Świat po II wojnie światowej

Skutki polityczne II wojny światowej

Po II wojnie światowej, w której aliantamialiancialiantami było 51 państw, ukształtował się w świecie model polityczny zwany systemem jałtańskimsystem jałtańskisystemem jałtańskim. Jego cechą była dwubiegunowość i konfrontacyjny system relacji między blokami politycznymi, militarnymi i gospodarczymi. Formalnie za ład światowy odpowiadała powołana na konferencji w San Francisco [czyt.: san francisko] w 1945 roku Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ) z siedzibą w Nowym Jorku, ale jej sankcyjne działania każdorazowo blokowało prawo weta jednego z pięciu stałych członków Rady Bezpieczeństwa: Chin, Francji, Stanów Zjednoczonych (USA), Wielkiej Brytanii czy Związku Sowieckiego (ZSRS). Wobec tych ograniczeń kontyngenty wojskowe pod wspólną flagą ONZ nie były w stanie przeciwdziałać konfliktom zbrojnym inspirowanym przez mocarstwa, ani stać na straży wartości Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne wszystkich członków ONZ w 1948 roku.

Spór między państwami narastał od 1946 roku jako wynik demobilizacji całych rzesz żołnierzy po wojnie. Ostatniemu rozbrojeniu uległa armia Stanów Zjednoczonych, która w 1947 roku zmniejszyła liczbę wojska do 670 tysięcy. W tym samym czasie zgodnie z decyzją Józefa StalinaJózef StalinJózefa Stalina Armia Czerwona Związku Sowieckiego powoływała pod broń nowe roczniki aż osiągnęła liczebność na poziomie blisko 4 mln żołnierzy. To stało się zarzewiem tzw. zimnej wojny, która generowała strach przed nowym światowym konfliktem. W celu jego zapobieżenia 12 państw skonsolidowało się w powołany w Waszyngtonie w 1949 roku blok militarny pod nazwą Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego (NATO), który sukcesywnie będzie rozszerzany w dalszych latach po wojnie. Na przeciwnym biegunie po stronie sowieckiej powstał podobny sojusz obronny powołany w Warszawie w 1955 roku. Zrzeszał osiem państw zza „żelaznej kurtynyżelazna kurtynażelaznej kurtyny” z wyjątkiem Jugosławii. W kolejnych latach po wojnie Układ Warszawski będzie ewaluował w ilości członków aż do rozwiązania w 1991 roku.

Również poza Europą będą tworzone po wojnie bloki militarne o regionalnym charakterze: w San Francisco w 1951 roku Pakt Bezpieczeństwa Pacyfiku (ANZUS), w Manili na Filipinach w 1954 roku Organizacja Paktu Azji Południowo‑Wschodniej (SEATO) oraz w Bagdadzie w Iraku w 1955 roku Organizacja Paktu Bagdadzkiego, która w 1959 roku zmieniła nazwę na Organizację Paktu Centralnego (CENTO). Zrzeszenia te będą szukać bezpieczeństwa dla swych państw członkowskich w agendach politycznych realizowanej przez Stany Zjednoczone doktryny Trumanadoktryna Trumanadoktryny Trumana.

Członkowie pozaeuropejskich paktów militarnych

Indeks górny *^*okres obowiązywania porozumienia wojskowego ze Stanami Zjednoczonymi

Indeks górny **^**okres uczestnictwa Iraku w Organizacji Paktu Bagdadzkiego

Natomiast bardziej neutralną postawę wobec światowych zagrożeń zajmie ruch państw niezaangażowanychruch państw niezaangażowanychruch państw niezaangażowanych. Jego postulaty obrony niezależności przejmą m.in. regionalne wspólnoty polityczno‑ekonomiczne takie jak powołana w Kairze w 1945 roku Liga Państw Arabskich, konsolidująca kraje islamskie Bliskiego Wschodu, zainicjowana w Bogocie w Kolumbii w 1948 roku Organizacja Państw Amerykańskich (OPA) czy stworzona w 1963 roku podczas spotkania założycielskiego w Addis Abebie w Etiopii Organizacja Jedności Afrykańskiej (OJA).

Innym politycznym skutkiem II wojny światowej będzie dekolonizacja, która przyczyni się do powstania wielu nowych państw m.in. w Afryce i Azji. Uruchomi również wiele negatywnych zjawisk społecznych związanych z migracjami oraz handlem bronią i ludźmi. Brak wykształconych elit, rozwiniętej gospodarki oraz kultury, konkurencyjnej wobec cywilizacyjnych zdobyczy świata zachodniego, będzie osłabiał potencjał postkolonialnych państw, przyczyniając się do ich nikłej stabilizacji. Powszechne staną się dla nich bratobójcze wojny, krwawe dyktatury i korupcja, uzależniające struktury polityczne tych krajów od interesów mocarstw. Charakterystyczny dla „zimnej wojny” wyścig zbrojeńwyścig zbrojeńwyścig zbrojeń doprowadzi do traktowania nowych krajów jako miejsc strategicznych, np. dogodnych dla budowy baz wojskowych czy składowisk arsenału nuklearnego. Będzie również zarzewiem terroryzmuterroryzmterroryzmu poprzez rekrutację członków spośród przedstawicieli grup zdesperowanych, aby stosować przemoc, celem poprawy własnego losu.

