Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Historia bakterii zaczęła się ponad 3 mld lat temu. Od 2 mld lat te najprostsze organizmy zbytnio się nie zmieniły, choć w tym czasie obok nich pojawiały się, zmieniały i ginęły inne, bardziej od nich skomplikowane organizmy.

Re9sjuyk6XraZ
Skupiska bakterii hodowanych w laboratorium
Źródło: Nathan Reading (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY 2.0.
Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:
  • Pięć królestw świata żywego.

  • Pojęcia związane z czynnościami życiowymi organizmów, takie jak: cudzożywność, samożywność oraz sposoby oddychania.

  • Budowę komórki bakteryjnej.

Twoje cele
  • Omówisz miejsca występowania bakterii.

  • Rozróżnisz w oparciu o ilustracje wybrane formy bakterii.

  • Opiszesz czynności życiowe bakterii.

  • Wykażesz rolę bakterii w przyrodzie i w gospodarce człowieka.

1. Środowisko życia bakterii

Śmiało można stwierdzić, że bakteriebakteriebakterie występują wszędzie: w wodzie, glebie i powietrzu. Dzięki mikroskopijnym rozmiarom są one łatwo przenoszone przez prądy powietrza na drobinach kurzu lub w kroplach wody. Każdy gatunek bakterii ma swoje wymagania co do rodzaju podłoża, temperatury otoczenia i dostępu do tlenu. Wiele bakterii żyje na powierzchni ciała organizmów lub w ich wnętrzu, gdyż mają tam odpowiednią temperaturę, wilgoć oraz dostateczną ilość pokarmu.

RNV9jyvqcTMCs
Wpływ temperatury na aktywność bakterii
Źródło: Dariusz Adryan, licencja: CC BY 3.0.

Pewne gatunki bakterii spotykane są w skrajnych warunkach. Mogą żyć na zimnych lodowcach i w gorących źródłach, w których temperatura wody przekracza 100 °C. Spotykane są w głębinach oceanów, gdzie panuje wysokie ciśnienie, a także w najwyższych warstwach atmosfery. Występują na terenach skażonych radioaktywnie i we wnętrzu wulkanów. Wyizolowano je nawet z pokładów ropy naftowej. Zasiedlanie tak różnorodnych środowisk jest możliwe dzięki ich zdolności do szybkiego rozmnażania i przystosowywania się do zmiennych warunków. W efekcie każde środowisko zamieszkują właściwe dla niego rodzaje bakterii, różniące się wymaganiami, sposobem odżywiania i oddychania.

Ciekawostka

Kwas burakowy jest cennym źródłem witamin z grupy B i soli mineralnych, szczególnie związków żelaza. Zawarte w nim bakterie mlekowe wspomagają pracę układu pokarmowego.

1
Ćwiczenie 1

Wyjaśnij, w jaki sposób komórki bakterii mogą znaleźć się w powietrzu. Na tej podstawie sformułuj zalecenia, jak chronić siebie i innych przed niepożądanym kontaktem z bakteriami.

R1DZQg8Pcry04
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
R1UVdUCfZbk5k
Bakterie wyhodowane z próbek wody
Źródło: NOAA ocean explorer, Wikimedia Commons, domena publiczna.
Ciekawostka

Miejscami, gdzie występuje najwięcej bakterii, są klamki, uchwyty w autobusach i tramwajach, powierzchnie telefonów i klawiatury komputerów, a w kuchni deski do krojenia oraz ścierki i gąbki. Badania wykazują, że zwykle znacznie czystsze od nich są deski i muszle klozetowe.

iMYQydLzka_d5e333

2. Różnorodność bakterii

Bakterie to najmniejsze jednokomórkowe organizmy na Ziemi. Przeciętnie osiągają jedną tysięczną milimetra. Gdyby ułożyć komórki bakterii jedna za drugą, to na odcinku 1 mm zmieściłoby się ich około 1000. Niektóre gatunki bakterii tworzą koloniekoloniakolonie, w których pojedyncze komórki po podziale pozostają połączone ze sobą ścianami komórkowymi lub śluzem. Jeśli bakteria oddzieli się od kolonii, może funkcjonować jak odrębny organizm jednokomórkowy i dawać początek kolejnej kolonii. Bakterie nie posiadają jądra komórkowego.

