W lesie
Gdyby nie działalność człowieka, to niemal cała powierzchnia Polski byłaby porośnięta lasem. Jedna brzoza wytwarza co roku tyle nasion, że gdyby każde wykiełkowało, to liczba drzew wystarczyłaby do stworzenia lasów na każdym skrawku lądu. Rzeczywiście, przed wiekami teren naszego kraju porastała niezmierzona puszcza. Dzisiaj najstarszym zachowanym naturalnym lasem jest Puszcza Białowieska.
jakie rośliny i zwierzęta występują w lasach strefy klimatów umiarkowanych,
jakie znasz gatunki drzew liściasty i iglastych.
Wykażesz związek między warunkami panującymi w lesie a piętrami roślinności.
Rozpoznasz wybrane przykłady drzew liściastych i iglastych występujących w polskich lasach.
Wyjaśnisz, w jakim celu stosowano monokulturę leśną.
1. Jakie warunki panują w lesie strefy umiarkowanej?
Lasy to zbiorowiska roślinne, w których dominują drzewa. Współtworzą go również krzewy i rośliny zielne. Na las składają się także żyjące w nim zwierzęta i inne organizmy. Obecność rozłożystych koron wpływa na warunki panujące poniżej. Dlatego w lesie można wyróżnić cztery główne piętra.
Piętro korony drzewPiętro korony drzew jest najwyższą warstwą lasu. Pochłania ona większość światła słonecznego, ale narażona jest na oddziaływanie najwyższej temperatury powietrza latem, a najniższej zimą. Także wiatry w tej części lasu są najsilniejsze. W piętrze koron drzew zakładają gniazda niektóre ptaki leśne, zwłaszcza drapieżne (np. bielik, myszołów). Żyją tam również niektóre nadrzewne ssaki leśne (np. wiewiórka, kuna) oraz żerują nietoperze i owady.
Niżej, do wysokości kilku–kilkunastu metrów nad poziomem ziemi, rozciąga się piętro podszytupiętro podszytu. Rosną tam młode drzewa oraz krzewy. Korony drzew zatrzymują dużą część światła, więc do podszytu dociera go mniej. Jednocześnie słabo odczuwalny jest wiatr, a wahania temperatury są mniejsze. W piętrze podszytu żyją liczne leśne ptaki (np. pokrzewki, rudziki, kosy), czasami płazy (rzekotka drzewna) oraz liczne owady i pająki.
Kilka lub najwyżej kilkadziesiąt centymetrów osiągają rośliny runa leśnegoruna leśnego. Na tej wysokości światła jest zwykle bardzo mało, latem jest chłodno i wilgotno. Dominują tu mchy i paprocie oraz krzewinki, czyli krzewy bardzo małych rozmiarów, np. wrzosy i borówki. Do runa zaliczamy także grzyby. Tutaj pożywienia szukają ssaki (np. dziki, sarny, lisy, zające), gady (jaszczurki, węże), płazy (żaby, ropuchy) oraz owady.
Najniższym piętrem lasu jest ściółkaściółka zalegająca bezpośrednio na podłożu. Składa się z odpadłych liści, igliwia i szczątków roślin oraz zwierząt. Żyją tu destruenci (bakterie, grzyby, organizmy glebowe) rozkładający szczątki i tworzący próchnicę.
Zwierzęta leśne mogą żyć na różnych piętrach lasu. Bluszcz wyrasta z runa, ale może wspinać się po pniach drzew i osiągać znaczne wysokości, sięgając nawet koron. Wiele zwierząt żyje na jednym piętrze, a żeruje na innym, np. wiewiórka, kos albo sójka żyją w koronach drzew i podszycie, ale często szukają pokarmu na ziemi.
2. Różnorodność lasów
Obecnie w Polsce rośnie kilkadziesiąt gatunków drzew. Wśród drzew iglastych w naszych lasach występują: sosna, świerk, jodła, modrzew. Lasy złożone z drzew iglastych nazywamy boramiborami. Rosną one zwykle na ubogich w składniki odżywcze glebach.
