„Wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie?” – Mikołaj Sęp Szarzyński

Zwróć uwagę, że bohaterka utworu jest porównana do „kosarza”.

Bohaterką utworu jest śmierć, która została określona „córą grzechową”:

„Córa to grzechowa,
Świat skazić gotowa:
Wszytko, co się rodzi,
Bądź po ziemi chodzi,
Lub w morskiej wnętrzności
I wietrznej próżności,
Jako kosarz ziele”.

Podmiot liryczny odwołuje się do grzechu pierworodnego, którym jest naznaczony każdy człowiek. Śmierć traktuje wszystkich równo:
„Ostrą kosą ściele;
Tak ta wszystko składa,
Ani opowiada
Nikomu swojego
Zamachu strasznego”.

Przypomnij sobie, czym jest grzech i dlaczego się pojawił na świecie, jakie są jego konsekwencje. Odwołaj się do Księgi Rodzaju.

Podmiot liryczny nazywa śmierć „córą grzechową”, ponieważ jest to nawiązanie
do grzechu pierworodnego, który pojawił się wskutek skuszenia Adama i Ewy przez węża, aby spróbowali jabłka z drzewa poznania dobrego i złego. W wyniku tego Bóg wygnał Adama i Ewę z raju, skazując ich na ciężką pracę. Ich życie zostało zakończone przez śmierć. Od tamtej pory każdy człowiek jest śmiertelny.

Zwróć uwagę na pojawiające się rzeczowniki charakteryzujące śmierć i na to,
co robi.

Śmierć została nazwana córą grzechową. Skaża ona świat zarówno rodzących się, jak i tych, którzy chodzą po ziemi. Jest porównana do „kosarza” i za jej pomocą pozbawia ludzi życia tak jak kosiarz, który ścina rośliny. Śmierć jest milcząca i przychodzi niespodziewanie, o czym świadczy fragment:
„Tak ta wszystko składa,
Ani opowiada
Nikomu swojego
Zamachu strasznego”.

To przeciwniczka, która mocno bije: „Ta sroga szampierza / Któremu do szyje. Strzeż się: oto bije!”.

Zwróć uwagę na zaimek osobowy „wy”.

Wiersz jest skierowany do czytelników, wszystkich ludzi, na co wskazuje forma zaimka osobowego „wy”:
„I wy, co to ćcicie,
Prawda, że nie wiécie,
Jeśli nie przymierza
Ta sroga szampierza
Któremu do szyje.
Strzeż się: oto bije!”.

Odszukaj w słowniku terminów literackich pojęcie sonet.

Formę wiersza O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego można uznać za kunsztowną: to tzw. sonet francuski, który od odmiany włoskiej różni się tym, że dwa ostatnie wersy (wchodzące w skład trójwersowej zwrotki) zawierają rym parzysty.

Zwróć uwagę, czego dotyczy pierwsza strofa, w jaki sposób został opisany upływający czas, co robi śmierć.

Personifikowana śmierć kroczy tuż za człowiekiem i w każdej chwili może go pozbawić życia, więc człowiek cały czas czuje się zagrożony. Zdaje sobie sprawę z kruchości, ulotności swojego istnienia. Ponadto śmierć została określona epitetem „chciwa”, co oznacza, że uśmiercenie człowieka jest jej pragnieniem i celem. Przemieszczanie się obłoków i słońca ukazuje świat jako niestabilny, zmienny, a przez to niebezpieczny, co wzmaga poczucie zagrożenia i niepewności.

Przypomnij sobie, czemu serce podmiotu lirycznego jest zatrwożone.

Podmiot liryczny lęka się, ponieważ czas upływa, a on nie zdążył pojednać się z Bogiem. Obawia się nadchodzącej śmierci. Nie ma pewności, jak długo potrwa jego życie. Podmiot liryczny zdaje sobie sprawę, że źle postępował w młodości. Ponadto człowiek ulega cielesnym pokusom świata, nietrwałym, pozornym wartościom, które oddalają go od zbawienia duszy.

Zwróć uwagę, co symbolizują cienie, co zapewnia człowiekowi szczęście.

1. Człowiek jest szczęśliwy, jeśli nie skupia się na dobrach doczesnych.

2. Dobra doczesne to tylko cienie, które nie mają żadnego znaczenia. Największą wartością jest Bóg.

3. Człowiek jest szczęśliwy, jeśli jest pojednany z Bogiem, ponieważ nigdy nie wie, kiedy śmierć nadejdzie.

4. Jednostka ludzka nie powinna się skupiać na dobrach doczesnych, gdyż są one nietrwałe i nie zapewniają łączności z Bogiem. Poeta odwołuje się
   do popularnego w baroku toposu vanitas. Motyw vanitas ma swoje źródło w starotestamentowej Księdze Koheleta, w której autor podkreśla, że wszelkie rzeczy świata doczesnego są marnością: „Vanitas vanitatum et omnia vanitas” („Marność nad marnościami i wszystko marność”). Mikołaj Sęp‑Szarzyński w sonecie „O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego” rozmyśla na temat przemijalności ludzkiego życia. Całej egzystencji człowieka towarzyszy ciągła świadomość nadchodzącej śmierci.