Komórki bakterii przybierają różne kształty, od których często pochodzą ich nazwy. Są wśród nich kuliste ziarniaki, wydłużone pałeczkilaseczki oraz spiralne przecinkowce, śrubowcekrętki. Ziarniaki mogą łączyć się po dwie komórki w tzw. dwoinki. Pakietowce tworzą regularne pakiety, a  gronkowce – nieregularne bryłki przypominające kiść winogron, zaś paciorkowce – długie łańcuszki podobne do koralików. Kształty komórek i wygląd kolonii są cechami charakterystycznymi dla określonego gatunku bakterii.

RjuAm3D0yEtXP
Formy i kształty bakterii
Źródło: Mariana Ruiz LadyofHats (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 1

Zrób z plasteliny lub innej masy plastycznej modele komórek bakterii.

Ciekawostka

W 1997 roku w osadach dennych u wybrzeży Afryki odkryto gatunek największych znanych bakterii. Ich komórki mogą osiągać imponujące rozmiary (0,75 mm), co sprawia, że można je dojrzeć bez użycia przyrządów optycznych. Są żółto zabarwione i utrzymują się razem dzięki śluzowatej otoczce. Tworzą kolonie, które pod mikroskopem przypominają sznur pereł, dlatego nazwę tej bakterii tłumaczy się jako „siarkową perłę”.

iMYQydLzka_d5e387

3. Odżywianie bakterii

Bakterie, mimo niewielkich rozmiarów i ciała zbudowanego z jednej komórki, wykonują wszystkie czynności życiowe. Odżywiają się, oddychają, wydalają, rozmnażają się i rosną, są także wrażliwe na czynniki środowiska.

Ogromna większość bakterii odżywia się cudzożywnie, pobierając substancje pokarmowe z otoczenia. Część z nich uzyskuje substancje odżywcze rozkładając martwą materię organiczną znajdującą się np. w glebie lub na dnie zbiorników wodnych. W ten sposób bakterie glebowe rozkładają odchody zwierząt lub ich martwe ciała oraz szczątki roślin. Podobnie funkcjonują bakterie nazębne żywiące się resztkami pokarmu pozostającego po posiłku w jamie ustnej, bakterie mlekowe powodujące kwaśnienie mleka i kiszenie warzyw oraz te odpowiedzialne za psucie się żywności.

Wiele gatunków bakterii to pasożyty, które odżywiają się kosztem innych organizmów. Do ich wnętrza dostają się drogą pokarmową wraz ze zjedzonym pożywieniem lub wypitą wodą, drogą oddechową razem z wdychanym powietrzem lub przez rany. Do roślin wnikają najczęściej przez uszkodzone tkanki. Wywołują przy tym choroby zakaźne.

Część bakterii cudzożywnych żyje z innymi organizmami w symbiozie, czyli w związku, który przynosi korzyści obu stronom, zwanym symbiontami. Symbiont jest dla bakterii źródłem pokarmu i stanowi sprzyjające środowisko życia. Bakterie z kolei dostarczają mu niezbędnych substancji i ułatwiają prowadzenie procesów życiowych.

Wśród bakterii istnieje nieliczna grupa organizmów samożywnych. Należą do nich między innymi sinicesinicesinice, które produkują składniki odżywcze w procesie fotosyntezyfotosyntezafotosyntezy. Ich komórki zawierają niezbędny do tego chlorofil oraz niebieskie i czerwone barwniki pomocnicze. Wspólnie nadają one komórkom sinic charakterystyczne sinoniebieskie zabarwienie. Sinice żyją w wodach słodkich i słonych. Ich przodkowie byli pierwszymi na Ziemi organizmami zdolnymi do fotosyntezy. Dzięki nim około 3 miliardów lat temu w atmosferze pojawił się tlen.

