Trochę więcej o języku
Źródłem podstawowej wiedzy o polszczyźnie są słowniki, podręczniki oraz liczne publikacje popularyzujące kulturę językakulturę języka. Ważną misję edukacyjną pełnią również audycje telewizyjne i radiowe prowadzone przez znanych językoznawców, m.in. Jerzego Bralczyka, Jana Miodka czy Andrzeja Markowskiego. Także internet, poprzez ogólnodostępne serwisy tematyczne, umożliwia poszerzanie swojej wiedzy i znajdowanie odpowiedzi na pytania dotyczące poprawności językowej. Popularnością cieszą się zwłaszcza pogadanki i wykłady oraz blogi i wideoblogi, których wspólną cechą jest przystępny i ciekawy sposób przedstawiania skomplikowanych zagadnień.
1) Wyjaśnij, po co ludzie piszą blogi. Wskaż, czym różnią się one od tradycyjnych form pamiętnikarskich (dzienników i pamiętników).
2) Wymień najważniejsze rodzaje blogów.
3) Znajdź w dostępnych źródłach informacje na temat stylu popularnonaukowego. Wymień jego cechy charakterystyczne.
Kto popularyzuje wiedzę o języku?
Jeszcze zanim nastała „era internetu”, popularne były artykuły prasowe, pogadanki, audycje telewizyjne i radiowe, w których specjaliści starali się przybliżać Polakom wiedzę o języku. Na przykład cotygodniową rubrykę językową Rzecz o języku w dzienniku „Gazeta Wrocławska” profesor Jan Miodek zaczął prowadzić już w 1968 roku. Pierwsze pogadanki telewizyjne wygłaszał w latach 70.-80. XX wieku doktor Walery Pisarek.
Zaczęto wydawać publikacje poprawnościowe. Na przykład w 1974 roku ukazał się pierwszy Słownik poprawnej polszczyzny (pod redakcją Witolda Doroszewskiego i Haliny Kurkowskiej oraz – w kolejnych wydaniach – Andrzeja Markowskiego). Dużym zainteresowaniem cieszyły się wykłady przywołanych autorów oraz Jana Miodka (telewizyjna Ojczyzna polszczyzna, 1987‑2007 r.).
W XXI wieku język polski zaczął podlegać intensywnym zmianom (np. zapożyczenia, wpływ zwyczajów i słownictwa zaczerpniętych z nowych mediów). Potrzeba obecności autorytetów w dziedzinie językoznawców (i możliwość kontaktu z nimi) w przestrzeni publicznej jest zatem wciąż silna. Wielu użytkowników polszczyzny docenia, że nadal możliwy jest dostęp do audycji czy programów, które porządkują informacje o języku i pomagają w doborze poprawnych (czyli normatywnychnormatywnych) form. Dużą popularnością wśród słuchaczy cieszyła się na przykład audycja radiowa Co w mowie piszczy? prowadzona (w latach 2005‑2021) przez profesor Katarzynę Kłosińską. Kiedy w 2013 roku ukazała się książka pod tym samym tytułem, wydawca podkreślał, że za jej współtwórców mogą się uważać słuchacze Trójki.
Ponadto kolejne pokolenia widzów mogą nadal oglądać program profesora Miodka nadawany pod nowym tytułem Słownik polsko@polski (od 2007 roku) na kanałach dostępnych także zagranicą i w opcji „na żądanie”.
Czym odznaczają się tego rodzaju programy i audycje? Autorami są językoznawcy, którzy w przystępny sposób piszą i opowiadają o sprawach naukowych. Posługują się więc stylem popularnonaukowymstylem popularnonaukowym. W ich wystąpieniach znajdziesz wiele interesujących i barwnych przykładów, zabawnych anegdot i ciekawych ilustracji. Zamiast skomplikowanych terminów, pojawiają się słowa powszechnie zrozumiałe. Teoretyczne definicje i schematy są zastąpione przykładami użycia form językowych zaczerpniętymi z mowy codziennej Polaków. Najważniejszą cechą tego typu programów jest to, że „uczą, doradzając”. Można poznać problemy użytkowników współczesnej polszczyzny.
