Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów
Każdego roku na świecie wymiera ok. 10 tysięcy gatunków. Aby uchronić przed zagładą kolejne, należy otoczyć ochroną nie tylko zagrożone populacje, ale także stanowiska, na których one żyją i wydają potomstwo.
czym jest ekosystem;
że działalność człowieka zagraża różnorodności biologicznej;
że niektóre gatunki są zagrożone całkowitym wyginięciem;
że ochrona gatunkowa jest jedną z form ochrony przyrody obowiązujących w Polsce.
Wyjaśnisz, na czym polega ochrona gatunkowa.
Porównasz ochronę ścisłą i częściową gatunków oraz podasz przykłady roślin, zwierząt i grzybów objętych taką ochroną.
Wskażesz, kiedy wyznacza się strefy ochrony oraz gatunki objęte taką ochroną.
Porównasz ochronę czynną i bierną oraz opiszesz sytuacje, w jakich są stosowane.
Wyjaśnisz pojęcia restytucji i reintrodukcji oraz ich znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej.
Podasz przykłady roślin i zwierząt reintrodukowanych na terenie naszego kraju.
1. Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów
Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów to jedna z obowiązujących w Polsce form ochrony przyrody. Jej celem jest zachowanie rzadkich i zagrożonych wyginięciem gatunków roślin, zwierząt i grzybów występujących dziko na terenie naszego kraju, a także ich siedlisksiedlisk i ostoiostoi. Kompleksowa ochrona rzadkich gatunków polegająca na zapewnieniu im odpowiednich warunków życia jest skuteczna, ponieważ dąży do utrzymania stabilności ekosystemu. Ochrona gatunkowa zapewnia zatem zabezpieczenie różnorodności biologicznej na wszystkich jej poziomach:
genetycznym (im większa populacja, tym większa pula genów);
gatunkowym (dbałość o przeżycie jak największej liczby osobników);
ekosystemowym (utrzymanie ekosystemów w stanie optymalnym dla chronionych populacji).
W celu ochrony siedlisk i ostoi roślin lub grzybów gatunków chronionych oraz miejsc regularnego przebywania i rozrodu zwierząt objętych ochroną gatunkową mogą być wyznaczane specjalne strefy ochronystrefy ochrony, obejmujące np. miejsca gniazdowania rzadkich ptaków, przebywania unikatowych gatunków ssaków i gadów, występowania bardzo rzadkich paprotników, storczyków czy porostów. Strefy takie funkcjonują na zasadach rezerwatów przyrodyrezerwatów przyrody. Wykonywanie na ich obszarze jakiejkolwiek działalności przez człowieka jest zabronione przez cały rok lub w wyznaczonym okresie. Po uzyskaniu zgody Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska można w strefach ochrony podjąć jedynie działania mające na celu utrzymanie chronionego gatunku. Granice stref oznacza się specjalnymi tablicami informującymi o występowaniu na danym obszarze ostoi roślin, zwierząt lub grzybów.
Galeria zdjęć przedstawiających gatunki chronione
Niektóre gatunki roślin, zwierząt i grzybów podlegające ochronie na mocy przepisów prawa polskiego uzyskują status gatunków o znaczeniu priorytetowym (gatunków priorytetowychgatunków priorytetowych). Wszystkie państwa członkowskie Unii Europejskiej otaczają te gatunki szczególną opieką i ponoszą odpowiedzialność za zachowanie ich różnorodności. W celu ich ochrony stworzono europejską sieć obszarów Natura 2000.
Galeria zdjęć gatunków o znaczeniu priorytetowym
Więcej o programach ochrony bioróżnorodności znajdziesz w e‑materiałach:
Krajowe organizacje i programy ochrony bioróżnorodnościKrajowe organizacje i programy ochrony bioróżnorodności;
Porozumienia międzynarodowe zawarte dla ochrony bioróżnorodnościPorozumienia międzynarodowe zawarte dla ochrony bioróżnorodności.
Więcej o ochronie przyrody znajdziesz w e‑materiale: Bierne i czynne metody ochrony przyrodyBierne i czynne metody ochrony przyrody.
2. Ochrona ścisła i częściowa gatunków
Gatunki mogą być objęte ochroną ścisłą (całkowitą) lub częściową. Ochrona ścisłaOchrona ścisła to całoroczna opieka nad osobnikami i ich stadiami rozwojowymi. Ochrona częściowaOchrona częściowa to forma ochrony dopuszczająca okresową możliwość pozyskania z natury osobników chronionych gatunków do celów leczniczych, konsumpcyjnych i gospodarczych. Pozwala ona np. na odławianie raków rzecznych, zbieranie ślimaków winniczków, ręczne zbieranie grzybów i takich ziół, jak konwalia majowa czy kocanki piaskowe. Dopuszcza także regulację liczebności zwierząt, które powodują szkody w gospodarce, np. odstrzał czapli i kormorana czarnego na terenie stawów hodowlanych.