W Polsce rośnie kilka rodzajów lasów liściastych. Jeśli w lesie rosną dęby, lipy, graby i klony, jest to grądgrąd. Taki las potrzebuje żyznej gleby. Na średnio żyznej glebie, zwłaszcza w górach, rośnie buczynabuczyna, czyli las, w którego skład wchodzą buki. Jeśli gleba jest wilgotna, jak przy brzegach rzek, rozwija się łęgłęg, czyli las złożony z jesionów, wierzb i olch. Na mokradłach i bagnach rosną olsyolsy – lasy złożone z olchy czarnej, drzewa odpornego na podtapianie.
Spośród krzewów w polskich lasach najczęściej występują: bez czarny, jałowiec, leszczyna, jarząb oraz malina i jeżyna. Rozpoznawanie gatunków drzew i krzewów możliwe jest poprzez rozróżnianie kształtu ich korony, obserwację liści lub igieł, kory oraz kwiatów, owoców, nasion bądź szyszek.
Zbierz liście drzew i krzewów rosnących przy domu, szkole czy ulicy. Postaraj się je zidentyfikować za pomocą przewodników do oznaczania drzew. Poproś nauczyciela o sprawdzenie, czy udało ci się dobrze oznaczyć drzewa.
Czasem trudno odróżnić drzewo od krzewu. Niektóre z roślin występują zarówno w formie drzewa, jak i krzewu, np. jałowiec, cis czy głóg.
Las ma ogromne znaczenie w zapobieganiu powodziom. Runo leśne, a zwłaszcza mchy, potrafią magazynować wodę. Także drzewa odparowują wiele wody przez liście. Las porastający zbocza zmniejsza ryzyko lawin błotnych i śnieżnych. Po wycięciu lasów powodzie oraz lawiny występują częściej i stwarzają większe zagrożenie.
3. Monokultury
Zdecydowana większość lasów naszego kraju została posadzona i wyhodowana przez ludzi. Ludzie przez wieki wycinali rosnące naturalne lasy liściaste i mieszane (liściasto‑iglaste). Potrzebowali drewna do budowy domów, na opał, wykorzystywali owoce, grzyby, orzechy, leśną ściółkę. Większość obszarów, uzyskanych po wyrębie lasów, zagospodarowali w celach rolniczych. Miejscami posadzono nowe lasy, w których rosną głównie sosny i świerki. Lasy sadzi się po to, by po latach wyciąć drzewa i otrzymać drewno potrzebne dla wielu gałęzi przemysłu. Gospodarkę leśną prowadzą leśnicy.
W celu uzyskania dużej ilości drewna z drzew określonego gatunku, ludzie często sadzili lasy jednogatunkowe, które określamy jako monokulturę leśnąmonokulturę leśną. W Polsce powszechnie sadzono sosnę, bo to drzewo szybko rośnie i utrzymuje się na ubogich glebach, np. piaszczystych. Po pewnym czasie okazało się, że monokultury są bardzo wrażliwe na choroby spowodowane przez określony gatunek owada żywiącego się daną rośliną, np. barczatki sosnówki lub brudnicy mniszki albo drążącymi korytarze pod korą, jak korniki.
4. Puszcza Białowieska
W północno‑wschodniej części Polski, na granicy z Białorusią, znajduje się Puszcza Białowieska. Jest to najstarszy zachowany naturalny las w nizinnej części Europy. Puszcza ta była chroniona przez kilkaset lat przez polskich królów, a potem także przez rosyjskich carów jako obszar, na którym tylko oni mieli prawo polować na największe zwierzęta Europy, czyli żubry. Dzięki temu liczba wielkich zwierząt nie zmniejszała się znacząco. Powierzchnia Puszczy Białowieskiej zmniejszała się na skutek wyrębów prowadzonych na jej obrzeżach, ale główne kompleksy pozostały niezmienione. Dopiero w czasie I wojny światowej i bezpośrednio po niej wycięto bardzo dużo pięknych, starych drzew i wytępiono prawie wszystkie dziko żyjące żubry. Żubry udało się przywrócić do naturalnego środowiska, a zachowane drzewa dalej tu rosną.