Przykłady powojennego terroryzmu

Sytuacja w Europie po II wojnie światowej

Powojenny ład w Europie regulowały przede wszystkim podjęte w 1945 roku postanowienia konferencji głównych alianckich koalicjantów: Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Związku Sowieckiego w Jałcie i w Poczdamie. Dotyczyły one w pierwszej kolejności przyszłości Niemiec, które obarczono wyłączną odpowiedzialnością za wywołanie wojny, zupełnie pomijając rolę Związku Sowieckiego, co wynikało z pozycji Józefa Stalina jako zwycięskiego sojusznika. Z tytułu win Niemcy miały wypłacić poszczególnym krajom odszkodowania za straty wojenne. W celu zabezpieczenia tych roszczeń zdecydowano o decentralizacji państwa niemieckiego i ustanowieniu stref okupacyjnych zarządzanych przez Francję, Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię i Związek Sowiecki, który ze względu na rozmiar poniesionych w czasie wojny strat przez pięć lat miał otrzymywać ze stref sojuszników dodatkowe kwoty odszkodowawcze. Józef Stalin równocześnie zobowiązał się zaspokoić ze swej części roszczenia Polski, dla której nie wydzielono w Niemczech osobnej strefy okupacyjnej. Jedynie Brytyjczycy, zarządzający Dolną Saksonią w północno‑zachodnich Niemczech, przy sprzeciwie Związku Sowieckiego przydzielili na trzy lata Polskim Siłom Zbrojnym na Zachodzie administrację niewielkich obszarowo terenów przy granicy z Holandią.

Uzgodnienia sojusznicze przewidywały ponadto wysiedlenia ludności niemieckiej z terenów Czechosłowacji, Polski i Węgier oraz związane z tym przesunięcia graniczne, przede wszystkim na korzyść Polski, której przyznano administrację nad Gdańskiem, częścią Prus Wschodnich oraz terenami do Odry i Nysy Łużyckiej. Przebieg wschodniej granicy Niemiec miała jednak regulować odrębna konferencja, do której zwołania nigdy nie doszło, a stan faktyczny w tej części Europy zatwierdzono dopiero w 1990 roku. Niemcy objęto demilitaryzacjądemilitaryzacjademilitaryzacją, demokratyzacjądemokratyzacjademokratyzacją, demonopolizacjądemonopolizacjademonopolizacją i denazyfikacjądenazyfikacjadenazyfikacją. Procesy te miały również dotyczyć Austrii częściowo podzielonej na strefy okupacyjne, a częściowo będącej pod zarządem wszystkich mocarstw. Kontrolę międzynarodową do czasu zawarcia traktatów pokojowych rozciągnięto ponadto nad krajami, będącymi w czasie wojny sojusznikami Niemiec: Bułgarią, Finlandią, Rumunią, Węgrami i Włochami. Na obszarach większości tych państw stan faktyczny wyznaczała obecność armii sowieckiej, której okupacja, zwana wyzwoleniem, miała zabezpieczać interesy Moskwy w zakresie powoływania rządów przychylnych jej planom.

W Niemczech normalizacja sytuacji zależała od administratora strefy okupacyjnej. Najpierw w 1947 roku Amerykanie i Brytyjczycy ustanowili unię gospodarczą swych obszarów, nadając jej nazwę Bizonia, a w 1949 roku za zgodą Francuzów rozszerzyli ją w Trizonię, gdzie przeprowadzili demokratyczne wybory i wyłonionym w jej trakcie niemieckim politykom przekazali władzę administracyjną. W tym samym czasie w sowieckiej strefie okupacyjnej Niemiec skonfiskowano własność prywatną i rozparcelowano majątki ziemskie, a władzę przekazano w ręce całkowicie zależnej od Moskwy partii komunistycznej. Istotną rolę w transformacji sytuacji politycznej w Europie odegrał plan amerykańskiej pomocy gospodarczej dla krajów dotkniętych skutkami wojny. Przedstawił go w 1947 roku sekretarz stanu George Marshall [czyt.: dżordż marszal] i dlatego wspomniany program wsparcia antykryzysowego przybrał jego imię. W istocie był on projektem politycznym, mającym zapobiec wykorzystaniu przez Związek Sowiecki trudności gospodarczych i wywołanego nimi niezadowolenia społecznego do przejęcia władzy w krajach zniszczonych przez wojnę. W związku z tym Józef Stalin odrzucił tę pomoc i nazwał ją ingerencją w wewnętrzne sprawy państw. Skłonił również do takiego kroku zależne od siebie rządy, w tym Czechosłowację i Polskę, które początkowo przyjęły propozycję Stanów Zjednoczonych. Odpowiedzią Związku Sowieckiego na Plan Marshalla miało być utworzenie w 1949 roku Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG), której dążeniem stawało się stworzenie z bloku wschodniego autarkiiautarkiaautarkii. W rzeczywistości RWPG było projektem instrumentalizowania krajów leżących w sowieckiej strefie wpływów poprzez odcięcie ich od relacji gospodarczych z zachodnimi państwami.