Gatunków roślin i grzybów objętych ochroną ścisłą nie wolno umyślnie zrywać i uszkadzać, nie wolno także niszczyć ich siedlisk. Ponadto gatunków tych nie można pozyskiwać ze środowiska naturalnego, handlować nimi ani wywozić poza granice naszego kraju. Zabronione jest również zamierzone przenoszenie ich poza stanowisko regularnego występowania.
Galeria zdjęć gatunków roślin i grzybów objętych ochroną całkowitą
Galeria zdjęć gatunków roślin objętych ochroną częściową
Zwierząt należących do gatunków ściśle chronionych nie wolno pod żadnym pozorem chwytać ani niepokoić. Nie można także niszczyć lub usuwać ich gniazd, nor, legowisk, schronień i wszelkich innych budowli, np. żeremi bobrów, ani celowo ograniczać zwierzętom dostępu do nich. Karze podlega także umyślne płoszenie zwierząt, szczególnie w miejscach rozrodu lub odchowu młodych, żerowania, odpoczynku i zimowania. Zakazem objęte są również fotografowanie, filmowanie i obserwacja, które mogą zaniepokoić zwierzę.
Galeria zdjęć gatunków zwierząt objętych ochroną ścisłą
Galeria zdjęć gatunków zwierząt objętych ochroną częściową
Od ścisłej ochrony gatunkowej mogą istnieć pewne odstępstwa, na które zgodę wydaje Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska. Mają one na celu prowadzenie zrównoważonej gospodarki rolnej, leśnej i rybackiej. Istnieją jednak gatunki skrajnie zagrożone wyginięciem, od których ścisłej ochrony nie ma odstępstw. Należą do nich m.in. obuwik pospolity, zanokcica ciemna, sasanka zwyczajna, żółw błotny, bocian czarny, a także wszystkie gatunki nietoperzy.
W 2023 roku w Polsce ochroną ścisłą objętych jest 415 taksonów (czyli gatunków lub rodzajów) roślin, 591 taksonów zwierząt oraz 232 taksony grzybów (w tym porosty). Ochronie częściowej podlega natomiast 300 taksonów roślin, 210 taksonów zwierząt oraz 90 taksonów grzybów.
Indeks górny Na podstawie: Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej grzybów; Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin; Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. Indeks górny koniecNa podstawie: Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej grzybów; Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin; Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt.
W celu ochrony rzadkich i zagrożonych wyginięciem gatunków roślin, zwierząt i grzybów sporządzane są czerwone księgi i listy gatunków zagrożonych. Światową listę zagrożonych wyginięciem gatunków co roku (od 1963 r.) publikuje Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN). Na wzór tej listy w Polsce wydaje się czerwone listy zwierząt, roślin i grzybów Polski. Zawierają one wykaz rzadkich i zagrożonych, a także wymarłych na terenie naszego kraju gatunków oraz kategorie ich zagrożenia według IUCN. Ponadto ukazują się Polskie Czerwone Księgi Roślin i Polskie Czerwone Księgi Zwierząt, w których oprócz wykazu gatunków i kategorii zagrożenia ujęte są ich opisy i miejsca występowania oraz stosowane i proponowane metody ochrony. Obowiązujące w 2022 roku opracowania dla kręgowców i bezkręgowców zostały wydane w 2002 r., a dla roślin w 2014 r.
3. Ochrona bierna i czynna gatunków
W przypadku większości gatunków ochrona gatunkowa sprowadza się do objęcia ich, wraz z siedliskami, ochroną biernąochroną bierną.
Jest to sposób ochrony organizmów, które żyją w stabilnych środowiskach. Ograniczenie wpływu człowieka na takie ekosystemy sprawia, że występujące w nich rzadkie i zagrożone wyginięciem gatunki mogą swobodnie żyć, rozmnażać się i mają szansę na zwiększenie liczebności.
Ochrona bierna sprawdza się także w ekosystemach przekształconych przez człowieka, w których pozostawienie przyrody samej sobie sprawia, że naturalna struktura zostaje przywrócona.
Niezmienione lub nieznacznie zmienione przez człowieka ekosystemy, których procesy przyrodnicze przebiegają w sposób niezakłócony, w skali świata występują jednak coraz rzadziej. Z tego powodu wiele gatunków nie może się przystosować do nowych warunków siedliskowych i z roku na rok maleje ich liczebność. Takie gatunki nie są w stanie przetrwać bez ingerencji człowieka, dlatego obejmuje się je ochroną czynnąochroną czynną.
Do organizmów tych należą np. obuwik pospolity, wszystkie gatunki płazów i żółw błotny. Ochrona czynna żółwia błotnego polega m.in. na utrzymywaniu odpowiednio wysokiego poziomu wody w zbiornikach, z którymi jest związany, odtwarzaniu niewielkich, płytkich zbiorników wodnych w miejscach, gdzie występuje oraz wycinaniu krzewów i wykaszaniu nadbrzeżnej roślinności w celu zapewnienia mu dostępu do wody. Ponadto, jeśli żółwie złożą jaja w miejscach, w których mogłyby one ulec zniszczeniu, są przenoszone w bezpieczne miejsca lub do inkubatorów.
