Trudy, niepokoje i niedostatki życia na wsi czasów Młodej Polski

Odszukaj w słowniku terminów literackich definicję pracy u podstaw i pracy organicznej.

W pozytywizmie dużą popularnością cieszą się nowele. Autorzy za pomocą tych utworów literackich propagują określone postulaty wysuwane w programach pozytywistycznych. Twórcy nowel chcą wychowywać, uświadamiać i pouczać, dlatego piszą utwory z tezą, która dotyczy określonego elementu programu pozytywistycznego. Hasło pracy u podstaw, czyli konieczności szerzenia edukacji wśród najuboższych, realizuje nowela Antek Bolesława Prusa. Postulat pracy organicznej, tj. współdziałania pomiędzy poszczególnymi warstwami społecznymi, które ma zapewnić dobre warunki życia, spełnia nowela Janko Muzykant Henryka Sienkiewicza.

Świat przedstawiony to całokształt zjawisk ukazanych w dziele literackim, m.in.: postacie literackie, fabuła, sytuacja liryczna, czas, przestrzeń. Scala je temat.

Na przykład akcja noweli Antek rozgrywa się w II połowie XIX wieku w nieokreślonej wsi nad Wisłą. Tytułowy bohater jest uzdolnionym artystycznie chłopcem, który wyrusza w świat. Ma rodzeństwo: Rozalię i Wojtka. Siostra opiekuje się młodszym bratem i pomaga matce w pracach domowych. Rozalia
była chora, dlatego, za radą znachorki, włożono dziewczynkę do rozgrzanego pieca. Zamiast cudownie uzdrowionego dziecka, wyciągnięto z niego zwęglone zwłoki. Ojca przygniotło drzewo podczas pracy w lesie. Matka jest ubogą wdową, która ciężko pracuje, aby utrzymać rodzinę, i wychowuje dzieci. Akcja noweli Janko Muzykant rozgrywa się w XIX wieku w polskiej wsi. Tytułowy bohater to chłopiec uzdolniony muzycznie, który za próbę dotknięcia skrzypiec, staje przed sądem, ponieważ uznano go za złodzieja. Zostaje ukarany karą chłosty i umiera. Jego matka jest prostą kobietą wiejską, która samotnie go wychowuje. Nie rozumie syna, nie dostrzega jego talentu muzycznego. Stach to wiejski stróż, który wymierzył karę chłosty Jankowi. Państwo, mieszkający we dworze, nie interesują się tym, co się dzieje na wsi. Dostrzegają młode talenty za granicą. Ludzie ze wsi uważają Janka za odmieńca. Tematem obu nowel jest bieda, która uniemożliwia obu chłopcom rozwijanie ich talentów.

Emocja to uczucie wywołane intensywnym przeżyciem.

Obie nowele Antek B. Prusa i Janko Muzykant H. Sienkiewicza wywołują smutek. Świat opisany w tych utworach dostarcza wzruszeń, ponieważ dzieci żyjące na wsi nie mają szans rozwoju swoich talentów. Obie nowele wzbudzają współczucie, ponieważ pokazują biedę. 

Małe formy prozatorskie to utwory krótkie, np. opowiadanie, nowela. Forma opierała się na fabule jednowątkowej.

W pozytywizmie pisanie małych form prozatorskich, czyli nowel, było rozpowszechnione, ponieważ gatunek ten nadawał się do propagowania idei społecznych. Nowele oddawały ideologie pozytywizmu, który dostrzegał problemy i starał się im przeciwdziałać. Celem pisania małych form prozatorskich było propagowanie postulatów zawartych w programie pozytywistycznym, np. pracy u podstaw czy pracy organicznej. Twórcy nowel wychowywali i uświadamiali.

Zwróć uwagę w opisach przyrody na środki stylistyczne oraz ich funkcje.

Z noweli Antek, np.: Ku wieczorowi niebo zaciągnęło się chmurami i spadł drobny deszcz. Ale że chmury nie były gęste, więc przedarły się przez nie blaski zachodzącego słońca. Zdawało się, że nad szarym polem i nad grząską, gliniastą drogą unosi się złote sklepienie powleczone żałobną krepą.