Ponieważ Amerykanie chcieli rozciągnąć Plan Marshalla również na strefy okupacyjne Niemiec, w tym Berlin, spięcie ze Stalinem było nieuniknione. W 1948 roku Związek Sowiecki zablokował zachodnie dzielnice Berlina, po czym zakazał ruchu osób i przewozu towarów między okupowaną przez siebie wschodnią częścią miasta a częściami zajętymi przez pozostałych aliantów. Tym samym odciął dostawy żywności, opału i energii elektrycznej do zachodnich dzielnic. Alianci zorganizowali wówczas most powietrzny i dostarczali przez rok zaopatrzenie do tego obszaru drogą lotniczą. Wydarzenie to ostatecznie przesądziło o podziale Niemiec na obejmującą Trizonię Republikę Federalną Niemiec (RFN) ze stolicą w Bonn i zlokalizowaną w strefie okupacji sowieckiej Niemiecką Republiką Demokratyczną (NRD) ze stolicą w Berlinie Wschodnim. Strefy zachodnie Berlina pozostawały wciąż wydzielonym obszarem pod administracją aliantów i początkowo miały swobodny dostęp do stolicy NRD, ale sytuację ostatecznego rozdziału przesądziła w 1961 roku decyzja Moskwy o rozpoczęciu wznoszenia muru na granicy stref. Poprzez system umocnień, zasieków i posterunków wojskowych, z których wartownicy strzelali do osób próbujących przekroczyć granicę, doszło do podziału miasta, jego ulic, linii kolejowych, a nawet budynków. Ten zimnowojenny symbol rozebrano dopiero w 1989 roku po upadku komunizmu w Europie. Jego instalację przeprowadził Związek Sowiecki taktyką salamitaktyka salamitaktyką salami na terenach zajętych przez Armię Czerwoną. Wyjątkiem były anektowane w 1940 roku państwa bałtyckie. Litwa, Łotwa i Estonia nie uzyskały niepodległości, a stały się sowieckimi republikami metodą faktów dokonanych. Elementem koordynowania sowieckiej polityki transportu ideologii w głąb „imperialnych” państw było utworzenie w 1947 roku pod nazwą Kominformu Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Robotniczych na spotkaniu w Szklarskiej Porębie przedstawicieli partii komunistycznych z bloku wschodniego oraz Francji i Włoch. W rzeczywistości przedsięwzięcie to nie odegrało przewidywanej roli politycznej i zostało rozwiązane w 1956 roku.

SowietyzacjasowietyzacjaSowietyzacja powiodła się natomiast w krajach demokracji ludowychdemokracje ludowedemokracji ludowych, gdzie dokonano zmian ustrojowych, znacjonalizowano przemysł i odebrano właścicielom ziemskim ich nieruchomości. Parcelacja gruntów miała być pierwszym krokiem ku kolektywizacji rolnictwa, czyli upaństwowieniu gospodarstw, ale nie we wszystkich krajach została ona przeprowadzona. W Polsce dominującym modelem organizacji rolnictwa pozostały wciąż gospodarstwa indywidualne. Wzorem sowieckim w bloku wschodnim wprowadzono gospodarkę centralnie planowaną, gdzie wszystkimi mechanizmami rynku kieruje się odgórnie na mocy decyzji administracyjnych. Rezultatem takiej polityki ekonomicznej stawały się ustawiczne braki towarów na rynku, ich niska jakość, a czasami konieczność reglamentacji. Skutkowało to obniżeniem stopy życiowej komunistycznych społeczeństw w porównaniu z krajami zachodniej Europy, gdzie bogacenie się ludzi po wojnie następowało szybko. Celem intensyfikacji relacji gospodarczych w Europie ustanowiono w 1948 roku Organizację Europejskiej Współpracy Gospodarczej. W 1960 roku przekształciła się ona w Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, do której obok państw europejskich weszły też Kanada, Stany Zjednoczone i Turcja. W 1951 roku Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, RFN i Włochy powołały Europejską Wspólnotę Węgla i Stali, która przyjęła w 1957 roku na mocy traktatów rzymskich postać Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG). W kolejnych latach dołączyły do tej organizacji: Dania, Irlandia i Wielka Brytania w 1973 roku, Grecja w 1981 roku, a Hiszpania i Portugalia w 1986 roku.

W porównaniu z wolnościowymi trendami państw zachodnioeuropejskich kraje zza „żelaznej kurtyny” doświadczały coraz większego reżimu ideologicznego. Wprowadzono cenzurę, represjonowano twórców niepokornych, uniemożliwiano prowadzenie niezależnych badań naukowych. Lansowano ateizm i materializm, a religię przedstawiano jako balast przeszkadzający w postępie cywilizacyjnym. Równocześnie, wychodząc naprzeciw duchowym potrzebom człowieka, propagowano kult przywódców, rozwijano rytuały i święta komunistyczne. Wprowadzano obowiązkowe uczestnictwo w masowych pochodach, gdzie za brak okazywania entuzjazmu i zaangażowania groziły represje. Istotą reżimu była wierność ideologii. Dla demokracji ludowych stała się ona niebezpiecznym narzędziem totalnego podporządkowania bloku wschodniego interesom Moskwy. Wyrażała to najbardziej czytelnie doktryna Breżniewadoktryna Breżniewadoktryna Breżniewa. Pomimo tego w demoludach od czasu do czasu dochodziło do antysowieckich wystąpień m.in. na Węgrzech w 1956 roku i w Czechosłowacji w 1968 roku.