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PEdrPIAu
Wycieczka wirtualna przedstawia panoramę rezerwatu Orłowo. Informacje pochodzą z 2014 roku. Po włączeniu wycieczki ukazuje się plansza z opisem: Jezioro Orłowo Małe. Jezioro Orłowo Małe w pobliżu Nidzicy od dawna było znane jako miejsce bytowania żółwia błotnego. Gatunek ten, dawniej liczny na Warmii i Mazurach, od początku dwudziestego wieku był coraz rzadziej spotykany i obecnie w Polsce uznawany jest za zagrożony wyginięciem. W związku ze zmniejszaniem się liczebności żółwia błotnego w tysiąc dziewięćset pięćdziesiątym ósmym roku wokół jeziora został utworzony rezerwat faunistyczny, mający na celu ochronę tego gada. Obecnie liczbę żółwi błotnych na Warmii i Mazurach szacuje się na około trzysta pięćdziesiąt. By polepszyć warunki bytowania tego reliktowego gatunku, który jak wszystkie żółwie zachował cechy budowy z epoki jurajskiej, prowadzi się ochronę czynną w postaci zakładania stawów i grobli oraz wykaszania krzewów wokół stanowisk lęgowych.
Po wyłączeniu planszy z opisem ukazuje się wycieczka. Można się w niej przemieszczać i klikać na niektóre elementy.
Wycieczka przedstawia trzy miejsca.
Strumień koło jeziora. Podmokły, pocięty drobnymi ciekami obszar wokół jeziora sprzyja występowaniu żółwi oraz innych gatunków związanych ze środowiskiem wodnym, takich jak płazy ogoniaste - traszka grzebieniasta i zwyczajna.
Traszka grzebieniasta. Płaz z rodziny salamandrowatych, największa polska traszka. Jej nazwa pochodzi od zębatego grzebienia występującego w porze godowej na grzbiecie samców. Traszka ta zamieszkuje żyzne i płytkie, gęsto zarośnięte zbiorniki wodne, w których się rozmnaża. Osobniki dorosłe część roku spędzają na lądzie w wilgotnych siedliskach w pobliżu zbiorników wodnych. Traszka grzebieniasta prowadzi nocny tryb życia. W Polsce objęta ochroną ścisłą. Ponad opisem traszki znajduje się jej zdjęcie. Jest to brązowy płaz o wydłużonym kształcie. Widoczne na jej ciele są ciemniejsze plamki. Ogon jest wydłużony, na grzbietowej części posiada grzebień.
Kładka nad rozlewiskiem. Wokół jeziora można zaobserwować roślinność zielną charakterystyczną dla obszarów źródliskowych i torfowisk niskich, na przykład turzyce. Na zabagnionym gruncie dobrze czują się olsze czarne. W bogatym podszycie spotyka się jarzębiny, czeremchy, dziki bez.
Dziki bez. W Polsce gatunek pospolity na całym obszarze kraju. Na zdjęciu znajdującym się ponad opisem znajduje się kwitnący dziki bez. Posiada on duże białe kwiaty zebrane w kwiatostan. Kwiatostany przypominają baldachim.
Widok na jezioro. Zachodni, silnie zarośnięty i płytki brzeg jeziora jest miejscem żerowania żółwi. Samo jezioro ma powierzchnię około dwa i trzy dziesiąte hektara i dwa metry głębokości.
Żółw błotny. Jest jedynym rodzimym żółwiem polskim. Prowadzi bardzo skryty tryb życia, dlatego trudno go zaobserwować. Większość swojego życia spędza w wodzie, od której jednak może się oddalać nawet na odległość dwóch kilometrów. W tak długie wędrówki udają się samice poszukujące ciepłych miejsc do składania jaj. W naturze żółw błotny może żyć nawet ponad sto lat. Ponad opisem znajduje się zdjęcie żółwia. Posiada on ciało i skorupę w czarnym kolorze w żółte plamki.
Na brzegu jeziora. Żółwie mają szczególne wymagania lęgowe. Jako zwierzęta zmiennocieplne potrzebują do odbycia lęgu ciepłych, piaszczystych, dobrze nasłonecznionych plaż. Swoje jaja zakopują w piasku. Ze względu na zarastanie obszarów wokół jeziora Orłowo takich miejsc jest coraz mniej, przez co konieczne jest wdrożenie ochronny czynnej polegającej między innymi na wycinaniu krzewów zacieniających miejsca rozrodu.
Znajduje się tu gniazdo żółwia błotnego po wylęgu. Zdjęcie przedstawia wykopaną w ziemi dziurę. Obok wejścia do niej widać otwarte skorupki białych jaj.
Celem ochrony czynnej są:
zatrzymanie niekorzystnych zmian wywołanych w środowisku przyrodniczym przez człowieka;
przywracanie optymalnego stanu środowiska;
wykonywanie działań ochronnych umożliwiających przetrwanie gatunków.