Opis przyrody z utworu Janko Muzykant: Sosny, buki, brzezina, wilgi, wszystko grało: cały bór, i basta! Echo też… W polu grała mu bylica, w sadku pod chałupą ćwirkotały wróble, aż się wiśnie trzęsły! Wieczorami słuchiwał wszystkich głosów, jakie są na wsi, i pewno myślał sobie, że cała wieś gra.

Opis przyrody w noweli Antek pomaga w wyobrażeniu sobie miejsca, w którym rozgrywa się akcja. Nadaje przedstawionemu obrazowi plastyczności za pomocą  epitetów, np. szare pole, drobny deszcz, żałobna krepa, gliniasta droga czy personifikacji np. niebo zaciągnęło się chmurami.  Opis przyrody w utworze Janko Muzykant podobnie jak w Antku pozwala sobie wyobrazić opisywane miejsce.
Jest ono radosne, na co wskazują personifikacje, np. sosny, buki, brzezina, wilgi, wszystko grało, w polu grała bylica. O ładunku emocjonalnym utworu świadczą  wykrzyknienia: i basta!, aż się wiśnie trzęsły. Pojawia się onomatopeja: ćwirkotały wróble, która wyraża radość oraz niedopowiedzenie: Echo też... podkreślające zamyślenie.

Nastrój wiersza to uczucia, jakie towarzyszą podmiotowi lirycznemu w utworze.

Nastrój wiersza jest smutny i przygnębiający, ponieważ Kasprowicz skupia się na ciemnych stronach życia. Poeta opisuje wnętrze biednej chałupy i jej mieszkanek. Jest to naturalistyczny obraz, który szokuje brzydotą. W potłuczonych oknach domu właścicielki umieściły szmaty, aby zapobiec zalaniu izby. W chacie z pewnością jest zimno, wiatr gwiżdże w licznych szczelinach, które powstały w ścianach. Powyszczerbiane doniczki stoją na zgniłej poręczy. Na ławie leżą resztki nędznego pożywienia.

Przeczytaj uważnie każdą strofę wiersza. Określ, co jest głównym tematem każdej ze zwrotek.

Pierwsza zwrotka – opis chałupy z zewnątrz, druga i trzecia strofa – wnętrze izby, czwarta i piąta zwrotka – charakterystyka dwóch kobiet, które mieszkają w chacie.

Przeczytaj uważnie pierwszą strofę utworu.

Poeta dokładnie opisuje wnętrze chałupy. Izba jest zadymiona. Stoi tu niewielki knot, który oświetla ciemne wnętrze izby. W kącie, przy zapadłej ścianie,
na butwiejącej belce znajdują się usmolone do połowy sadzą dzbanki i garnki. Na ziemi stoi woda w zardzewiałym wiadrze. Są tu też poukładane drwa. Na ławie znajdują się resztki jedzenia: zgnieciony kartofel, szare łupiny i solnica, a w czerwonej misce resztki zgęstniałej polewki. W małym, żelaznym piecyku żarzą się iskry. W izbie wieje wiatr, który suszy mokre pończochy.

Przeczytaj uważnie czwartą zwrotkę utworu.

Na twarzy starszej kobiety widać ślady dawnego piękna. Trudne doświadczenia i wiek sprawiły, że straciła dawny blask. Ma czarne, krótkie włosy. Na twarzy zarysowują się zmarszczki. Na głowie znajduje się niebieski turban. Jest ubrana w fartuch. Kobieta siedzi przy piecu i drzemie.

Powtórzenie – polega na wielokrotnym użyciu tego samego słowa lub grupy wyrazów w celu rytmizacji lub zwiększenia ekspresji.

Dysonans to rozdźwięk, sprzeczność. Na końcu każdej strofy pojawia się sformułowanie dysonans nędzy. Tworzą go wszystkie opisane elementy: widok chałupy wewnątrz i zewnątrz, matka i córka. Powtarzanie słówdysonans nędzy wpływa na tragizm sceny, na jej dramatyczność.

Dysonans to brak zgodności między elementami tworzącymi jakąś całość.

Wyrażenie dysonans nędzy oznacza wewnętrzne napięcie spowodowane nędzą. W tym przypadku chodzi o rozdźwięk między realnym obrazem wsi, gdzie dominuje nędza a sielską jej wizją.