Wartość amerykańskiej pomocy dla Europy w ramach Planu Marshalla w mln dolarów

Indeks górny *^*Wolne Terytorium Triestu istniało w latach 1947 - 1954

Źródło: M. Schain, Plan Marshalla: pięćdziesiąt lat później, Nowy Jork 2001, s. 98.

Miejsca konfrontacji bloków militarnych

Wygaśniecie mandatówmandatmandatów francuskich w Libanie i Syrii oraz brytyjskich na obszarze Palestyny doprowadziło do gwałtownych przeobrażeń na Bliskim Wschodzie. Postępujące od połowy XIX wieku osadnictwo żydowskie z powodu HolokaustuHolokaustHolokaustu przybrało na sile po II wojnie światowej, wzmagając konflikt napływających z Europy Żydów z arabskimi autochtonami. Po wycofaniu się Brytyjczyków i proklamowaniu państwa Izrael w 1948 roku rozgorzała wojna domowa między grupami etnicznymi na obszarze Palestyny, w której ludność arabską wsparła militarnie Liga Państw Arabskich. Klęska tego arabskiego sojuszu w starciu z Izraelczykami spowodowała exodus Palestyńczyków do sąsiednich krajów, głównie Libanu, Syrii i Jordanii oraz przyczyniła się do powstania arabskich enklaw etnicznych na terenie Izraela: w Strefie Gazy i na Zachodnim Brzegu Jordanu oraz we wschodniej Jerozolimie.

Okres powojenny to również czas konfliktów i wymuszonych zbrojnie zmian na Dalekim Wschodzie. Układ sił w regionie zmieniło na trwałe powstanie przy wsparciu ZSRS w 1949 roku Chińskiej Republiki Ludowej na czele z Mao Tse Tungiem [czyt.: zedongiem]. Pokonane przez komunistów siły nacjonalistyczne z partii Kuomintang pod dowództwem Czang Kai Szeka wycofały się na Tajwan i założyły tam swoje państwo, zwane Republiką Chińską, wspieraną przez państwa zachodnie. Tymczasem w Chinach na wzór sowiecki w atmosferze terroru i silnej propagandy podjęto kolektywizację rolnictwa i nacjonalizację przedsiębiorstw. Ponieważ zacofanie gospodarcze nie ustępowało, Mao odstąpił od kopiowania rozwiązań sowieckich i w 1957 roku, odcinając się również politycznie od ZSRS, rzucił hasło „wielkiego skoku naprzód”.

Dzieło rodzimej industrializacji miało uczynić z Chin światową potęgę przemysłową. Postawiono przede wszystkim na produkcję stali. W tym celu oderwano od pracy na roli miliony chłopów i nakazano im wytapiać surówkę w prymitywnych przydomowych piecach. Na potrzeby tych hut karczowano lasy oraz sady. W rezultacie aż o 75% spadły plony w Chinach i pojawiło się zjawisko wcześniej niespotykanego głodu. Nieudana industrializacja spowodowała, że Mao w 1966 roku postanowił przerzucić się na front ideologiczny. W tym celu stworzył organizację młodzieżową Czerwoną Gwardię, w której znajdowali się fanatycznie mu oddani zwolennicy zwani hunwejbinami. Przy ich pomocy dokonała się tzw. „rewolucja kulturalna”, w której chodziło o odcięcie się Chin od przeszłości i tradycji oraz świata zachodniego i jego osiągnięć.

Rozpętano kampanię nienawiści wobec inteligencji, dopuszczając się linczów na studentach, nauczycielach i innych osobach wykształconych. Niszczono wszelkie przedmioty uznawane za burżuazyjne, także książki i zabytki. Inteligentów próbowano reedukować, wysyłając ich do pracy na wsi, natomiast w ramach wyrównywania szans kierowano na studia młodzież wiejską. W rezultacie doszło do całkowitego paraliżu gospodarki w kraju: ustała niemal cała produkcja przemysłowa i rolna. Ponieważ sytuacja zaczęła wymykać się spod kontroli, Mao zdecydował się na ukrócenie poczynań Czerwonej Gwardii przy pomocy wojska. Opierając się na armii, Mao kreował dyktatorską władzę o niemal globalnym zasięgu kultu. Wspierał się on na wydrukowanej w ponad miliardzie egzemplarzy „czerwonej książeczce”. Była ona formą zaleceń Mao odnośnie prowadzenia walki z amerykańskim imperializmemimperializmimperializmem i sowieckim rewizjonizmrewizjonizmrewizjonizm. Docierała również do Stanów Zjednoczonych i Europy Zachodniej, zdobywając znaczną popularność w środowiskach lewicowej młodzieży i przyczyniając się do jej radykalizacji.

Pierwszym poważnym starciem na Dalekim Wschodzie między Związkiem Sowieckim a Stanami Zjednoczonymi była wojna koreańska, która wiązała się z ustanowionym po pokonaniu Japonii podziałem Korei na dwie strefy okupacyjne: amerykańską i sowiecką wzdłuż 38 równoleżnika. Zmiany miały obowiązywać do czasu utworzenia samodzielnych władz koreańskich. W 1948 roku przeprowadzono odrębne wybory i na północy zwyciężyli komuniści, a na południu zwolennicy demokratycznej republiki. W rezultacie proklamowano dwa państwa: na północy Koreańską Republikę Ludowo‑Demokratyczną (KRL‑D) oraz republikę Korei na południu.

