Bliższe i dalsze konsekwencje podbojów kolonialnych

Opór przed kolonizacją

Mocarstwa europejskie w czasie kolonizacji Afryki napotkały liczne trudności. Wynikały one z uciążliwych warunków klimatycznych, dostępności terytoriów położonych w głębi kontynentu, jak i niespotykanych dotąd chorób. W strefie tropikalnej kolonizatorów dziesiątkowała febra - dawna nazwa malarii- choroba zakaźna przenoszona przez komary.

Największym ograniczeniem stała się postawa ludów tubylczych, opierających się działalności Europejczyków. W przypadku Dalekiego Wschodu mówimy o zorganizowanych państwach, jak Chiny czy Japonia, z którymi europejskie mocarstwa kolonialne weszły w relacje handlowe, czerpiąc z nich często jednostronne korzyści. Co zaś tyczy się Afryki - funkcjonowały tam organizacje plemienne, walczące także między sobą. Ich siła była względnie niewielka, co ułatwiało proces kolonizacji i tzw. wyścig europejskich państw o Afrykę w II poł. XIX w.  To powodowało, że kolonie na Czarnym Lądzie i Dalekim Wschodzie tylko częściowo były kontrolowane przez metropolie.

Ważne!

Poniżej zamieszczono nagranie dotyczące stosunków kolonizatorów do ludności tubylczej. Zapoznaj się z materiałem.

RVuiEfZGB0IXE

Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Stosunek kolonizatorów do ludności pozaeuropejskiej”. Następnie pojawia się dr Piotr Szlanta – historyk z Uniwersytetu Warszawskiego. Mężczyzna siedzi na kanapie w pokoju. W tle zasłona, lampa, fragment obrazu na ścianie. Film kończy się planszą z napisami: dr Piotr Szlanta, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”, wrzesień 2014.

Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Stosunek kolonizatorów do ludności pozaeuropejskiej”. Następnie pojawia się dr Piotr Szlanta – historyk z Uniwersytetu Warszawskiego. Mężczyzna siedzi na kanapie w pokoju. W tle zasłona, lampa, fragment obrazu na ścianie. Film kończy się planszą z napisami: dr Piotr Szlanta, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”, wrzesień 2014.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RVuiEfZGB0IXE

Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Stosunek kolonizatorów do ludności pozaeuropejskiej”. Następnie pojawia się dr Piotr Szlanta – historyk z Uniwersytetu Warszawskiego. Mężczyzna siedzi na kanapie w pokoju. W tle zasłona, lampa, fragment obrazu na ścianie. Film kończy się planszą z napisami: dr Piotr Szlanta, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”, wrzesień 2014.

Poziom cywilizacyjny i militarny wbrew pozorom nie pozwolił Europejczykom od razu osiągnąć zdecydowanej przewagi w czasie ekspansji w Afryce. Opór napotykano nawet w miejscach, gdzie sprawowano wcześniej kontrolę. W Południowej Afryce Brytyjczykom opierały się plemiona Zulusów, które m.in. odniosły w dniu 22 stycznia 1879 roku zwycięstwo pod Isandlwana. Na północy kontynentu, w Egipcie i Sudanie, w latach 1881‑1899 trwało powstanie Mahdiego - islamskiego przywódcy duchowego - wymierzone we władze egipskie i brytyjskie. W Afryce dotkliwą porażkę poniosły Włochy, przegrywając – ku zaskoczeniu całej Europy – 1 marca 1896 roku pod Aduą bitwę z Etiopczykami. Cesarstwo Menelika II zdołało w ten sposób zachować niezależność i powstrzymać włoską ekspansję na blisko 40 lat.

Także w Azji mocarstwa europejskie zetknęły się z oporem lokalnych społeczności. W Indiach w latach 1857‑1859 wybuchło powstanie Sipajów (Sipahów) - hinduskich żołnierzy z oddziałów podporządkowanych Brytyjczykom. Doprowadziło do tego nieprzestrzeganie przepisów religijnych przez europejskich dowódców. Lokalni władcy i książęta, aby utrzymać swój status, wsparli Brytyjczyków w tłumieniu powstania. Jego skutkiem było podporządkowanie Indii od 1858 roku bezpośrednio Koronie Brytyjskiej.

Pod koniec XIX wieku społeczności hinduskie zaczęły szukać sposobów na zmianę sytuacji. W 1885 roku powstał Indyjski Kongres Narodowy — partia polityczna, której przedstawiciele chcieli zapewnić Hindusom większy wpływ na sprawy wewnętrzne Indii. Z czasem partia stała się zalążkiem ruchu niepodległościowego w kolonii.

W Chinach w latach 1899‑1901 trwało powstanie bokserów, skierowane przeciw cudzoziemcom i słabej władzy cesarskiej. Mocarstwa europejskie brutalnie je stłumiły siłami wysłanych oddziałów pacyfikacyjnych. Władze chińskie musiały zgodzić się na stacjonowanie obcych wojsk, a także zapłacić wysoką kontrybucję. W 1911 roku Cesarstwo Chin upadło, a w jego miejsce proklamowano republikę chińską. Rok później, w 1912 roku, cesarska dynastia została zdetronizowana.