Przypomnij sobie  nazwy środków stylistycznych.

Przykładowe środki stylistyczne występujące w utworze Mikołaja Sępa‑Szarzyńskiego:

• elipsy: „Pokój – szczęśliwość, ale bojowanie”, „Byt nasz podniebny” umożliwiają skondensowanie treści;

• oksymorony: „łakome marności” podkreślają paradoks ludzkiego życia;

• pytanie retoryczne: „Cóż będę czynił w tak straszliwym boju, / Wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie?” są wyrazem wątpliwości podmiotu lirycznego co do tego, w jaki sposób ma walczyć z szatanem;

• antytezy: „Pokój – szczęśliwość, ale bojowanie, / Byt nasz podniebny”, które tworzą zarazem paradoksy, aby zaskoczyć czytelnika;

• metafory: „Ten nasz dom – ciało, dla zbiegłych lubości”, „Byt nasz podniebny”, potęgujące wykreowany przez poetę obraz niebezpiecznego świata i zagubionego człowieka.

Przypomnij sobie, czym są elipsy, przerzutnie, peryfrazy, inwersje, pytania retoryczne i metafory. Możesz skorzystać ze słownika terminów literackich.

Elipsy utrudniają rozumienie utworu, ponieważ pomijają element. Przerzutnie mogą stanowić przeszkodę w odbiorze wiersza, gdyż przenoszą fragment jakiegoś wypowiedzenia, będącego całością składniową lub znaczeniową z jednego wersu
do drugiego. Inwersje utrudniają rozumienie utworu, ponieważ szyk wyrazów w zdaniu odbiega od obowiązującej normy składniowej. Z kolei pytania retoryczne mogą zakłócać odbiór utworu, ponieważ odpowiedź na takie pytania jest oczywista, oraz takie, na które nie oczekuje się odpowiedzi. Zostają zadane, aby skłonić odbiorcę do refleksji. Metafory są trudne w odbiorze utworu, gdyż wyrazy są zestawione w taki sposób, aby traciły swoje dosłowne znaczenie i zyskiwały nowe.

Zwróć uwagę na apostrofę.

Podmiot liryczny zwraca się do Pana Boga, co potwierdzają cytaty: „Nie dosyć na tym, o nasz możny Panie!”; „Królu powszechny, prawdziwy pokoju”; „Zbawienia mego jest nadzieja w tobie! / Ty mnie przy sobie postaw, a przezpiecznie”.

Zastanów się, co oznacza pokój, zwłaszcza w odniesieniu do słów: „ale bojowanie / byt nasz podniebny”.

„Pokój” to niepodejmowanie walki w swoim życiu. Jest to stan upragniony przez człowieka, ponieważ nie skłania go do wysiłku.

Przypomnij sobie, kto zakłóca człowiekowi pokój.

Podmiot liryczny stwierdza, że pokój w życiu człowieka nie jest możliwy, ponieważ czyha szatan i pokusy świata, a nasze ciało ulega im.

Zwróć uwagę na epitety „łakome” i „zbiegłych” i na synonimy słowa „walka”.

Życie ludzkie jest nieustanną walką, na co wskazują wyrazy: „łakome marności”, „zbiegłe lubości”. Są to jedynie pozorne wartości i przemijające rozkosze. Człowiek musi zmagać się więc ze złem stanowiącym pokusy świata, którym ulega nasze ciało. Ono nie potrafi rozpoznać ich jako wartości pozornych, które gubią naszą duszę, bo oddalają ją od zbawienia. Synonimy „walki” w całym wierszu to „wojna”, „bojowanie”, „bój”.

Zwróć uwagę na pytanie retoryczne „Wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie?”.

Człowiek został określony jako „wątły”, czyli słaby i „niebaczny”, czyli nieuważny. Jest rozdarty wewnętrznie. Toczy walkę między duszą a ciałem, które prowadzi człowieka do upadku. Zastanawia się on, jak ma sobie poradzić w tej sytuacji.

Przypomnij sobie, kto namawia do grzechu i co robi człowiek.

Peryfraza „srogi ciemności hetman” opisuje szatana. Jest on przeciwnikiem człowieka, ponieważ namawia go do grzechu. Jednostka ludzka walczy z hetmanem ciemności, gdyż chce być bliżej Boga.