Wojska sowieckie i amerykańskie wycofały się, co dawało złudzenie, że kwestia koreańska jest rozwiązana. W 1950 roku północnokoreański dyktator Kim Ir Sen pod pretekstem zjednoczenia Korei rozpoczął inwazję na południe. Komunistyczne wojska dwukrotnie liczniejsze, o sześciokrotnej przewadze w lotnictwie i siedmiokrotnej w broni pancernej, mając ponadto wsparcie ZSRS, w krótkim czasie zajęły cały półwysep. Rada Bezpieczeństwa ONZ podjęła decyzję o wysłaniu do Korei wojsk międzynarodowych. Niemal w całości składały się one z żołnierzy amerykańskich i dowodził nimi generał Douglas MacArthur [czyt.: daglas makartur]. Siły ONZ wylądowały w rejonie Inchon [czyt.: inczon]. W ciągu kilku tygodni rozbiły armię północnokoreańską i wkroczyły do KRL‑D. Po stronie północnokoreańskiej walczyło wówczas kilka tysięcy żołnierzy sowieckich, głównie lotników, jednak nie wpłynęło to na ogłoszenie stanu wojny między mocarstwami. Po pewnym czasie do konfliktu włączyły się komunistyczne Chiny, które formalnie nie brały udziału w wojnie, ale zezwoliły na przekroczenie granicy z Koreą armii „ochotniczej”, liczącej ponad 400 tysięcy żołnierzy.

Sytuacja strategiczna zmieniła się na niekorzyść wojsk interwencyjnych, które z kolei zostały zmuszone do odwrotu. Prezydent Stanów Zjednoczonych nie zaprotestował przeciwko decyzji Chin, obawiając się, że te działania mogą sprowokować do odpowiedzi ZSRS i doprowadzić do wybuchu trzeciej wojny światowej. Śmierć Józefa Stalina w 1953 roku pozwoliła przyspieszyć zakończenie wojny w Korei. W tym samym roku zawarto rozejm między stronami, a linia rozgraniczająca państwa koreańskie została ponownie ustalona na 38 równoleżniku. W ten sposób pojawiła się nowa „żelazna kurtyna” tym razem na Dalekim Wschodzie między dwoma państwami koreańskimi.

R1J8Hz7wHZ3qC

Zdjęcie przedstawia pozujących na traktorze‑amfibii amerykańskich żołnierzy piechoty morskiej po wylądowaniu pod Inchon. Pułkownik Lewis B. Puller stojący w środku trzyma flagę, którą zamierza zawiesić w Seulu. Czterech żołnierzy pozuje z przodu maszyny, a pięciu z tyłu pojazdu. Wszyscy ubrani są w hełmy metalowe z wyjątkiem znajdującego się z tyłu i opierającego się lewą dłonią o działko dowódcy amfibii. Ma on na głowie czapkę i jest w ubraniu polowym. Pozostali są w uniformach ćwiczebnych: drelichowych spodniach i wojskowych kurtkach. Jeden żołnierz z przodu i jeden z tyłu po lewej stronie zdjęcia ma w ręku karabin. Na przedniej części pojazdu znajdują się wojskowe oznaczenia 1‑C-33 oraz amerykańska gwiazda, namalowane farbą na powierzchni maszyny. Namalowana amerykańska gwiazda jest też po lewej stronie pojazdu na urządzeniu gąsienicowym. Po prawej stronie zdjęcia jest wybrzeże morskie z widoczną na falach łódką.

Tymczasem nowy przywódca sowiecki Nikita Chruszczow zadeklarował polepszenie stosunków z Zachodem zgodnie z doktryną tzw. „pokojowego współistnienia”. Konfrontację militarną miała zastąpić inwazja ideologiczna, zwłaszcza na obszarach dekolonizacji. Nowe państwa łatwiej przyjmowały komunizm, zwłaszcza gdy wiązało się z tym istotne w momencie walki o niepodległość zaopatrzenie w sprzęt wojskowy. Szkolenie „bojowników rewolucji” miało na celu zmianę strategicznej pozycji Związku Sowieckiego wobec Stanów Zjednoczonych i ich gospodarczego eksportu demokracji w kraje postkolonialne. Kolejną okazją na przetestowanie własnych strategii dominacji była rewolucja na Kubie, gdzie w wyniku zbrojnego zamachu stanu w 1952 roku władzę objął dyktator Fulgencio Batista.

Wprowadził on brutalny reżim i tym samym wywołał falę społecznego niezadowolenia. Na czele przeciwników Batisty stanął młody Fidel Castro [czyt.: kastro]. Szybko rosnące szeregi oddziałów partyzanckich, dowodzonych przez niego i Ernesta „Che” Guevarę [czyt.: cze gewarę], do 1959 roku pokonały wojska dyktatora i zmusiły go do opuszczenia wyspy. Władzę w państwie przejęli stronnicy Castro. Starą dyktaturę zastąpił totalitarny system komunistyczny, który znacjonalizował gospodarkę i skolektywizował rolnictwo. Rozwiązał też partie polityczne, a ich przywódców pozamykał w więzieniach lub zmusił do emigracji. Naciski tych, którzy uciekli z Kuby do Stanów Zjednoczonych, wpłynęły na decyzje Amerykanów, aby podjąć w 1961 roku próbę obalenia Castro, organizując inwazję w Zatoce Świń. Wskutek braku poparcia społeczeństwa, które nie odwróciło się jeszcze od komunizmu, zamach stanu się nie powiódł.