Polecenie 2

Zapoznaj się z chińską mapą prezentującą zasięg wpływów państw europejskich i Stanów Zjednoczonych ok. 1900 roku. Wyjaśnij, za pomocą jakich symboli przedstawiono mocarstwa kolonialne.

RnGDbvrfIWPCc1

Zasięg wpływów mocarstw europejskich przedstawiony na chińskiej karykaturze. Na ilustracji przedstawiono mapę Dalekiego Wschodu, na której zamieszczono sylwetki zwierząt uosabiające poszczególne mocarstwa kolonialne. W centralnej części mapy znajdują się Chiny, zaznaczone kolorem zielonym. Na nich przedstawiono sylwetki obywateli tego kraju, odzianych w tradycyjne stroje o różnych kolorach: parę małżonków przy stole, mężczyznę w pozycji półleżącej, mężczyznę stojącego czy dwóch mężczyzn siedzących na krześle. U góry ilustracji zamieszczono sylwetkę niedźwiedzia z herbem carskiej Rosji na głowie. U dołu ilustracji umieszczono żabę z francuską flagą na plecach. Pies maści żółtej opiera się o chińskie wybrzeże, nosi na głowie flagę Wielkiej Brytanii. Z prawej dolnej części ilustracji nadlatuje ku centrum orzeł, trzymający w dziobie amerykańską flagę. Antropomorficzne słońce oplata Japonię i spogląda złowrogo na centrum ilustracji. U dołu obrazka antropomorficzne zwierzęta: wielbłąd, królik, byk przyglądają się powyższej scenie z wyraźnym zainteresowaniem. Przy ich sylwetkach przywieszone są widoczne flagi krajów, w tym europejskich. Dookoła ilustracji zamieszczono znaki chińskiej kaligrafii ułożone w tekst. Całość rysunku ma charakter satyryczny, karykaturalny.

RZCy9jsMe4HM2

(Uzupełnij).

Pokaż rozwiązanie

Mocarstwa kolonialne, uczestniczące w procesie uzależniania Chin od Zachodu, są prezentowane za pomocą zwierząt - atrybutów, wynikających ze stereotypowego pojmowania symboliki, kultury, zwyczajów, a także (prawdopodobnie) znajomości tych symboli w świetle obcej Chińczykom prasy XIX‑wiecznej.

Polecenie 2

Na podstawie tekstu zamieszczonego powyżej przedstaw, w jaki sposób ludy tubylcze i państwa pozaeuropejskie reagowały na procesy kolonizacyjne.

R136xnOp8bUQx

(Uzupełnij).

Skutki kolonializmu

Kolonializm wywarł ogromny wpływ na XIX‑wieczną Europę. Pozyskanie surowców naturalnych przy niskich kosztach siły roboczej przyniosło materialny dobrobyt na kontynencie. Wpłynął na rozwój i rozkwit ekonomiczny metropolii.

Zazwyczaj kolonizacja oznaczała pełne podporządkowanie całych społeczeństw. Skutkiem było wymieranie wielu ludów na świecie, spowodowane przejęciem ziemi, tłumieniem powstań, mordowaniem ludności czy uzależnianiem od alkoholu i narkotyków (opium). Wykorzystując analfabetyzm i słabość do podarków, Europejczycy zawierali z lokalnymi watażkami umowy pozwalające na kolonialną eksploatację obszarów zajmowanych przez ich plemiona i czyniące z nich 'kolonialnych urzędników'. Uderzyło to m.in. w tradycyjne wspólnoty, gdyż w odpowiedzi niektóre plemiona afrykańskie wyspecjalizowały się w grabieniu i mordowaniu współplemieńców oraz polowaniach na ludzi.

Inne kontynenty w mniejszym lub większym stopniu, najczęściej pod przymusem, przejmowały europejską kulturę. W sposób najbardziej świadomy uczyniła to Japonia, w której w XIX wieku zaszły najgłębsze zmianynajgłębsze zmianynajgłębsze zmiany. Ze względu na nawiązanie kontaktów handlowych, przede wszystkim ze Stanami Zjednoczonymi, ówczesny cesarz Japonii MutsuhitoMutsuhitoMutsuhito doprowadził do likwidacji szogunatu i końca izolacji Japonii od świata. Wówczas to w cesarstwie rozpoczął się proces głębokich przemian gospodarczych i społecznych, określanych mianem restauracji Meiji.

Jednakże obecność Europejczyków w krajach kolonizowanych prowadziła do ich modernizacji. Efektem wpływu kultury europejskiej były:

• ograniczenie, a następnie likwidacja niewolnictwa w wielu krajach,

• ograniczenie okrutnych praktyk religijnych i obyczajowych,

• emancypacja kobiet,

• częściowa ochrona niższych warstw społecznych,

• modernizacja lokalnego przemysłu, w tym tworzenie linii kolejowych,

• rozpowszechnienie wiedzy o świecie, początki edukacji społeczeństw w koloniach,

• rozwój medycyny.