Czasami przetrwanie gatunku na jego pierwotnym stanowisku, czyli in situin situ, jest niemożliwe. W takim przypadku należy zastosować ochronę ex situex situ, to znaczy przenieść gatunek na stanowisko o zbliżonych warunkach siedliskowych, tzw. stanowisko zastępcze. Jeśli nie jest to możliwe, zagrożony gatunek umieszcza się w ogrodzie botanicznym lub zoologicznym, gdzie można podjąć próbę jego hodowli, rozmnożenia, a z biegiem czasu także przywrócenia do środowiska naturalnego, czyli restytucji. W ten sposób uratowano endemiczny gatunek warzuchy polskiej, która wymarła na naturalnym stanowisku na Pustyni Błędowskiej, ale została zachowana na trzech stanowiskach zastępczych i w ogrodach botanicznych.
Przykładem ochrony czynnej jest koszenie łąk, na których rosną rzadkie gatunki roślin naczyniowych o charakterze stepowym lub łąkowym, jak miłek wiosenny lub obuwik pospolity. Niekoszone łąki zarastają z czasem drzewami i krzewami, które zacieniają stanowiska światłolubnych roślin, uniemożliwiając im rozwój. Wyginięcie stepowych gatunków wiąże się np. z wymarciem gatunków motyli, które na nich żerują i składają jaja.
Przykładem motyla objętego ochroną czynną jest modraszek telejus. Zamieszkane przez niego łąki mogą być koszone dopiero we wrześniu, ponieważ motyl składa jaja na kwiatostanach krwiściągu lekarskiego nawet w połowie sierpnia. Do września z jaj wylęgają się larwy. Pozostają przez pewien czas w kwiatostanie, a potem spadają na ziemię. Gąsienice tego motyla imitują larwy mrówek (wścieklic zwyczajnych), dlatego mrówki wnoszoną je do mrowisk. Po wprowadzeniu do gniazda gąsienice odżywiają się ich larwami, aż do osiągnięcia dojrzałości. Dorosłe postacie motyli wyfruwają z mrowiska.
Do ochrony czynnej zalicza się także przebudowę lasów gospodarczych, będących najczęściej monokulturami świerka. Zabiegi te mają na celu zróżnicowanie gatunkowe i wiekowe takich drzewostanów poprzez nasadzanie odpowiednich gatunków drzew rodzimych.
Ochrona czynna obejmuje także wieszanie budek dla ptaków i nietoperzy, eliminowanie ze środowiska naturalnego gatunków inwazyjnych, poprawę stosunków wodnych na terenach podmokłych, które zostały wcześniej osuszone na przykład na cele rolnicze. Ten typ ochrony dopuszcza się nawet w rezerwatach przyrody lub parkach narodowych, o ile jest ona uwzględniona w ich planie ochronnym.
Banki genów zajmują się gromadzeniem i przechowywaniem nasion tysięcy różnych gatunków roślin, a także komórek zwierząt cennych pod względem przyrodniczym lub gospodarczym. Nasiona mogą służyć do odtworzenia populacji roślin wymarłych w naturze, mogą także stanowić rezerwuar rzadkich alleli, często nieobecnych już w populacjach dzikich. Sperma przechowywana w bankach pomaga zwiększać różnorodność genetyczną populacji. Inne komórki zwierzęce z kolei mogą posłużyć do przywrócenia do środowiska naturalnego wymarłych gatunków zwierząt, pod warunkiem że nastąpi znaczne udoskonalenie metod klonowania.
4. Restytucja gatunków
Restytucja jest formą czynnej ochrony mającą za zadanie przywrócenie gatunku, wymarłego w naturze w skali lokalnej lub globalnej, do środowiska naturalnego. Polega na objęciu osobników zagrożonego gatunku ochroną i podjęciu prób zwiększenia liczebności jego populacji poprzez odpowiednie zabiegi hodowlane lub uprawne.
Gatunek może być przywrócony na stanowisko pierwotne. Taki rodzaj restytucji określa się mianem reintrodukcji. Gatunek może zostać także umieszczony na stanowisku zastępczym, na którym warunki siedliskowe są zbliżone do tych panujących na pierwotnym stanowisku występowania. Jeżeli gatunek ten nie jest gatunkiem rodzimym, takie przeniesienie (wprowadzenie) nazywa się introdukcjąintrodukcją. Dotyczy ona zwykle odmian roślin uprawnych, stosowanych w rolnictwie. Często jednak, w przypadku gatunków zawleczonych, ma negatywny wpływ na środowisko naturalne.
Pozytywnym przykładem introdukcji może być wprowadzenie (pod koniec XIX w.) żółwi olbrzymich z archipelagu Seszeli na Mauritius, gdzie z powodzeniem zastąpiły one rodzime żółwie wytępione przez człowieka.
5. Przykłady restytucji
Restytucja gatunków może być prowadzona in situin situ na terenie obszarów chronionych, np. w rezerwatach przyrody, lub ex situex situ, w ogrodach zoologicznych i botanicznych. W przypadku gatunków odtwarzanych z nielicznej grupy osobników założycielskich nowe populacje mają na ogół bardzo zubożoną pulę genowąpulę genową i z tego powodu są wrażliwe na szkodliwe czynniki środowiska.