Władze kubańskie, które po przewrocie Castro zacieśniły współpracę ze Związkiem Sowieckim, oskarżyły Stany Zjednoczone o agresję i zagroziły, że poproszą swojego sojusznika o interwencję zbrojną. Tymczasem przyjmowały od Sowietów broń i sprzęt wojskowy. W 1962 roku amerykańskie samoloty szpiegowskie wykryły na Kubie wyrzutnie rakiet atomowych, zainstalowanych tam przez ZSRS. Ówczesny prezydent Stanów Zjednoczonych John Fitzgerald Kennedy zażądał ich usunięcia i zarządził blokadę morską Kuby, rozpoczynając przygotowania do inwazji. W tym czasie w kierunku wyspy upłynęły już sowieckie okręty z kolejnymi rakietami i inną bronią. Oba mocarstwa zagroziły użyciem arsenału jądrowego i świat stanął na krawędzi wojny nuklearnej. Przez kilka kolejnych dni trwały ożywione negocjacje między przywódcami Związku Sowieckiego i USA. W końcu zawarto kompromis: Amerykanie zrezygnowali z opanowania Kuby, a Sowieci zdemontowali wyrzutnie i wycofali rakiety. W związku z kryzysem kubańskim pojawiła się idea tzw. gorącej linii. Było to stałe, specjalne połączenie telefoniczne między Kremlem a Białym Domem, które pozwalało natychmiast i bezpośrednio przedyskutować sporne kwestie, aby nie doprowadzić znowu do sytuacji zagrożenia konfliktem nuklearnym.

R1XwiocJjGABw

Zdjęcie przedstawia sylwetki dwóch komunistycznych bojowników: na lewo Che Guevary, a na prawo Fidela Castro. Są oni ubrani podobnie: mają lniane kurtki i drelichowe spodnie, wojskowe buty i czarne berety ozdobione czerwoną gwiazdą. Noszą zarost: bokobrody i wąsy. Che Guevara trzyma w palcach prawej dłoni cygaro, a na lewym nadgarstku nosi zegarek. Fidel Castro podniósł prawą rękę w geście pozdrowienia, a prawą nogę zgiął w kolanie i umieścił na jakimś podwyższeniu.

W czasie kryzysu kubańskiego zaczęła się zmieniać sytuacja w Wietnamie, który, podobnie jak to miało miejsce w Korei, do 1945 roku znajdował się pod okupacją Japonii. Pod koniec wojny przeciwko agresorom wybuchło antyjapońskie powstanie zbrojne, na czele którego stanął Ho Chi Minh [czyt.: ho szi min]. Po wyparciu Japończyków powstańcy proklamowali niepodległe państwo wietnamskie. Nie było to po myśli Francji, do której przed wojną należał cały Półwysep Indochiński, w tym i Wietnam. Francuzi nie zamierzali rezygnować z dawnej kolonii, dlatego wkrótce wybuchła wojna. Wietnamczyków wspierali komuniści chińscy, a Francuzów Stany Zjednoczone, którym zależało, aby komunizm nie zainstalował się w tej części Azji. Wojna partyzancka z wojskami kolonialnymi trwała do 1954 roku i zakończyła się zdobyciem francuskiej twierdzy w Dien Bien Phu [czyt.: dien bien fu]. Na mocy układu w Genewie Wietnam podzielono wzdłuż 17 równoleżnika na dwa państwa: Demokratyczną Republikę Wietnamu (DRW) i Republikę Wietnamu Południowego ze stolicą w Sajgonie, gdzie wpływy zachowały Stany Zjednoczone i Francja, która stopniowo zaczęła wycofywać się ze swoich kolonii.

Mimo postanowień pokojowych w żadnym z państw wietnamskich nie wprowadzono demokracji. Na północy sprawowała władzę partia komunistyczna, a na południu zapanowała dyktatura. Opozycję wobec południowowietnamskiego reżimu wspierali północnowietnamscy komuniści, którzy głosili hasła zjednoczenia Wietnamu. W 1961 roku powstała tajna armia wyzwoleńcza, zwana Vietcongiem [czyt.: wietkongiem], która była kierowana i uzbrajana przez DRW. Rozpoczęła ona działania partyzanckie na południu. W 1964 roku Vietcong ostrzelał amerykański okręt w Zatoce Tonkińskiej, co skłoniło Stany Zjednoczone do rozpoczęcia działań wojennych przeciwko partyzantce komunistycznej w Wietnamie Południowym. Ponieważ bazą wypadową i głównym źródłem zaopatrzenia tych sił był Wietnam Północny, w 1965 roku Amerykanie rozpoczęli bombardowanie celów w tym kraju. Do wojny pośrednio przyłączyły się wtedy także Chiny i Związek Sowiecki, które rozpoczęły intensywne dostawy broni i sprzętu do oddziałów północnowietnamskich, szkoląc również ich bojowników. Początkowo społeczeństwo amerykańskie entuzjastycznie poparło wojnę, której celem było postawienie tamy ekspansji komunizmu w Azji, a tym samym zwiększenie bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych. Z czasem jednak armia amerykańska, pomimo ogromnej przewagi technicznej nad przeciwnikiem, zaczęła ponosić coraz większe straty.