Zwróć uwagę na apostrofę.

Jedynym warunkiem zbawienia duszy człowieka jest pomoc Boga w tej nierównej walce, dlatego zwraca się do Niego słowami: „Królu powszechny, prawdziwy pokoju, / Zbawienia mego jest nadzieja w tobie!”.

Przypomnij sobie cechy Hioba, jak zachowuje się wobec Boga.

Hiob był sprawiedliwy i bogobojny. Miał siedmiu synów, trzy córki i żonę. Bóg poddał go próbie, odbierając mu wszelkie bogactwo i dzieci. Hiob zachorował na trąd. Przetrwał jednak próbę, ponieważ nie przestał ufać Stwórcy. Choć Hiob cierpiał niewinnie, był oddany Bogu. W nagrodę Najwyższy Pan zwrócił mu majątek i rodzinę.

Zwróć uwagę, co jest tematem sonetu.

Słowa: „Homo natus de muliere, brevi vivens tempore” („Człowiek zrodzony z niewiasty ma krótkie i bolesne życie”) są fragmentem monologu cierpiącego Hioba i wyrażają przekonanie o marności ludzkiego życia. Wypowiedź ta jest tematem sonetu, który zawiera rozważania o słabej kondycji ludzkiej i bezmiarze cierpienia dotykającego człowieka na co dzień.

Zwróć uwagę na określenia człowieka i motyw vanitas.

W pierwszej strofie człowiek został przedstawiony jako godny litości, poczęty w  wyniku aktu miłosnego, co potwierdza cytat: „Z wstydem poczęty człowiek”. Istota ludzka rodzi się w bólu i wiedzie krótkie, pełne cierpienia życia pośród sprzecznych wartości, w nędzy, lękając się o swój los. Po życiu pełnym smutku, przychodzi kolejna dramatyczna chwila – śmierć, która jest dla człowieka zawsze zaskakująca, niespodziewana, przychodzi znienacka. Jednostka ludzka jest wtedy niezwykle samotna i opuszczona. Zostaje porównana do „cienia”, czyli czegoś bardzo nietrwałego i kontrastowo zestawiona ze słońcem. Cień może istnieć tylko wtedy, gdy świeci słońce, ponieważ kiedy zachodzi, znika cień, więc gaśnie ludzkie życie. Człowiek jest więc marnością.

Zwróć uwagę, do kogo się zwraca podmiot liryczny, o co prosi, co w zamian obiecuje.

Dopiero gdy podmiot liryczny otrzyma od Boga dar kochania i chwalenia go,
będzie mógł zrobić to, czego Bóg od niego wymaga, czyli właśnie kochać i chwalić Boga.

Zwróć uwagę na prośbę skierowaną do Boga w końcowym dystychu.

Paradoks zawarty jest w prośbie skierowanej do Boga, aby dał człowiekowi część swojej chwały i miłości, a jednostka ludzka zwróci mu te dary.

Zwróć uwagę, jak wyjaśnić sprzeczność w zacytowanym fragmencie tekstu.

Tytuł i pierwszy wers podkreślają, że źle jest kochać i źle jest nie kochać, ponieważ człowiek jest stworzony do kochania, ale niestety źle wybiera obiekty swojej miłości, bo są nimi przemijające, pozorne wartości.

Przypomnij sobie, jak zostały określone żądze, co jest ich konsekwencją.

Żądze upiększają rzeczy, które są nietrwałe i niewarte wyboru. Z tego powodu człowiek ich pragnie i stają się one obiektem jego miłości.

Te wartości to: bogactwo, władza, sława, rozkosz i uroda.

Dobra doczesne nie mają żadnej wartości, ponieważ nie zapewniają szczęścia człowiekowi. Pozostawiają pustkę i rozczarowanie. Są marne, nietrwałe, mogą zaoferować tylko chwilowe zaspokojenie. Uszczęśliwiają ciało, ale nie duszę, która ma inne potrzeby.

Przypomnij sobie, kto namawia do grzechu, co jest jego siedzibą.

Dusza jest kuszona przez ciało, które zostało stworzone z materii, więc ulega temu co materialne, nietrwałe i zgubne dla duszy.

Przypomnij sobie, czym charakteryzuje się miłość ziemska.

Miłość ziemska nie może zaspokoić pragnień i potrzeb człowieka, ponieważ jest ulotna i zmienna.

Zwróć uwagę na epitety „wieczny” oraz „prawej” w ostatniej strofie.

Jedynym godnym obiektem miłości jest Bóg, ponieważ zapewnia szczęście człowiekowi. Nie przemija tak jak wartości doczesne.