Ciekawostka

Powierzchnię jamy ustnej i zębów pokrywają bakterie nazębne. Żywią się pozostałościami pokarmu, który gromadzi się między zębami i w kieszonkach dziąseł. Rozkładają zawarty w pokarmie cukier i wytwarzają kwasy, które osłabiają szkliwo – ochronną warstwę pokrywającą zęby. Może to prowadzić do powstawania ubytków w tkance zęba. Najlepszym sposobem obrony przed bakteriami nazębnymi jest staranne czyszczenie zębów po każdym posiłku.

1
Ćwiczenie 2

Nazwij i opisz sposób odżywiania bakterii znajdujących się:

  • w białym serze,

  • w glebie,

  • w jelicie.

RfdPNFSv2TGF5
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
iMYQydLzka_d5e483

4. Oddychanie bakterii

Bakterie, podobnie jak wszystkie organizmy, energię potrzebną do życia uwalniają w procesie oddychania komórkowego. Te, które żyją w środowisku zasobnym w tlen, oddychają tlenowo, rozkładając związki organiczne na dwutlenek węgla i wodę. Gatunki bakterii, które zamieszkują środowisko beztlenowe lub bardzo ubogie w tlen, produkują energię bez udziału tego pierwiastka. Proces oddychania beztlenowego, w którym źródłem energii jest cukier, nazywamy fermentacją. Natomiast wówczas, gdy źródłem energii jest białko, zachodzi proces gniciagniciegnicia.

SPOSOBY ODDYCHANIA BAKTERII

oddychanie tlenowe

oddychanie beztlenowe

z wykorzystaniem tlenu

fermentacja

gnicie

Istnieją też takie bakterie, które sposób oddychania dostosowują do warunków środowiska. Kiedy w podłożu jest dużo tlenu, oddychają tlenowo. Jeżeli ilość tlenu obniża się, zaczynają oddychać beztlenowo.

Obserwacja 1

Obserwacja zmian zachodzących podczas kiszenia buraków.

Problem

Jakim zmianom ulegają buraki oraz woda podczas kiszenia?

Hipoteza
Hipoteza 1

Wygląd, smak i zapach buraków oraz wody nie ulega zmianie pod wpływem procesu kiszenia.

Hipoteza 2

Wygląd, smak i zapach buraków oraz wody ulega zmianie pod wpływem procesu kiszenia.

Co będzie potrzebne
  • świeże buraki,

  • woda,

  • słoik o pojemności 1 l.

Instrukcja
  1. Do słoika włóż umyte i pokrojone w plasterki buraki ćwikłowe.

  2. Nalej do słoika tyle letniej, przegotowanej wody, aby zakryła kawałki buraka.

  3. Przykryj słoik czystą ściereczką i postaw hodowlę w ciepłym i ciemnym miejscu.

  4. Przez 3‑5 dni obserwuj zmiany w wyglądzie, smaku i zapachu wody oraz buraków.

  5. Wyniki obserwacji zanotuj w zeszycie.

R3qm4lofc2JRG
Wyniki: (Uzupełnij). Wnioski: (Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Wskazówki i klucze odpowiedzibluzewhite
1
Ćwiczenie 3

W laboratoriach niektóre hodowle bakterii prowadzi się w płynnych pożywkach. Takie środowisko umożliwia przemieszczanie się tych mikroorganizmów w zależności od ich zapotrzebowania na tlen. Przyporządkuj hodowlom bakterii właściwe podpisy.