Inną formą popularyzowania wiedzy na temat języka są internetowe i telefoniczne poradnie językowe, z którymi łatwo możesz się skontaktować, aby uzyskać pomoc. Poradnie internetowe przeważnie publikują treści w formie zwięzłych wpisów podpisywanych nazwiskiem konkretnego eksperta. Mają postać podobną do blogów Ponadto zawierają katalogi/ archiwa „pytań i odpowiedzi”. Ich zasoby podzielone są na podstrony – najważniejsze działy nauki o języku, np. pisownia (o ortografii), interpunkcja, stylistyka (o stosowaniu stylu wypowiedzi zgodnej z przeznaczeniem i sytuacją komunikacyjną), frazeologia (o poprawnym stosowaniu zwrotów frazeologicznych), znaczenie (o znaczeniach wyrazowych, synonimach, antonimach itd.).
Internetowe poradnie językowe
Największą współczesną witryną internetową poruszającą zagadnienia poprawności językowej jest Poradnia Językowa PWN, w której porad udzielają m.in. profesor Mirosław Bańko i profesor Jerzy Bralczyk. Po skorzystaniu z wyszukiwarki możesz w razie wątpliwości sprawdzić, jaka jest poprawna forma dopełniacza wyrazu „blog”: bloga czy blogu?
Jak widzisz, witryna, którą odwiedzasz, to blog. Zamieszczane są tu wpisy według schematu: wiadomość (pytanie) od czytelnika i odpowiedź językoznawcy. Język, w jakim udzielane są porady, wskazuje na styl popularnonaukowy. Jeśli, zgodnie ze wskazówką profesora Bańki, dobrze poszukasz w archiwach poradni, na pewno znajdziesz inne ciekawe odpowiedzi.
Przykładem bloga‑poradni jest również Obcy język polski prowadzony przez Macieja Malinowskiego, mistrza ortografii polskiej.
Innym sposobem na propagowanie poprawnej polszczyzny i rozwiewanie wątpliwości językowych są cykle wideo na różnych portalach internetowych. Można na przykład przekonać się, co profesor Bralczyk sądzi o „googlaniu” i „lajkowaniu” albo o slangu młodzieżowym.
Dostęp do internetu umożliwia także aktywny udział w dyskusjach prowadzonych na portalach społecznościowych. Uczestniczą w nich zarówno autorytety w dziedzinie językoznawstwa, jak i internauci.
Historia blogów
Przeczytaj felieton Bartka Chacińskiego (dziennikarza i autora blogów), aby dowiedzieć się więcej o blogach i ich historii.
Blogerzy. Największe i najbardziej nieoczekiwane masowe szaleństwa świata internetuDawno, dawno temu, czyli jeszcze w połowie lat 90., kiedy internet dostępny był dla nielicznych, a wiedza, gdzie można znaleźć daną informację, była jeszcze cenniejsza niż teraz – bo samo połączenie było na wagę złota, a jego czas odmierzany zwykle słonymi opłatami – narodziły się logi (log to po angielsku rejestr). Czy raczej weblogi – ale nikomu nie chciało się nigdy używać pełnej nazwy. Zalogowani, połączeni z internetem użytkownicy przygotowali zestawy ciekawych linków do odwiedzanych w ciągu dnia stron i informacji, które udało im się odnaleźć w czasie cennej sesji (niektóre z tych pionierskich weblogów działają i wciąż są dostępne […]).
Z czasem weblogi skrócono – tak że został z tego blog. Jednocześnie forma uległa mocnemu udoskonaleniu i nabrała cech wyjątkowej twórczości internetowej, a zarazem stała się rodzajem pamiętnika człowieka ery Web 2.0.
[…]
Blogi stały się krzyżówką trzech rzeczy: dziennika, formy działalności dziennikarskiej/publicystycznej i osobistej strony, wizytówki internetowej. Bardzo szybko strony domowe, które zakładali sobie poszczególni internauci jeszcze w latach 90., ustąpiły miejsca łatwiejszym w redagowaniu i bardziej użytecznym prywatnym stronom blogowym […].
Charakterystyczną cechą blogów – w stosunku do pamiętników – jest odwrócona chronologia, w jakiej dostajemy treści. Nie jak w kronice Jana Długosza, gdzie pierwsze było pierwsze, a ostatnie na ostatku, tylko tak jak wszystko w internecie: najnowsze na początku. Zakłada się bowiem, że inni śledzą nasz blog na bieżąco. Sama czynność tworzenia wpisów (wpis, inaczej notka, to podstawowa jednostka blogowa) w połączeniu z odpowiadaniem na pojawiające się pod wpisem komentarze (komenty, komcie) internautów nazywa się blogowaniem. A ponieważ blogi są zlinkowane z podobnymi tematycznie blogami (świadczy o tym lista ulubionych zamieszczana na blogu) albo pamiętnikami znajomych osób i mają stałych odbiorców, poszczególne notki są dodatkowo podzielone na kategorie i opatrzone tagami (czyli powiązane ze słowami kluczowymi, dzięki którym łatwiej znaleźć informacje na dany temat), całość tworzy mocno splątaną sieć zależności, internet w internecie, który opisuje się mianem blogosfery.