Programy hodowlane zakrojone na skalę światową, podjęte w celu późniejszej reintrodukcji zagrożonych wymarciem gatunków do środowiska naturalnego, zaczęto prowadzić w latach 50. XX w.
Jednym z pierwszych programów zakończonych sukcesem była reintrodukcja oryksa arabskiego. Zamieszkiwał on tereny Półwyspu Arabskiego oraz przyległych obszarów Bliskiego Wschodu. Zwierzę to wyginęło w naturze w 1972 r. wskutek nadmiernych polowań. Zaczątek populacji stanowiło 9 osobników, z których udało się odtworzyć stado liczące ponad 200 sztuk. Osobniki te po raz pierwszy wypuszczono na wolność w Omanie w 1982 r., a w kolejnych latach także w Arabii Saudyjskiej, Izraelu i Jordanii. Obecnie żyjąca na wolności populacja tego gatunku liczy ponad tysiąc osobników. Niestety, w Omanie oryks arabski został wytępiony w wyniku kłusownictwa.
Obecnie na terenie naszego kraju prowadzonych jest kilkanaście programów restytucji gatunków roślin i zwierząt, zwłaszcza motyli, ryb, ptaków i ssaków.
Bóbr europejski we wczesnym średniowieczu zamieszkiwał licznie całą Europę i Azję. W większości krajów zaczął wymierać w XIX w., głównie na skutek nadmiernych polowań mających na celu pozyskanie cennego futra i tłuszczu stosowanego jako środek leczniczy. Do zanikania bobra przyczyniło się także wycinanie i wypalanie lasów oraz osuszanie bagien, będące następstwem kolonizacji przez człowieka coraz to nowych obszarów Europy. Do początku XX w. przetrwało jedynie kilka małych populacji liczących w sumie ok. 1200 bobrów.
Stopniowa restytucja bobrów europejskich na naszym kontynencie rozpoczęła się w latach 20. ubiegłego wieku. W Polsce w 1939 r. żyło ok. 400 bobrów. Dziesięć lat później ich populacja liczyła już tylko 130 osobników i konieczne było założenie stada hodowlanego, które miało być reintrodukowane na obszarze całego kraju. W tym celu sprowadzono 26 bobrów z Woroneża w Rosji i zaczęto je rozmnażać w Zakładzie Doświadczalnym PAN w Popielnie. Początkowo bobry z hodowli umieszczane na stanowiskach docelowych odczuwały silny stres i nie przeżywały zmiany otoczenia. Dopiero gdy zaczęto wywozić je uśpione, zaakceptowały nowy teren, ponieważ wybudzając się, znaczyły go moczem.
Mimo utraty pierwotnego charakteru lasów oraz osuszenia terenów podmokłych populacja bobra w Europie, w tym także w Polsce, stale rośnie. Prawdopodobnie dlatego, że gatunek ten jest bardzo plastyczny i potrafi się przystosować do życia nawet na obszarach znacznie przekształconych przez człowieka. W 2019 r. w Polsce żyło ok. 137 tysięcy bobrów, choć trudno jest rzetelnie policzyć te zwierzęta. W dalszym ciągu trwa ich restytucja. Jeżeli ich liczebność będzie nadal rosnąć, bobry w ciągu następnych dziesięcioleci staną się gatunkiem pospolitym.
Inną próbą reintrodukcji podjętą na dużą skalę było wprowadzenie do polskich rzek łososia atlantyckiego. Ostatnie dzikie łososie obserwowano w Drawie w 1985 r. i wtedy też rozpoczęto działania zmierzające do restytucji tego gatunku.
Pierwszą hodowlę prowadzono w Zatoce Puckiej. Osobniki założycielskie pochodziły z łotewskiej Dźwiny i z fińskiej Newy. Restytucję, której dokonano w 1995 r., uznano za udaną, ponieważ łososie wracały na tarło do dopływów dolnej Wisły oraz do rzek Pomorza Zachodniego. Kolejne lata wykazały jednak, że wpływały one do rzek na tarło w niewłaściwym terminie, nie zanotowano także narybku. Zatem restytucja się nie powiodła.
Od 2005 r. restytucja łososia atlantyckiego prowadzona jest w zlewni górnej Wisły przez Fundację WWF Polska i współpracujące z nią instytucje. Pierwsza restytucja miała miejsce w latach 2005–2007 i zakończyła się sukcesem. Reintrodukowane łososie cechowały się dużą przeżywalnością i rozmnażały się w środowisku naturalnym. Kolejną restytucję przeprowadzono w 2011 r. Tym razem 60 tysięcy młodych łososi wypuszczono do Hoczewki (dopływu Sanu) oraz Krzyworzeki (dopływu Raby). W latach 2012–2013 łososiem zarybiono także wody rzeki Białej Tarnowskiej, dopływu Dunajca.