Hodowla bakterii beztlenowych
Hodowla bakterii tlenowych
Hodowla bakterii dostosowujących się do ilości tlenu

RqaGhpzdotxXq
Hodowle bakterii
Źródło: Anita Mowczan, licencja: CC BY 3.0.
R130bk4uDqa8e
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ciekawostka

Laseczki jadu kiełbasianego to bakterie bezwzględnie beztlenowe. Nawet najmniejsza ilość tlenu jest dla nich zabójcza. W naturze żyją w glebie i osadach dennych mórz. Mogą występować także w przeterminowanych i źle przechowywanych konserwach mięsnych, rybnych i warzywnych. Szczególną ostrożność trzeba zachować, gdy zauważymy wybrzuszenie wieczka konserwy. Jest to skutek wytwarzania gazów podczas fermentacji. Zawartości takiej konserwy nie należy jeść.

iMYQydLzka_d5e549

5. Rozmnażanie bakterii

Bakterie rozmnażają się przede wszystkim przez podział komórki. W odpowiedniej temperaturze i wilgotności oraz przy wystarczającym dostępie do pokarmu bakterie mnożą się w szybkim tempie, a ich liczba może podwajać się co około 20 minut. Na szczęście proces ten nie trwa w nieskończoność. Brak pożywienia i nagromadzenie toksycznych produktów przemiany materii, powoduje zahamowanie rozwoju kolonii. W efekcie liczebność żywych osobników spada.

1
1
Ćwiczenie 4

a) Przeanalizuj schemat „Tempo przyrostu liczby osobników bakterii”. Oszacuj (zakładając, że wszystkie potomne bakterie przeżywają) liczbę komórek potomnych po 3 godzinach.

b) Przeanalizuj schemat „Fazy rozwoju kolonii bakterii”. Opisz, co dzieje się w III fazie nazywanej fazą równowagi oraz czym jest to spowodowane.

R1KnOpneiSii5
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

W niesprzyjających warunkach, jak susza, wysoka lub niska temperatura, zmiany ciśnienia czy obecność substancji bakteriobójczych, bakterie przestają się rozmnażać i przechodzą w stan życia utajonego. Tracą wodę, kurczą się i pozostają w uśpieniu aż do poprawy warunków życia. Niektóre gatunki tworzą przetrwalnikiprzetrwalnikiprzetrwalniki. Są to bardzo odporne, pozbawione przejawów życia formy komórek, wracają do normalnych funkcji życiowych, gdy warunki na to pozwalają (nawet po upływie kilkudziesięciu lat).

1
Ćwiczenie 5

Wyjaśnij:

  • dlaczego wniknięcie do organizmu zaledwie kilku niewidocznych „gołym okiem” chorobotwórczych bakterii może w ciągu kilku dni spowodować wystąpienie objawów chorobowych;

  • dlaczego objawy chorobowe nie pojawiają się tuż po infekcji, tylko dopiero po pewnym czasie.

RM5COxHYPwNNk
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ciekawostka

Chociaż u bakterii nie występuje rozmnażanie płciowe, często w tzw. procesie płciowym odbywa się między komórkami wymiana materiału genetycznego. Proces płciowy sprawia, że bakterie mogą przekazywać sobie na przykład opornośćopornośćoporność na antybiotykiantybiotykiantybiotyki – leki, którymi zwalcza się choroby wywołane przez bakterie.

iMYQydLzka_d5e627

6. Znaczenie bakterii

Wszystkie środowiska funkcjonują dzięki bakteriom. Gdyby nagle znikły bakterie glebowe, cała Ziemia pokryłaby się ogromną ilością martwych roślin i zwierząt, a substancje mineralne w glebie uległyby wyczerpaniu. Bakterie rozkładają martwą materię organiczną, uwalniają z niej pierwiastki i proste związki organiczne. Dzięki temu substancje te mogą być pobrane przez rośliny i na nowo wbudowane w ich ciała, które następnie trafiają do roślinożerców (organizmów odżywiających się roślinami). Po śmierci tych ostatnich związki organiczne stają się ponownie pokarmem mikroorganizmów. W ten sposób bakterie oraz inne organizmy rozkładające martwą materię organiczną umożliwiają obieg materii w przyrodzie.

Rozkładając materię organiczną bakterie uczestniczą w biologicznym oczyszczaniu ściekówbiologiczne oczyszczanie ściekówbiologicznym oczyszczaniu ścieków oraz w tworzeniu gleby i kompostukompostkompostu.

