Starzenie związane jest ze zmniejszającymi się zdolnościami regeneracyjnymi komórek i tkanek, spadkiem odporności, zmniejszeniem gęstości kości, co zwiększa ich podatność na złamania. Pogorszeniu ulega wzrok i słuch, zmniejsza się sprawność fizyczna.
Ludzie starsi często potrzebują zrozumienia i cierpliwości, wsparcia ze strony rodziny. Pomoc osobom starszym często obejmuje podstawowe czynności, np. zrobienie zakupów, pomoc przy zejściu i wejściu po schodach. Przebieg i czas trwania tego etapu rozwojowego zależą od czynników genetycznych i środowiskowych. Prawidłowe odżywianie się, aktywność fizyczna i umysłowa oraz dobre samopoczucie psychiczne pomagają opóźnić procesy starzenia.
Gdy jest się młodym i sprawnym, trudno sobie wyobrazić problemy ludzi w podeszłym wieku z poruszaniem się, np. poza domem. Dlatego dla osób przygotowujących się do opieki nad seniorami przygotowano symulatory zamieniające sprawną osobę w staruszka. Symulator zawiera m.in. ograniczniki, które pochylają ciało do przodu, utrudniają zginanie kończyn w stawach i ciężarki, które wymagają zwiększonego wysiłku podczas ruchu. Specjalne okulary zawężają pole i ostrość widzenia, zatyczki do uszu osłabiają słuch, a laska utrudnia manipulacje przedmiotami.
Zaobserwuj w swojej miejscowości, czy takie placówki jak urząd pocztowy, urząd miasta (gminy), biblioteka, przychodnia zdrowia ułatwiają funkcjonowanie osobom starszym, czyli czy są wyposażone w windy, podjazdy dla wózków, a chodniki mają równą nawierzchnię.
Podsumowanie
Rozwój osobniczy człowieka rozpoczyna się w chwili jego poczęcia, a kończy, gdy osoba umiera.
Od urodzenia do śmierci wyróżniamy następujące etapy rozwojowe: noworodkowy, niemowlęcy, poniemowlęcy, dzieciństwa, dojrzewania, dorosłości, przekwitania i starości.
Organizm ludzki najszybciej rośnie w okresie noworodkowym i niemowlęcym.
Okres dojrzewania to czas intensywnych przemian fizycznych i psychicznych będących wynikiem działalności hormonów, głównie płciowych.
Na pełną dojrzałość składają się dojrzałość fizyczna, psychiczna i społeczna.
Dojrzewanie fizyczne to m.in. wzrost wysokości i masy ciała, zmiana proporcji ciała, rozwój narządów i układów narządów. Dojrzewanie psychiczne to m.in. rozwój zdolności do rozpoznawania i kontrolowania emocji, pojmowania oraz odczuwania. Dojrzewanie społeczne to okres rozwoju umiejętności nawiązywania relacji międzyludzkich oraz życia zgodnie z zasadami społecznymi.
Praca domowa
Narysuj oś czasu od narodzin do śmierci organizmu i zaznacz na niej kolejne etapy rozwoju osobniczego organizmu człowieka od narodzin aż do śmierci.
Wypisz kolejno etapy rozwoju osobniczego organizmu człowieka od narodzin aż do śmierci.
Wyjaśnij, co rozumiesz pod pojęciami rozwój fizyczny, społeczny, psychiczny.
Słownik
lekarz zajmujący się chorobami i zmianami skórnymi
mimowolny wytrysk nasienia niezwiązany ze współżyciem seksualnym, najczęściej podczas snu
rozwój człowieka obejmujący okres od momentu zapłodnienia do śmierci osobnika
Zadania
Połącz w pary opisy zmian zachodzących w organizmie i nazwy okresów życia, dla których są one charakterystyczne.
osiągnięcie pełni rozwoju psychicznego i społecznego, wyraźne zmniejszenie zdolności regeneracyjnej tkanek, podwyższenie poziomu hormonów płciowych, wyrzynanie się zębów mlecznych
okres niemowlęcy | |
okres dojrzewania | |
okres dorosłości | |
okres starości |
Oceń prawdziwość zdań i zaznacz odpowiedź Prawda lub Fałsz.
Prawda | Fałsz | |
Pełną dojrzałość społeczną dziewczynka osiąga w okresie dojrzewania biologicznego. | □ | □ |
Po okresie dojrzałości fizycznej następuje rozwój psychiczny i społeczny. | □ | □ |
Chłopcy najpierw osiągają dojrzałość społeczną, później fizyczną i psychiczną. | □ | □ |
Przeanalizuj poniższą tabelę przedstawiającą niektóre zmiany zachodzące w organizmie człowieka wraz z wiekiem, a następnie sformułuj odpowiedni wniosek.
Cecha | Sprawność wybranych narządów i procesów [%] | ||
25 lat | 50 lat | 75 lat | |
tempo przemiany materii | 100 | 95 | 85 |
spoczynkowa pojemność minutowa serca | 100 | 80 | 70 |
pojemność płuc | 100 | 65 | 40 |
czynności nerek | 100 | 80 | 65 |