Kolejnym przykładem restytucji zakończonej sukcesem jest reintrodukcja sokoła wędrownego. Ten drapieżny ptak wyginął w Polsce w latach 60. ubiegłego wieku w konsekwencji skażenia środowiska naturalnego często stosowanym wtedy insektycydem DDT.
Jego reintrodukcję rozpoczęto w 1990 r. w ramach Programu Restytucji Populacji Sokoła Wędrownego w Polsce. Zaowocowała ona odbudowaniem populacji sokołów, które od 1998 r. ponownie gniazdują w Polsce. Wzrostowi liczebności tych ptaków sprzyja zaprzestanie stosowania DDT w rolnictwie i związany z tym ciągły spadek jego stężenia w środowisku.
Populacja sokoła stale się powiększa także dzięki kolejnym efektywnym programom hodowli i restytucji. W 2020 jego polska populacja liczyła 30 par lęgowych, a europejska ok. 4700‑6000.
Lata 1920‑1928 to jedyny okres bez żubrów w Puszczy Białowieskiej. 19 września 1929 roku do Białowieży sprowadzono żubry i rozpoczęto hodowlę. W 1939 r. w Rezerwacie Białowieża żyło 16 żubrów, w tym 7 linii nizinnej (1 samiec, 6 samic) i 9 linii nizinno‑kaukaskiej (3 samce, 6 samic). Według danych Białowieskiego Parku Narodowego w Polsce stale zwiększa się liczba żubrów występujących na wolności. W 2020 r. było ich 2316.
Suseł moręgowany zniknął z Polski w wyniku zmian użytkowania gruntów (zaoranie pastwisk i ugorów). Ostatni raz widziany był w Polsce w latach 70. XX w. Od 2000 r. Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra” realizuje program „SUSEŁ” we współpracy z innymi organizacjami, instytucjami i osobami prywatnymi, w tym z Ogrodem Zoologicznym w Poznaniu oraz pracownikami poznańskiej i opolskiej uczelni. Głównym celem prowadzonych działań jest przywrócenie populacji susła moręgowanego w Polsce do jej pierwotnego zasięgu (tereny województwa śląskiego, opolskiego, dolnośląskiego i części województwa lubuskiego). Przedstawicieli tego gatunku sprowadzono do Polski z Węgier i na terenie Poznańskiego Ogrodu Zoologicznego rozpoczęto ich hodowlę. Zwierzęta zostały wypuszczone na wolność i utworzyły cztery stanowiska: w Kamieniu Śląskim (opolskie), Głębowicach (dolnośląskie), Jakubowie Lubińskim (dolnośląskie) oraz Rościsławicach (dolnośląskie).
Mikołajek nadmorski przez lata był zbierany jako pamiątka znad morza ze względu na atrakcyjny wygląd, wskutek czego z rośliny szeroko rozpowszechnionej w 2004 r. stał się gatunkiem zagrożonym. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. mikołajek nadmorski jest gatunkiem objętym ochroną ścisłą i wymagającym ochrony czynnej. W ramach projektu „Reintrodukcja mikołajka nadmorskiego na historycznych stanowiskach na terenie Nadmorskiego Parku Krajobrazowego” odtwarzana jest populacja mikołajka nadmorskiego przy wykorzystaniu nasion pozyskanych z okazów rosnących na terenie Półwyspu Helskiego.
Podsumowanie
Celem ochrony gatunkowej roślin, zwierząt i grzybów jest zachowanie bioróżnorodności rzadkich i zagrożonych wyginięciem gatunków występujących dziko na terenie naszego kraju, a także ochrona ich siedlisk i ostoi.
Ochrona gatunków może być ścisła i częściowa. Ochrona ścisła to całoroczna opieka nad osobnikami i ich stadiami rozwojowymi. Ochroną ścisłą zostały objęte m.in.: lilia złotogłów, długosz królewski, borowik szatański, rzekotka drzewna, bocian biały, bielik zwyczajny. Ochrona częściowa to forma ochrony dopuszczająca okresową możliwość pozyskania z natury osobników chronionych gatunków do celów leczniczych, konsumpcyjnych i gospodarczych. Ochroną ścisłą są objęte m.in.: śnieżyczka przebiśnieg, zawilec wielokwiatowy, czosnek niedźwiedzi, torfowiec brunatny, trzmiel ziemny, ślimak winniczek.
Ochrona gatunków może być bierna i polegać na całkowitym wyeliminowaniu wpływu człowieka na ekosystem lub czynna, kiedy przetrwanie gatunku zależy od podejmowanych działań ochronnych.
Ochronę czynną dopuszcza się w rezerwatach przyrody lub parkach narodowych, o ile jest ona uwzględniona w ich planie ochronnym.
Gatunki mogą być chronione na stanowiskach zastępczych w środowisku naturalnym oraz w obiektach zlokalizowanych poza nim, tj. w ogrodach zoologicznych, botanicznych i bankach genów.
Do skutecznej ochrony niektórych gatunków, np. ptaków drapieżnych, rzadkich paprotników, storczyków i porostów wyznacza się tzw. strefy ochronne.