Bakterie tworzące narośla na korzeniach roślin bobowatychbobowatebobowatych, jak np. groch, pomagają tym roślinom przyswajać substancje mineralne z otoczenia. Współpraca bakterii z roślinożercami umożliwia trawienie głównego składnika pożywienia roślinnego – celulozy. Bakterie symbiotyczne, które zasiedlają przewód pokarmowy człowieka, pomagają rozkładać niestrawione składniki pokarmowe, a także wytwarzają witaminy jak K i z grupy B. Czasami jednak mogą wywoływać groźne choroby takie jak: zakażenie dróg moczowych, zapalenie opon mózgowych u noworodków, czy zatrucia pokarmowe.

W gospodarce człowieka wykorzystywane są bakterie fermentacyjne, które w przemyśle spożywczym znalazły zastosowanie do produkcji kiszonek, jogurtu, kefiru.

Bakterie bytujące w oborniku, rozkładając martwą materię organiczną, przyczyniają się do produkcji metanu - biogazu wykorzystywanego coraz powszechniej na świecie jako źródła energii.

Niektóre gatunki bakterii znalazły zastosowanie w przemyśle farmaceutycznym do produkcji antybiotyków. Natomiast osłabione bakterie lub ich toksyny służą do produkcji szczepionek, które pomagają nam skutecznie walczyć z chorobami zakaźnymi.

Polecenie 2

Wyjaśnij, jak w twoim domu:

  • wykorzystuje się pożyteczne działanie bakterii,

  • zapobiega się psuciu produktów spożywczych.

R1X46UMGkeIxR
(Uzupełnij).

Niektóre bakterie w pewnych okolicznościach mogą również szkodzić. Bakterie chorobotwórcze to pasożyty, które osłabiają zainfekowany organizm, niszcząc jego tkanki lub wydzielając trucizny, tzw. toksyny. Bakterie saprobiontyczne powodują  butwieniebutwieniebutwienie i gnicie drewnianych konstrukcji, w gospodarstwach domowych są przyczyną psucia się żywności. Mnożąc się nadmiernie, bakterie zanieczyszczają zbiorniki wodne.

Ciekawostka

W jelicie człowieka żyją różne gatunki pożytecznych bakterii mlekowych. Zniszczyć je mogą kuracje antybiotykowe lub nieodpowiednia dieta. W takich przypadkach można na nowo „zainfekować” się bakteriami, spożywając fermentowane produkty mleczne, jak jogurty i kefiry, a także przyjmując zakupione w aptece odpowiednie preparaty.

iMYQydLzka_d5e732

Podsumowanie

  • Bakterie żyją we wszystkich środowiskach występujących na Ziemi: w wodzie, glebie, powietrzu, wewnątrz organizmów.

  • Komórki bakterii przybierają różne formy (kuliste, podłużne, spiralne).

  • Większość bakterii jest cudzożywna, ale istnieją także bakterie samożywne.

  • Wśród cudzożywnych bakterii spotykane są bakterie rozkładające martwą materię organiczną, pasożyty i symbionty.

  • Bakterie oddychają tlenowo i beztlenowo, rozmnażają się przez podział komórki.

  • Odgrywają ważną rolę w przyrodzie, rozkładając martwą materię organiczną, zapobiegają gromadzeniu się szczątków organizmów, biorą udział w obiegu pierwiastków w przyrodzie, a także są wykorzystywane w wielu dziedzinach życia człowieka (uczestniczą m.in. w: tworzeniu gleby, oczyszczaniu ścieków, procesach tworzenia niektórych produktów spożywczych oraz leków).

Praca domowa

11
Ćwiczenie 1

Opisz, w jaki sposób bakterie uzyskują energię niezbędną do wykonywania czynności życiowych.