Wojna partyzancka prowadzona była w trudnych warunkach tropikalnej dżungli, co zmuszało Amerykanów do coraz większego wysiłku militarnego, który jednak nie przynosił rezultatów. W 1968 roku w Wietnamie było już ponad pół miliona amerykańskich żołnierzy, co wzmagało nastroje pacyfistycznepacyfizmpacyfistyczne, zwłaszcza wobec wzrostu liczby kadetów poległych, rannych i wracających do kraju psychicznie okaleczonymi. Największą zmorą amerykańskiej armii w Wietnamie była wojna tunelowa, prowadzona poprzez liczącą kilkaset kilometrów sieć podziemnych korytarzy, łączących wioski i rejony koncentracji oddziałów Vietcongu. Z pomieszczeń poniżej ziemi przez uchylone włazy prowadzono tam stały ostrzał, dlatego Amerykanie zdecydowali się penetrować wietnamskie kryjówki. Powołali specjalny oddział komandosów, nazwanych szczurami, do poszukiwania partyzantów w podziemiach i ich likwidacji. Kolejnym problemem dla amerykańskiej armii były rodzime stacje telewizyjne i radiowe, które na bieżąco, wprost z pola walki, relacjonowały przebieg wojny w Wietnamie. Dokumentowały one codzienne życie żołnierzy i pokazywały najbardziej krwawe sceny walk, co wywoływało w społeczeństwie ogromny opór.

Bezpośrednie i nie podlegające cenzurze relacje z Wietnamu kształtowały przekonanie o okropnościach wojny, która czyni z żołnierzy morderców. Komentatorzy wygłaszali śmiałe tezy i opinie krytyczne wobec polityki rządu, które de facto destabilizowały sytuację wojskową amerykańskiej armii i przyczyniały się do jej moralnej klęski. Ponieważ media donosiły o dokonywanych przez oddziały amerykańskie zbrodniach wojennych i skutkach użycia straszliwej broni zapalającej, zwanej napalm, to wzmagała się niechęć Amerykanów w stosunku do żołnierzy. Popularne stawało się hasło „żadnego Wietnamu więcej”, które wyrażało postulat nieangażowania się USA w sprawy, które bezpośrednio ją nie dotyczą. W ten sposób Stany Zjednoczone od połowy lat siedemdziesiątych będą wycofywać się z interwencji w konfliktach zbrojnych na terenie państw postkolonialnych, np. w Angoli, gdzie mocno obecny był Związek Sowiecki, aby zachować wizerunek bezstronności, nawet gdy ta bezczynność prowadzi do ludobójstwa w krajach ogarniętych wojną.

W kwestii Wietnamu rok 1968 był kluczowy. Wygrał wtedy wybory prezydenckie w Stanach Zjednoczonych Richard Nixon [czyt.: riczard nixon], obiecujący wycofanie wojsk amerykańskich z Wietnamu. W 1973 roku podpisał on zawieszenie broni, warunkujące proces stopniowego usuwania wojsk amerykańskich z obszaru Wietnamu Południowego. Wykorzystując burzliwą sytuację w USA, związaną z aferą Watergateafera Watergateaferą Watergate [czyt.: łotergej], DRW złamała to porozumienie i w 1975 roku opanowała cały kraj. Zjednoczeniu państwa pod władzą komunistów towarzyszyły sceny ucieczki amerykańskiej armii i jej wietnamskich zwolenników. Powiedzenie „Ale Sajgon” doskonale obrazuje stan chaosu i totalnego bałaganu, który ogarnął w 1975 roku choćby ewakuację południowowietnamskiej stolicy. Z dachu amerykańskiego konsulatu helikopter zabierał tylko wybrane osoby, natomiast reszta ludzi, będących tam, biła się o wejście na teren placówki, robiąc pobojowisko. Również w sąsiadującej z Wietnamem Kambodży, mimo podjętych prób, nie udało się Amerykanom utrwalić władzy, na którą mieliby wpływ. Na dodatek, kiedy wycofali się z Indochin, Kambodżę opanowali w 1975 roku lokalni komuniści. Tzw. Czerwoni Khmerzy [czyt.: kmerzy] pod przewodnictwem Pol Pota zaprowadzili okrutny reżim niespotykany w innych krajach komunistycznych. Całkowicie odizolowali społeczeństwo od reszty świata. Sterroryzowali ludność, a opornych zamknęli w obozach pracy pod nadzorem wojska. Brutalnej indoktrynacji poddali rodziny, którym odbierali dzieci w celach reedukacji. Zamordowali około 25% populacji Kambodży, czyli 2 miliony ludzi. Ich rządy zakończyły się w 1979 roku, kiedy Wietnamczycy wspierani przez Związek Sowiecki powołali tam nowe, marionetkowe władze komunistyczne.

