Pewniki czy aksjomaty? Rozumienie słów rodzimych i zapożyczonych w tekście
Język to skarbiec, który w słowach przechowuje przeszłość danego narodu. Stanowi świadectwo dawnych kontaktów politycznych, gospodarczych i kulturowych z innymi krajami. Dlatego też, oprócz wyrazów pochodzenia rodzimego, znajdziemy w nim wiele zapożyczeń z innych języków.
Poproś znajomych o podanie pięciu wyrazów, które ich zdaniem wywodzą się z polszczyzny oraz pięciu zapożyczonych z innych języków. Zapisz te przykłady poniżej, a następnie sprawdź w wybranym słowniku etymologicznymsłowniku etymologicznym, czy znajomi mieli rację.
Słownictwo rodzime
Do słownictwa rodzimego należą wyrazy odziedziczone z języka prasłowiańskiego oraz takie, które na przestrzeni wieków powstały w polszczyźnie. Większość wyrazów polskich jest bardzo stara i wspólna wszystkim językom słowiańskimjęzykom słowiańskim. Podobnie brzmiące słowa znajdziemy m.in. w języku polskim, czeskim, słowackim, rosyjskim, ukraińskim i bułgarskim (np. ucho, dom, uczyć się, noc).
Zapożyczenia w polszczyźnie
Czy wiesz, że w języku polskim mamy wiele wyrazów obcego pochodzenia? Wzbogacamy nimi wypowiedzi, spolszczamy wymowę i pisownię, odmieniamy zgodnie z regułami języka polskiego. Często nie zdajemy sobie sprawy z tego,
że wyrazy, których używamy, to dawne zapożyczenia językowezapożyczenia językowe. Pojawiły się w polszczyźnie już na początku jej kształtowania. W naszym języku funkcjonuje wiele takich słówsłów.
Słownictwo rodzime jest dla nas bardziej zrozumiałe niż zapożyczenia, które często brzmią obco. Wyrazy zapożyczone trudniej czasem wymówić lub domyślić się ich znaczenia (por. rozumny – racjonalny).
W polszczyźnie funkcjonuje wiele wyrazów obcego pochodzenia, które mają rodzime odpowiedniki, np.:
a) z języka łacińskiego, np.: irracjonalny - nierozumny; rezygnacja - unieważnienie;
konwencjonalny - umowny, tradycyjny; koncepcja - pomysł; intuicja - przeczucie;
konsekwencja - następstwo; inwazja - atak, natarcie;
b) z języka greckiego, np.: aksjomat - pewnik; etyczny - moralny; koma - śpiączka; bronchit - zapalenie oskrzeli; atrofia - zanik.
Zapożyczeniami bardzo często posługują się osoby wykształcone. Używanie przez nich wyrazów obcego pochodzenia wynika z charakteru i specyfiki ich pracy
(np. prowadzonych badań naukowych, kontaktów kulturalnych, twórczości artystycznej). Dlatego też wiele zapożyczeń w języku polskim ma charakter erudycyjny - wiążą się bezpośrednio z wykształceniem, oczytaniem, rozległą wiedzą.
Wszechstronne wykształcenie i oczytanie określa się terminem erudycja. Osobę, która posiada rozległą wiedzę na różne tematy, nazywa się erudytą.
Przyczyny zapożyczeń
Przeczytaj poniższy fragment tekstu Mirosława Bańki, a następnie wykonaj związane z nim ćwiczenia.