Restytucja jest formą czynnej ochrony mającą za zadanie przywrócenie gatunku, wymarłego w naturze w skali lokalnej lub globalnej, do środowiska naturalnego.
Reintrodukcja to ponowne wprowadzenie na stary obszar występowania gatunku, który wyginął.
Do gatunków ponownie wprowadzonych (restytuowanych) w Polsce należą np. żubr, bóbr europejski, suseł moręgowany, sokół wędrowny, mikołajek nadmorski.
Praca domowa
Słownik
rzadki i zagrożony gatunek występujący głównie na terenie państw Unii Europejskiej, objęty ochroną prawną
celowe wprowadzenie gatunku nierodzimego do miejsca, w którym pierwotnie nie występował, zwykle w innym regionie geograficznym
ochrona ścisła w odniesieniu do ekosystemów; zupełne i stałe zaniechanie jakiejkolwiek działalności człowieka, mające na celu zachowanie naturalnego przebiegu procesów przyrodniczych
w odniesieniu do gatunków częściowa, niecałoroczna ochrona dorosłych osobników roślin, zwierząt i grzybów oraz ich stadiów rozwojowych, dopuszczająca występowanie okresów, w których w określonych ilościach i miejscach można pozyskać z natury osobniki lub ich części, głównie do celów leczniczych i gospodarczych
ochrona częściowa w odniesieniu do ekosystemów, dopuszczanie ingerencji człowieka w przyrodę obszaru chronionego w celu zachowania chronionego ekosystemu lub jego wybranych składników w optymalnym stanie albo przywrócenia go do stanu pożądanego
ochrona dziko żyjących gatunków roślin, zwierząt i grzybów poza miejscem ich naturalnego występowania, polegająca na przeniesieniu zagrożonych organizmów na miejsce, w którym można im zapewnić trwałe i bezpieczne bytowanie oraz zwiększenie liczebności
ochrona dziko żyjących gatunków roślin, zwierząt i grzybów w miejscu ich naturalnego występowania poprzez działania mające na celu zachowanie ich siedlisk i umożliwienie zwiększenia liczebności
zupełne i stałe zaniechanie jakiejkolwiek działalności człowieka mające na celu zachowanie naturalnego przebiegu procesów przyrodniczych; w odniesieniu do gatunków całkowita, całoroczna ochrona dorosłych roślin, zwierząt i grzybów oraz ich stadiów rozwojowych
obszar wyróżniający się w okolicy szczególnymi cechami, dający schronienie i miejsce bytowania zagrożonym i rzadkim gatunkom; są to np. zadrzewienia śródpolne, gdzie na terenach rolniczych mogą przetrwać gatunki leśne
suma wariantów wszystkich genów osobników tworzących jedną populację, w której osobniki swobodnie i losowo krzyżują się między sobą, zapewniając swobodny przepływ genów
obszar objęty ochroną ze względu na występowanie określonych gatunków roślin lub zwierząt albo obiektów przyrody nieożywionej o dużej wartości naukowej, przyrodniczej, kulturowej lub krajobrazowej
miejsce występowania danego gatunku roślin, zwierząt lub ich zespołów
obszar, który wytycza się wokół siedlisk i ostoi gatunków chronionych roślin lub grzybów oraz miejsc regularnego przebywania i rozrodu zwierząt objętych ochroną gatunkową w celu stałego lub czasowego ograniczenia niekorzystnego wpływu na nie jakichkolwiek form działalności człowieka
Zadania
Restytucję zaliczamy do: Możliwe odpowiedzi: 1. metod czynnych ex situ, 2. metod biernych ex situ, 3. metod czynnych in situ, 4. metod biernych in situ
Spośród wymienionych poniżej gatunków chronionych wskaż te, które w Polsce zostały restytuowane.
- czeremcha amerykańska
- oryks arabski
- wawrzynek wilczełyko
- ziemniak
- tur
- bóbr europejski
- sokół wędrowny
- żubr
Oceń prawdziwość poniższych zdań i zaznacz Prawda lub Fałsz.
| Prawda | Fałsz | |
| Strefy ochrony są ustanawiane w ścisłych rezerwatach przyrody. | □ | □ |
| Egzotyczne zwierzęta po zakończeniu hodowli domowej należy wypuścić na wolność. | □ | □ |
| Reintrodukcja to celowe wprowadzenie gatunku obcego do środowiska naturalnego, prowadzące do zwiększenia bioróżnorodności ekosystemów. | □ | □ |
| Ogrody zoologiczne i botaniczne mogą brać udział w ochronie czynnej gatunków. | □ | □ |
| Restytucja obejmuje m.in. zabiegi hodowlane mające na celu zwiększenie liczebności populacji, która ma być wprowadzona do środowiska naturalnego. | □ | □ |
| Banki genów są jedną z form ochrony ex situ organizmów. | □ | □ |
| Na terenie ostoi roślin, zwierząt i grzybów stosuje się ochronę bierną. | □ | □ |
Przyporządkuj opisy poszczególnych działań ochronnych do odpowiednich kategorii.