R3ImeImIhysVm

Zdjęcie przedstawia czoło pochodu studentów z uniwersytetu San Diego, którzy niosą ogromny transparent. Studenci są młodymi osobami, ubranymi w ciemne spodnie i jasne bluzki. Część z nich unosi ręce ku górze, inni mają otwarte usta. Studenci niosą transparent z napisem: „Bring all the troops home now! San Diego student mobilization comm.”. W tle fragmenty kilkupiętrowych budynków.

Od 1973 roku republiką ściśle współpracującą ze Związkiem Sowieckim był też Afganistan. Doszło tam do kilku zbrojnych zamachów stanu, dlatego komuniści zaczęli się obawiać, że ten kraj znajdzie się również pod wpływem Zachodu. Rozpoczęli więc w 1979 roku przy użyciu 100 tysięcy żołnierzy interwencję zbrojną w Afganistanie, zajmując stolicę tego państwa Kabul i osadzając tam uległego wobec nich przywódcę. W krótkim czasie powstała antysowiecka partyzantka, niechętna wprowadzonemu reżimowi. Bojownicy określali siebie mudżahedinami, czyli świętymi wojownikami, ponieważ walkę z komunistycznymi najeźdźcami postrzegali jako wojnę religijną. Słabo uzbrojeni partyzanci okazali się dla mającej ogromną przewagę techniczną armii sowieckiej niezwykle trudnym przeciwnikiem. Zasadzki i szybkie wypady niewielkich oddziałów, organizowane w górskim terenie z licznymi labiryntami wąwozów, były skuteczną taktyką przeciwko regularnej armii. Wojna się przyciągała, nie przynosząc żadnych sukcesów, a jedynie straty. Rosła liczba zabitych i okaleczonych przez wojnę. Coraz częściej mówiło się o interwencji w Afganistanie jako o „sowieckim Wietnamie”.

Dowództwo sowieckie, ponieważ nie mogło poradzić sobie z teoretycznie słabszym przeciwnikiem, zaczęło używać gazów bojowych i stosować taktykę, polegającą na niszczeniu wiosek i pól, a także mordowaniu ludności cywilnej. Wiele państw było zszokowanych okrucieństwem Sowietów. W ramach sprzeciwu wobec ludobójstwa społeczność międzynarodowa zbojkotowała olimpiadę w Moskwie w 1980 roku, a Stany Zjednoczone i inne kraje nałożyły sankcje gospodarcze na ZSRS, w tym embargo na zboże. Zwrot w sowieckiej polityce wobec Afganistanu nastąpił dopiero po dojściu Michaiła Gorbaczowa do władzy w Moskwie. W 1988 roku rozpoczął on wycofywanie wojsk sowieckich z Afganistanu, które ostatecznie zakończył rok później.

R1LX4Ii6duqHI

Mapa przedstawia terytorium Afganistanu z naniesionymi na jej obszar miejscowościami oraz nazwami państw sąsiadujących: Iranu, Związku Sowieckiego, Pakistanu, Indii i Chin. Dodatkowo umieszczono na niej trasę przylotu do Kabulu grupy wojsk desantowych, która następnie rozlała się w kierunku północnym na Kunduz i w kierunku południowym na Kandahar. Ponadto oddziały te skierowały się w stronę Jalalabadu [czyt.: dżalalabadu] ku granicy z Pakistanem. Osobną grupą wojsk inwazyjnych były nacierające z terytorium ZSRS wojska lądowe. Kierowały się one z zachodu na Farah i Kandahar oraz ze wschodu na Kunduz i Kabul.

Przejawem zimnowojennych stosunków było również zagrożenie nuklearne, wynikające z faktu posiadania od 1945 roku przez Stany Zjednoczone, a od 1949 roku przez Związek Sowiecki bomby atomowej. Oba mocarstwa prowadziły grę szafowania się arsenałem atomowym i groziły od czasu do czasu jego użyciem. Z tego powodu również inne kraje dla własnego bezpieczeństwa zaopatrywały się w broń nuklearną. Strach przed wojną wywołaną przez wybuch jądrowy powodował powstawanie schronów atomowych i stref wolnych od składowanej broni tego rodzaju. Ludność cywilną szkolono na wypadek wybuchu atomowego, organizowano próbne alarmy, ćwiczono warianty ostrzegania i ewakuacji. Nie przewidziano jednak, że największa powojenna tragedia nuklearna będzie dotyczyła nie wojny, a pokojowego wykorzystania atomu. W 1986 roku dojdzie bowiem na Ukrainie do wybuchu w elektrowni atomowej w Czarnobylu, a praktycznie dokona się to w przededniu zmian politycznych w świecie: upadku systemu zimnowojennego i rozpadu ZSRS.

Źródło: J. Tyszkiewicz, E. Czapiewski, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2011, s. 532, 654, 735.

Indeks górny *^*w ramach ZSRS w Rosji, Kazachstanie, na Białorusi i na Ukrainie

Źródło: Raport Sztokholmskiego Międzynarodowego Instytutu Badań Pokoju (SIPRI) z 2018

Podsumowanie

Słownik pojęć

Bibliografia

Johnson P., (1992), Historia świata od roku 1917 do lat 90, Londyn: Puls Publications Ltd.

Czapiewski E., Tyszkiewicz J., (2011), Historia powszechna. XX wiek, Warszawa: PWN.

Judt T., (2020), Powojnie. Historia Europy od roku 1945, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.