Obecnie Puszcza Białowieska ma powierzchnię około 150 tys. hektarów łącznie po obu stronach granicy. Żyje tam ponad 1300 gatunków roślin, kilka tysięcy gatunków grzybów i przynajmniej kilkanaście tysięcy gatunków zwierząt. Znaczna część Puszczy Białowieskiej objęta jest ochroną po obu stronach granicy, co daje nadzieję, że ten ostatni naturalny las przetrwa. Najcenniejsza część puszczy to Białowieski Park Narodowy, który jest najstarszym tego typu parkiem w Polsce.
Podsumowanie
Istnieją różne odmiany lasów, zależnie od gatunków drzew, które w nich rosną.
W warunkach klimatu umiarkowanego lasy najczęściej mają cztery piętra: ściółkę, runo, podszyt i korony drzew.
W Polsce dominującym typem lasu jest bór sosnowy.
Praca domowa
Wyjaśnij, dlaczego rośliny runa leśnego zakwitają zanim na drzewach rozwiną się liście.
Słownik
las iglasty rosnący najczęściej na glebie piaszczystej, ubogiej
las liściasty na średnio żyznej glebie, w którym dominuje buk; las ten jest niemal pozbawiony podszytu
las liściasty złożony głównie z dębów, grabów, lip, jaworów
las liściasty porastający doliny rzeczne, może być okresowo zalewany; dominujące gatunki to jesion, wierzba, topola, olcha
las liściasty położony na bagnach i moczarach; najczęściej występującym drzewem jest olcha
system uprawy lasu polegający na sadzeniu tylko jednego gatunku drzew
najwyższe piętro lasu obejmujące wysokie drzewa od kilku do kilkudziesięciu metrów powyżej gruntu
średnie piętro lasu obejmujące młode drzewa, drzewa gatunków nisko rosnących i krzewy o wysokości do kilku metrów
niskie piętro lasu obejmujące rośliny zielne, mchy, grzyby i inne, o wysokości od kilku do kilkudziesięciu centymetrów
najniższe i najbardziej zacienione piętro, w którym zbierają się zeschłe liście i inne szczątki organiczne
Zadania
Oceń prawdziwość stwierdzeń dotyczących piętra koron drzew.
| Prawda | Fałsz | |
| W koronach drzew jest najwięcej światła. | □ | □ |
| Ptaki nie mogą żyć w koronach drzew. | □ | □ |
| W lesie w koronach drzew najsilniej odczuwa się wiatr. | □ | □ |
Wskaż nazwy często spotykanych drzew liściastych polskich lasów.
- dąb
- brzoza
- buk
- klon
- lipa
- brzoskwinia
- morela
- palma
- bez czarny
- malina
Wskaż nazwy często spotykanych drzew iglastych polskich lasów.
- sosna
- świerk
- jodła
- modrzew
- kaktus
- tarnina
- róża
Oceń prawdziwość stwierdzeń dotyczących piętra podszytu.
| Prawda | Fałsz | |
| W podszycie leśnym jest mniej światła niż w koronach. | □ | □ |
| W podszycie nie występują drzewa. | □ | □ |
| W podszycie nie występują zwierzęta leśne. | □ | □ |
| W podszycie występuje najwięcej grzybów leśnych. | □ | □ |
Oceń prawdziwość stwierdzeń dotyczących runa leśnego.
| Prawda | Fałsz | |
| Runo leśne jest piętrem lasu powyżej ściółki ale poniżej podszytu. | □ | □ |
| Runo leśne jest źródłem grzybów i jagód leśnych. | □ | □ |
| Runo to futro leśnych zwierząt futerkowych. | □ | □ |
| Górna granica runa leśnego to 7–8 metrów powyżej gruntu. | □ | □ |