RnWPXlAOMeVGF
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
iMYQydLzka_d5e790

Słownik

antybiotyki
antybiotyki

leki, które działają bakteriobójczo lub hamują wzrost i podziały komórek bakterii

bakterie
bakterie

najmniejsze jednokomórkowe organizmy mikroskopijnej wielkości, nieposiadające jądra komórkowego, zasiedlające wszystkie środowiska na Ziemi

biologiczne oczyszczanie ścieków
biologiczne oczyszczanie ścieków

proces rozkładu, usunięcia zanieczyszczeń organicznych ze ścieków przez bakterie

bobowate
bobowate

rośliny, których owocem jest strąk; na ich korzeniach występują bakterie brodawkowe, dzięki którym rośliny pozyskują dużo azotu służącego im do wytwarzania białek, np. groch, soja, fasola, bób

butwienie
butwienie

proces rozkładu materii organicznej przeprowadzany przez bakterie w warunkach tlenowych

fotosynteza
fotosynteza

proces przetwarzania przez organizmy samożywne energii świetlnej w energię chemiczną

gnicie
gnicie

proces rozkładu białek przeprowadzany przez bakterie w warunkach beztlenowych

kolonia
kolonia

skupisko bakterii potomnych pochodzących od jednej bakterii (ich wspólnego przodka)

kompost
kompost

nawóz organiczny uzyskiwany w wyniku rozkładu odpadów roślinnych lub zwierzęcych przez bakterie

okrężnica
okrężnica

najdłuższa i największa część jelita grubego

oporność
oporność

zjawisko niepodatności drobnoustrojów chorobotwórczych na działanie skierowanych przeciwko nim preparatów, np. antybiotyków

przetrwalniki
przetrwalniki

formy spoczynkowe umożliwiające organizmom przetrwanie niekorzystnych warunków, jak np. susza, niskie temperatury

sinice
sinice

bezjądrowe samożywne organizmy jednokomórkowe lub kolonijne zaliczane do bakterii

iMYQydLzka_d5e956

Zadania

11
Ćwiczenie 1
RMfjpP1ILJene
zadanie interaktywne
Źródło: Alicja Kasińska, licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 2
R1STH8bKut0hs
zadanie interaktywne
Źródło: Alicja Kasińska, licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 3
RWeAfNF4O9Q6m
zadanie interaktywne
Źródło: Alicja Kasińska, licencja: CC BY 3.0.
2
Ćwiczenie 4
R16R22VPLSGgW
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
RiVxI1yJAxQ8u
Odczytaj z wykresu i zaznacz fazę, w której następuje obumieranie kolonii. Możliwe odpowiedzi: 1. faza IV, 2. faza I, 3. faza II, 4. faza III
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
2
Ćwiczenie 5
ROcgQGs0jvkiK
zadanie interaktywne
Źródło: Alicja Kasińska, licencja: CC BY 3.0.
RDF5L6rm4xlPf2
Ćwiczenie 6
Połącz kształt bakterii z odpowiednią ilustracją.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
RZNWOE2JWKCKd
Ćwiczenie 6
Połącz rodzaj bakterii z odpowiadającą jej chorobą. dwoinka Możliwe odpowiedzi: 1. tężec, 2. zapalenie płuc, 3. angina, 4. kiła paciorkowiec Możliwe odpowiedzi: 1. tężec, 2. zapalenie płuc, 3. angina, 4. kiła laseczka Możliwe odpowiedzi: 1. tężec, 2. zapalenie płuc, 3. angina, 4. kiła krętek Możliwe odpowiedzi: 1. tężec, 2. zapalenie płuc, 3. angina, 4. kiła
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
3
Ćwiczenie 7
R1dIX6vFF999F
Przeczytaj tekst i zaznacz nazwy bakterii, których dotyczy informacja.
Bakterie te trawią pokarm na zewnątrz własnych komórek, poprzez wydzielanie do otoczenia specjalnych substancji. Produkty trawienia wchłaniają całą powierzchnią ciała. Możliwe odpowiedzi: 1. bakterie samożywne, 2. sinice, 3. bakterie mlekowe, 4. bakterie pasożytnicze, 5. bakterie chorobotwórcze, 6. bakterie jelitowe, 7. pałeczka jadu kiełbasianego, 8. dwoinka zapalenia płuc
Źródło: Alicja Kasińska, licencja: CC BY 3.0.
bg‑azure

Notatnik

RpNmTyBvBt7wr
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.