Tworzenie stref ochronnych wokół gniazd ptaków., Obejmowanie ochroną gatunkową kolejnych organizmów., Hodowla zagrożonych wyginięciem zwierząt w ogrodach zoologicznych., Przenoszenie wymierających gatunków roślin na stanowiska zastępcze., Restytucje osobników na nowe stanowiska., Obejmowanie wybranych obszarów ochroną ścisłą., Rozwieszanie budek lęgowych dla ptaków., Koszenie łąk, na których występują rzadkie gatunki roślin stepowych., Tworzenie ostoi dla roślin., Gromadzenie nasion w bankach genów., Rozmnażanie zagrożonych wyginięciem roślin w ogrodach botanicznych.
| ochrona bierna | |
|---|---|
| ochrona czynna |
„Pierwsze pilotażowe wsiedlenia sokoła do środowiska naturalnego przeprowadzono w 1990 roku [...]. Reintrodukowano wtedy cztery osobniki. W kolejnych latach wypuszczano coraz więcej ptaków [...]. Łącznie w latach 1990–2009 wprowadzono do środowiska naturalnego 345 młodych sokołów. Były one wypuszczane głównie na terenach leśnych, ale również w górach (Pieniny) i w miastach (Warszawa). W wyniku tych działań w roku 1998 nastąpiła pierwsza próba lęgu sokołów w Polsce. Ptaki próbowały założyć gniazdo na szczycie Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie [...]. Prawdopodobnie ze względu na zbyt młody wiek samicy lęg się nie udał. W 1999 r. dołączyły jeszcze dwie nowe pary sokołów we Włocławku i Toruniu, skutecznie odchowując potomstwo. Do końca 2009 r. stwierdzono już 15 stanowisk lęgowych sokoła wędrownego, w tym dziewięć na terenach zurbanizowanych i 6 w górach. Nie wszystkie jednak funkcjonowały każdego roku. Do tego czasu w gniazdach naturalnych wykłuły się 124 młode sokoły [...]. W 2010 r. wypuszczono do środowiska aż 56 młodych ptaków [...]. W kolejnych latach wypuszczano ponad 120 sokołów rocznie. Łącznie w latach 2010–2015 reintrodukowaliśmy w Polsce 543 osobniki w czterech wybranych miejscach, co stanowi znacznie więcej niż przez ostatnie dwadzieścia lat. Tak intensywne działania zaczęły przynosić efekty. Coraz częściej w Polsce zaczęto widywać sokoły na wolności. Już w 2012 r. znaleźliśmy pierwsze gniazdo na drzewie. W 2014 r. przybyły dwa kolejne stanowiska nadrzewne. W roku 2015 zaobserwowano trzy pary lęgowe w lasach, mamy też przypuszczenia o nadrzewnych lęgach kolejnych par, których jeszcze nie potwierdziliśmy. Przybywa również gniazd na terenach miejskich i górskich. Generalnie co roku przybywały nam jedna, dwie pary, czasem trzy. W 2015 r. mamy aż siedem nowych par lęgowych sokoła wędrownego i prawdopodobnie jeszcze kilka nowych, niepotwierdzonych. W 2015 r. zarejestrowano już w sumie ponad trzydzieści stanowisk lęgowych w Polsce, z czego dwadzieścia aktywnych, z których wykluły się 54 młode sokoły. Łącznie w latach 2010–2015 wykluło się na wolności ponad dwieście sokołów, a od roku 1999 łącznie 325 ptaków.”
Indeks górny Źródło: Sielicki S., Sielicki J. (2016) Restytucja sokoła wędrownego w Polsce w latach 1990‑2015 a sokolnictwo, [W:] Szymak U., Sianko P. [red.] (2016) Sokolnictwo – wpływ na bioróżnorodność i dziedzictwo kulturowe w Polsce i Europie. Wasilków, Ośrodek Edukacji Ekologicznej – Sokolarnia. Indeks górny koniecŹródło: Sielicki S., Sielicki J. (2016) Restytucja sokoła wędrownego w Polsce w latach 1990‑2015 a sokolnictwo, [W:] Szymak U., Sianko P. [red.] (2016) Sokolnictwo – wpływ na bioróżnorodność i dziedzictwo kulturowe w Polsce i Europie. Wasilków, Ośrodek Edukacji Ekologicznej – Sokolarnia.
Przyporządkuj nazwy chronionych gatunków roślin i zwierząt do odpowiednich kategorii. Jeśli chcesz sprawdzić, czy dany gatunek jest chroniony, poszukaj go w wykazie roślin chronionych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin lub w wykazie zwierząt chronionych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt.
rak pręgowany, puchacz, rzekotka drzewna, żmija zygzakowata, ślimak winniczek, cis pospolity, foka szara, ryś, bóbr europejski, torfowiec brunatny, morświn, skrzyp olbrzymi, konwalia majowa, rak rzeczny
| rośliny objęte ochroną ścisłą | |
|---|---|
| rośliny objęte ochroną częściową | |
| zwierzęta objęte ochroną ścisłą | |
| zwierzęta objęte ochroną częściową |