Zadaniowo
Napisz tekst krótkiej pogadanki (50‑70 słów), którą można by wygłosić na antenie radiowej lub wideoblogu o tematyce językowej/ poprawnościowej. Wybierz jeden z zaproponowanych tematów.
Nie każde słowo znaczy to samo…
Co reklama, to nowe powiedzonko w języku…
Słowa mogą mieć skrzydła. Oczywiście – to taka metafora. Chodzi o znane powiedzenia, cytaty, złote myśli…
Zmienia się komunikacja, zmienia się grzeczność językowa…
Nazwij styl, jakim jest napisany tekst Bartka Chacińskiego. Czy jest to styl popularnonaukowy? Uzasadnij swoją odpowiedź.
Stwórz projekt własnego bloga, na którym będziesz pisać o ciekawych problemach językowych. W razie potrzeby sprawdź w felietonie Bartka Chacińskiego znaczenie przydatnych terminów, np.:
wpisy,
tagi,
komentarze (komenty),
linki i hiperłącza/ notki z datą i tytułem,
kategorie notek (ułożone tematycznie).
Przedstaw przykład jednego wpisu.
Przeczytaj fragment tekstu profesor Ireny Bajerowej udostępniony na stronie Poradni Uniwersytetu Śląskiego wraz z kilkunastoma interesującymi publikacjami na temat języka polskiego. Wymień główne problemy, o których wspomina autorka. Odmień przez przypadki swoje nazwisko.
Wstyd nie odmieniać nazwisk[…] Oto w różnych specjalnych, ważnych tekstach, jak nadawanie godności, tytułów, nagród, a także w półoficjalnych tekstach klepsydr i zwrotów kondolencyjnych autorzy nie odmieniają nazwiska osoby wymienionej w tekście, zachowując formę mianownikową nazwiska zamiast dopełniacza, celownika czy innego tu potrzebnego przypadka. Słyszy się też błędy w ogłoszeniach kościelnych czy w obwieszczeniach ustnych różnych władz. Dotyczy to nie tylko nazwisk, których odmiana istotnie nastręcza pewne trudności (choć przepisy poprawnościowe są jasno sformułowane!), np. Pawłowi Kreczko (zamiast Kreczce), Jana Tyszko (zam.zam. Tyszki), Andrzeja Sitko (zam. Sitki); też żeńskie – panią Marię Klima (zam. Klimę), pani Stefanii Słota (zam. Słocie).
Zupełnie zdumiewające jest nieodmienianie nazwisk o postaci nie przedstawiającej żadnych trudności w odmianie. Oto czytamy w pewnym dzienniku: panu Janowi Feil (zam. Feilowi), panu Kazimierzowi Klott (zam. Klottowi), a nawet (horror!) panu Edwardowi Wąsowicz, od pana Stefana Muzyk! Też nie uznaje się liczby mnogiej: koleżance i koledze Marii i Zenonowi Jarosz lub za rodziców Anny i Zdzisława Rumian! […] Odmiana rzeczowników jest prastarą właściwością języka polskiego – nie zubożajmy go przez zanik tej cechy.
Zastanów się, jakie problemy językowe mogą mieć twoi rówieśnicy. Wymień je i spróbuj wyjaśnić dwa najbardziej kłopotliwe.
Przeczytaj poniższy tekst ze strony poradni językowej, w którym profesor Bańko odpowiada na pytanie czytelniczki.
Następnie podaj przykład wyrazu, który odmienia się tak samo, jak „Rzeczpospolita” i zredaguj objaśnienie w formie porady językowej
RzeczpospolitaDzień dobry.