Ciekawostka

Paradoksy kolonialne, czyli ponura ceremonia z udziałem hinduskich wdów

R1B9fPJiuEAw2

Ilustracja utrzymana w stylu indyjskiego malarstwa, przedstawia w centralnej części ciałopalenie zmarłego mężczyzny i jego żyjącej jeszcze żony, oboje mają zamknięte oczy. Znajdują się pośrodku łąki na ołtarzu pochłoniętym całkowicie przez ogniste płomienie. Nad nimi unosi się dym. W dolnej części ilustracji przedstawiono tłum mężczyzn, kobiet i dzieci oraz słonie odziane w odświętne stroje, na których znajdują się jeźdźcy i możni. Ich ręce unoszą się w kierunku centralnej części ilustracji. Pojedyncze sylwetki mężczyzn znajdują się zgrupowane po lewej i prawej stronie ilustracji, bliżej centrum. Całość sceny ma charakter podniosły i odświętny.

Ceremonia sati okiem Hindusów…

RBkvhsts02Pax

Scena przedstawiająca pogrzeb indyjskiego mężczyzny. W centralnej części ilustracji znajduje się łoże ze zmarłym, półnagim mężczyzną. Bliżej prawe strony ilustracji tłum żałobników stojący pod palmami, a przed nimi kobieta odziana w odświętny strój. Bliżej widza, po lewej stronie obrazu, mężczyzna na koniu odwrócony tyłem do widza, z perspektywy ogląda całość sceny. Wymowa obrazu jest podniosła, ma charakter żałobny, mimo jasnej tonacji kolorów nieba i tła.

…i Europejczyków.

Sporadycznie praktykowany wśród pewnych społeczności w Indiach zwyczaj palenia wdowy na stosie pogrzebowym męża (nazywany przez Hindusów sati) został zakazany przez Brytyjczyków pod koniec XVIII wieku. Zakaz ten ponawiano w XIX wieku jeszcze kilkakrotnie. Działania te przyniosły jednak skutek odwrotny do zamierzonego, gdyż pod rządami Korony Brytyjskiej praktyka ta znacząco się nasiliła. Prawdopodobnie narzucone przez najeźdźców ograniczenie władzy mężczyzn w społecznościach kolonizowanych sprawiło, że żądali oni większej władzy we własnych rodzinach i domach. Tym samym sytuacja kobiet w Indiach pogorszyła się wraz z nastaniem kolonialnych rządów.

Europeizacja ludów na innych kontynentach miała charakter powierzchowny i nie doprowadziła do ukształtowania w pełni społeczeństw wzorowanych na europejskich. Zdecydowała o tym odmienna mentalność i kultura.

Wspólnym doświadczeniem ludów kolonizowanych stało się uznanie Europy za centrum ówczesnego cywilizowanego świata i przekonanie o wyższości jej idei i kultury. Przyjęcie zachodniego systemu pojęć za powszechnie obowiązujący standard do tej pory wpływa na sposób postrzegania i rozumienia innych kultur
na całym świecie.

Polecenie 3

Porównaj mapę Afryki z XIX wieku i mapę przedstawiającą proces dekolonizacji Afryki w XX wieku. Wyjaśnij, jak zmieniały się granice terytoriów państw afrykańskich.

RQ7YIFPyDDsRs

(Uzupełnij).

R1VQQRYMBQxmz1

Afryka w XIX wieku, mapa przedstawiająca podział polityczny kontynentu.

Ri35Hiled3Rb31

Dekolonizacja Afryki. Mapa pokazująca podział polityczny kontynentu w okresie dekolonizacji i uzyskiwania niepodległości przez państwa afrykańskie.

Polecenie 3

Wyjaśnij, jakie aspekty kulturowe i społeczne wpłynęły, Twoim zdaniem, na starania ludów afrykańskich o uzyskanie niezależności. Odpowiedz, wykorzystując tekst zamieszczony powyżej.

RfRrKtq3fK6T0

(Uzupełnij).

Zamiast podsumowania

RyDYOoMO51y2G

Shanghai. Ilustracja oglądana z perspektywy dachu, u dołu ilustracji widoczna dachówka i komin. W dalszej perspektywie nadbrzeże portu w Szanghaju. Po prawej stronie zdjęcia widoczne cumujące łodzie i żaglówki, w dalszej części zabudowania portowe. Bliżej lewej strony zdjęcia ulica przy nadbrzeżu, przy lewej krawędzi zdjęcia perspektywa szeregu budynków utrzymanych w stylu kolonialnym. Bliżej lewej dolnej krawędzi zdjęcia widoczny tramwaj. Na nadbrzeżu i ulicy widać grupy oraz pojedyncze osoby, udające się w różnych kierunkach. Na dalszym planie zabudowa miasta. Całość zdjęcia ma charakter reporterski, sytuacyjny.