Przyczyny zapożyczeń językowychNie byłoby zapożyczeń, gdyby nie dochodziło do kontaktów językowych. Użytkownicy jednego języka w kontakcie z użytkownikami innego języka (niekoniecznie bezpośrednim, równie dobrze zapośredniczonym, np. przez książki, media
lub internet) mogą przejmować od nich różne słowa, […].Wskazując na kontakty językowe, mówimy jednak zaledwie o warunku, który musi być spełniony, aby wyrazy były zapożyczane, nie zaś o motywach, którymi kierują się, mniej
lub bardziej świadomie, ich użytkownicy, czyli o potrzebach,
jakie mają zaspokajać zapożyczenia. Zwykle na pierwszym miejscu wymienia się potrzeby nazewnicze: konieczność nazwania czegoś, co pojawiło się w innym kraju, ma swoją nazwę w obcym języku i powinno być też jakoś u nas nazwane. Zamiast wymyślać nowe słowo wolimy adaptowaćadaptować nazwę obcojęzyczną, […] Są też inne powody zapożyczania wyrazów obcych. Czasem czyni się tak dla ich większej precyzjiprecyzji [...], innym razem dla
ich walorów ekspresywnych (obce słowo może zdawać się trafniejszą nazwą lub lepiej wyrażać emocje), identyfikacyjnych (przez użycie określonego słowa podkreślamy swoją przynależność do środowiska, które go używa) [...].Podajmy kilka nieodległych w czasie przykładów. Choć w latach 80. ubiegłego wieku Polacy znali słowo przebój [...], upowszechnił się hit, nie tylko dlatego, że jest wyrazem krótszym, ale też z potrzeby odświeżania słownictwa, [...]. Choć istnieje w języku polskim słowo treść, osoby związane z publikowaniem książek posługują się w kontaktach zawodowych słowem kontent
(np. sprzedaż kontentu), które nie tylko jest precyzyjniejsze (dotyczy wyłącznie treści publikacji), ale też stanowi pewien wyróżnik tego środowiska. Choć dobrze znane jest słowo mieszkanie – a może właśnie dlatego, że jest tak dobrze znane – inwestorzy budowlani wolą oferować apartamenty, ponieważ słowo to obiecuje wyższą jakość i ma działanie perswazyjneperswazyjne.Źródło: Mirosław Bańko, Przyczyny zapożyczeń językowych, [w:] Nie całkiem obce, red. Mirosław Bańko, 2016, s. 169–170, Materiał wykorzystany na podstawie art. 29 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (prawo cytatu).
Zapożyczenia dawne i współczesne
W polszczyźnie najwięcej dawnych zapożyczeń przywędrowało z języka łacińskiego (np. edukacja, profesor, tytuł, anioł, kościół) i greckiego (np. fizyka, geometria, poezja, demokracja). Mamy również dużo wyrazów z języka czeskiego (np. hańba straż, praca, robot), niemieckiego (np. ratusz, rynek, burmistrz, projekt), hiszpańskiego (np. tango, bolero, sjesta), włoskiego (np. fraszka, bank, kalafior, sałata), francuskiego (np. fryzjer, perfumy, bilet, bagietka) i angielskiego (np. klub, piknik, rekord, trener, internet).
Współcześnie najwięcej słów obcych pochodzi z języka angielskiego (to tzw. anglicyzmy). Z jednej strony zapożyczenia wzbogacają polszczyznę (np. telefon, komputer, nastolatek), z drugiej zaś mogą wpływać na ubożenie języka. Dzieje się tak wówczas, gdy zamiast rodzimego słownictwa używamy obcego, które jest w danym czasie modne. Takie wyrazy pojawiają się bardzo licznie w telewizji, szczególnie w programach rozrywkowych, wzorowanych na audycjach zagranicznych, a także w relacjach z zawodów sportowych.
Zadaniowo
Zapoznaj się z poniższą definicją wyrazów rodzimych. Wyszukaj w dostępnych źródłach pięć wyrazów, które nie zostały zapożyczone z innych języków.
Poradnia językowa PWNCzym jest wyraz rodzimy?