Już od wielu lat trapi mnie poprawna forma słowa Rzeczpospolita czy Rzeczypospolita. Uszy mnie świerzbią, gdy słyszę polskich polityków czy dziennikarzy, którzy na wielokroć sposobów odmieniają to słowo. Mam przed sobą Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN pod red. Andrzeja Markowskiego wydany w 2008 roku, strona 1014: „rzeczpospolita (nie: rzeczypospolita)”. Na Waszej stronie czytam, że obie formy są poprawne. To jak jest naprawdę z tą Rzeczpospolitą?Mam nadzieję, że na naszej stronie nie przeczytała Pani, że obie formy są poprawne. W mianowniku dopuszczalna jest tylko jedna: Rzeczpospolita, oboczność pojawia się w dalszych przypadkach: DCMs. Rzeczypospolitej (oficjalnie, dla innych podniośle) lub Rzeczpospolitej (potocznie, dla innych neutralnie), N. Rzecząpospolitą lub Rzeczpospolitą, W. Rzeczypospolita lub Rzeczpospolita (tylko w wołaczu Rzeczypospolita jest poprawna). Jeśli używać tego słowa w funkcji nazwy pospolitej, a więc jako synonimu republiki (której nb. odpowiada strukturalnie, gdyż jest tłumaczeniem łac. Respublica), to w lm pojawiają się następne oboczności: MBW. rzeczypospolite lub rzeczpospolite, D. rzeczypospolitych lub rzeczpospolitych, C. rzeczompospolitym lub rzeczpospolitym, N. rzeczamipospolitymi lub rzeczpospolitymi, rzeczachpospolitych lub rzeczpospolitych. Formy liczby mnogiej są rzadkie, ale niektóre utrwalone w tradycji, por. „Zawsze takie Rzeczypospolite będą, jakie ich młodzieży chowanie” (Jan Zamoyski).
Mirosław Bańko, Uniwersytet Warszawski
Przeczytaj opis audycji radiowej z udziałem językoznawców. Wyjaśnij, w jaki sposób został utworzony wyraz „grzeczny”. Podaj nazwę działu nauki o języku, który zajmuje się objaśnianiem pochodzenia wyrazów.
"Grzeczny", czyli "do rzeczy". Etykieta językowa wczoraj i dziś– Dawniej określenie „grzeczny” znaczyło „odpowiedni, zdatny do czegoś” i odnosiło się także do przedmiotów. W dzisiejszym znaczeniu słowo to zaczęło się pojawiać w osiemnastym wieku – mówił w Dwójce prof. Radosław Pawelec, wprowadzając nas do rozmowy o grzeczności językowej. – „Grzeczność” jest rzeczownikiem pochodzącym od przymiotnika „grzeczny”, który dziś w odniesieniu do osoby dorosłej znaczy „uprzejmy, umiejący się zachować”, a w odniesieniu do dziecka „posłuszny” – powiedział prof. Andrzej Markowski. – Gdy matka mówi do synka „bądź grzeczny”, znaczy to „nie rozrabiaj”. Gdy zaś mówi tak dziewczyna do chłopaka, znaczy to oczywiście coś zupełnie innego. Jeszcze co innego mamy na myśli, gdy mówimy o kimś, że jest grzecznym człowiekiem – dodał.
W dawnych dziejach polszczyzny słowo „grzeczny” miało jednak inne znaczenie, o czym przypomniał prof. Radosław Pawelec. – „Grzeczny” to twór złożony z dwóch wyrazów: „k” i „rzeczy”. „K'rzeczy”, czyli „ku rzeczy”, przełożone na dzisiejsze pojęcia znaczy „do rzeczy”, „odpowiedni, zdatny do czegoś” – opowiadał językoznawca. – Dawniej używano tego sformułowania w bardzo wielu kontekstach. Mówiono tak nie tylko o człowieku, lecz także o przedmiotach, np. „twierdza do obrony grzeczna” czy „szabla grzeczna”. Gdy zaś panna mówiła do kawalera, że jest on grzeczny, miała na myśli właśnie to, że jest do rzeczy, odpowiedni dla niej – powiedział. […]
Bez wątpienia ciągłej zmianie podlega także to, co nazywa się grzecznością językową, czyli zbiorem zasad odnoszących się do komunikacji w różnych oficjalnych sytuacjach. […]
Przygotuj w formie mapy myśli krótką notatkę pt. Zmieniła się grzeczność językowa Polaków, którą można by zamieścić jako wpis na blogu. Możesz skorzystać z następujących haseł:
Dawne formy grzecznościowe.
Współczesne formy grzecznościowe.
Gafy językowe.
Poprawne formy językowe.
Błędne formy.
Zredaguj krótką notatkę pt. „Zmieniła się grzeczność językowa Polaków”, którą można by zamieścić jako wpis na blogu. Możesz skorzystać z następujących zagadnień:
dawne formy grzecznościowe,
współczesne formy grzecznościowe,
gafy językowe,
poprawne formy językowe,
błędne formy.
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji.
Słowa klucze: styl popularnonaukowy, blog, poradnia językowa, poprawność językowa, ortografia.