Ze względu na pochodzenie dzielimy wyrazy języka polskiego na dwie klasy: słowa zapożyczone (inaczej: obce) i słowa rodzime. Tę drugą klasę tworzą:
a) wyrazy, które odziedziczyliśmy z prajęzyka (z języka prasłowiańskiego, z którego wywodzą się wszystkie języki słowiańskie),
b) wyrazy utworzone w polszczyźnie (przy czym mogą one być zbudowane w całości z elementów polskich, np. państwo, podręcznik, zalesie, jak i z cząstek rodzimych i zapożyczonych, np. szkół-ka, pocał-unek, tele-widz (cząsteczki obce zaznaczono pogrubieniem).Źródło: Krystyna Długosz-Kurbaczowa, Poradnia językowa PWN, dostępny w internecie: https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/wyrazy-rodzime;7884.html [dostęp 12.05.2021].
Dopasuj słowa o tym samym znaczeniu. W razie wątpliwości posłuż się słownikiem języka polskiego lub słownikiem wyrazów obcych. Odpowiedz na pytania: Która grupa wyrazów wydaje ci się łatwiejsza do zrozumienia? Jak myślisz, dlaczego?
odszkodowanie, pogodzenie się z losem, pewnik, umowny, nierozumny, nastrój, rozdzielenie, przeczucie, atak
| polaryzacja | |
| aura | |
| irracjonalny | |
| konwencjonalny | |
| rezygnacja | |
| aksjomat | |
| intuicja | |
| inwazja | |
| rekompensata |
Wskaż, która grupa wyrazów z powyższego ćwiczenia wydaje ci się łatwiejsza do zrozumienia. Wyjaśnij, dlaczego tak uważasz.
W poniższym tekście odszukaj pięć słów obcego pochodzenia i zastąp je rodzimymi odpowiednikami.
Te koncepcje są irracjonalne i nieetyczne. Intuicja podpowiada mi, że konwencjonalne działania lepiej się sprawdzają.
Badacze języka poświęcają wiele uwagi młodzieżowej odmianie polszczyzny. To zainteresowanie wynika z faktu, że język, którym posługują się młodzi ludzie, podlega dynamicznym zmianom. Cechuje go łatwość przyswajania wyrazów i zwrotów obcojęzycznych oraz skłonność do ich modyfikowania, łączenia z wyrazami rodzimymi, nadawania im nowego znaczenia.
Wydawnictwo Naukowe PWN we współpracy z Uniwersytetem Warszawskim od 2016 roku organizuje plebiscyt pod hasłem Młodzieżowe Słowo RokuMłodzieżowe Słowo Roku. Wśród zwycięskich i wyróżnionych wyrazów jest wiele zapożyczeń, np. YOLOYOLO, LOLLOL, mega,
XD/iksdeXD/iksde, prestiż czy koronatimekoronatime.
Na uwagę zasługuje również portal Obserwatorium Języka i Kultury MłodzieżyObserwatorium Języka i Kultury Młodzieży gromadzący wyrazy i sformułowania charakterystyczne dla sposobu komunikacji młodych ludzi.
Przeczytaj poniższą wypowiedź prof. Jana Miodkaprof. Jana Miodka Następnie wskaż 10 słów pochodzenia angielskiego, których najczęściej używasz. Podaj ich polskie odpowiedniki.
Jestem za „ekstraodlotem” - wywiad z prof. Janem MiodkiemNie ma słów niepotrzebnych językowi. W tym sensie jestem
i za 'wow', i za 'super', i za 'ekstra', czy za 'odjazdem', 'odlotem', 'cool' i 'jazzy'. Całe zło zaczyna się w momencie, gdy ktoś, uczepiwszy się takiego modnego słowa, rezygnuje z całego wachlarza konstrukcji wariantywnychkonstrukcji wariantywnych.Źródło: Jacek Antczak, Anna Fluder, Jestem za „ekstraodlotem” - wywiad z prof. Janem Miodkiem, „Słowo Polskie. Gazeta Wrocławska” „Słowo Polskie. Gazeta Wrocławska”, 24.
Wskaż, które z wyrazów w powyższym ćwiczeniu są nadal modne. Podaj odpowiedniki niepopularnych już słów w języku młodzieży.
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji. Słowa klucze: języki słowiańskie, zapożyczenia językowe, anglicyzmy, erudycja, erudyta, wyrazy rodzime.