Strefy krajobrazowe Ziemi
W Hiszpanii i Grecji latem zawsze jest gorąco i sucho. Zimą natomiast pada tam deszcz. W Polsce latem pogoda jest trudna do przewidzenia: czasem mamy upał, a innym razem chłody i deszcz. Zima bywa u nas zwykle mroźna, choć często zdarzają się odwilże. Z tej lekcji dowiesz się, dlaczego tak się dzieje.
jakie czynniki wpłynęły na ukształtowanie oceanów i powierzchni lądów,
jakie wyróżniamy kontynenty i oceany i jak są one rozmieszczone,
że oprócz kontynentów lądami są też wyspy i ich archipelagi.
Wskażesz związek między klimatem a szerokością geograficzną.
Wymienisz czynniki wpływające na klimat.
Wymienisz i opiszesz strefy klimatyczne Ziemi.
Wymienisz kryteria wydzielania stref krajobrazowych.
Omówisz znaczenie czynników klimatycznych dla życia roślin, zwierząt i ludzi.
1. Co to są strefy klimatyczne?
Pogoda to stan atmosfery w danej chwili oraz w danym miejscu. Klimat to wszystkie zjawiska pogodowe obserwowane przez długi okres na danym obszarze. Przy określeniu warunków klimatycznych trzeba brać pod uwagę informacje dotyczące wielu czynników pogodowych badanych przez wiele lat.
Klimat na Ziemi kształtują trzy podstawowe procesy klimatotwórcze: obieg ciepła, obieg wody i krążenie powietrza. Ważne są też: szerokość geograficzna, rzeźba terenu, układ lądów i oceanów, wysokość nad poziomem morza.
Biorąc pod uwagę roczny przebieg temperatury powietrza oraz jej rozkład w czasie, a także wielkość i rodzaj opadów, wyznaczono pięć stref klimatycznych. Są one ułożone na obu półkulach, symetrycznie względem równika. Strefy te układają się na powierzchni Ziemi w pasy o przebiegu równoleżnikowym. Wiąże się to z kształtem Ziemi i faktem, że w pobliżu równika Słońce świeci najdłużej i najmocniej. Im dalej od równika, tym mniej dociera do Ziemi światła i ciepła słonecznego. Szerokość geograficzna jest więc czynnikiem decydującym o klimacie. Pozostałe czynniki, jak: rozmieszczenie lądów, prądy morskie i odległość od morza, mają wpływ na przesunięcia granic stref klimatycznych i na odmiany klimatu w każdej ze stref. Warto pamiętać, że najcieplejszym miesiącem na półkuli północnej jest lipiec, a na półkuli południowej – styczeń. Na półkuli północnej najzimniej jest w styczniu, a na południowej – w lipcu.
Strefy | Temperatura powietrza | Opady |
|---|---|---|
Równikowa | średnia temperatura wszystkich miesięcy powyżej 20 °C; małe roczne amplitudy temperatur | znaczne, niemal codziennie przez cały rok |
Zwrotnikowe | średnie roczne temperatury powyżej 20 °C; bardzo duże dobowe amplitudy temperatur | małe lub bardzo małe opady deszczu, wyłącznie w miesiącach letnich |
Podzwrotnikowe | ciepłe i krótkie zimy, temperatura powyżej 0 °C (tylko we wnętrzu kontynentów niewielkie mrozy), lato gorące | suche lata, deszczowe zimy, w górach |
Umiarkowane | zimą mrozy w głębi kontynentów, cieplej na wybrzeżach; latem między 10 a 25 °C na wybrzeżach i nawet do 35 °C w głębi lądu | przez cały rok, największe latem; zimą na wybrzeżach głównie opady deszczu, a w głębi kontynentów śniegu |
Okołobiegunowe | niska temperatura przez cały rok; bardzo długa i mroźna zima, miejscami z temperaturą nawet poniżej -50 °C; w miesiącach letnich na obrzeżach strefy możliwy wzrost temperatury do 10 °C | niewielkie opady, głównie śniegu; opady deszczu możliwe latem, ale tylko na obrzeżach stref przy dodatniej temperaturze |
Wierzchołki wysokich gór leżących w strefie równikowej mają inny klimat i możliwe jest tam nawet występowanie lodowców. Przykładem jest wulkaniczna góra Kilimandżaro leżąca w równikowej części Afryki. Warunki panujące w coraz wyższych piętrach roślinności gór są podobne, tak jak w coraz bardziej oddalonych od równika strefach klimatycznych. Dzieje się tak, gdyż temperatura powietrza spada wraz z wysokością.
Klimat na kuli ziemskiej jest bardzo zróżnicowany w zależności od odległości od morza. W związku z tym istnieje wiele odmian każdego z klimatów. W poszczególnych strefach występują na przykład klimat morski, kontynentalny itp.
Sprawdź w dostępnych źródłach wiedzy, jaki jest rozkład stref klimatycznych na Ziemi. Od czego ten rozkład zależy i z czym jest powiązany?
2. Jakie warunki panują w różnych strefach klimatycznych?
Strefy klimatyczne różnią się od siebie bardzo mocno pod względem cech wpływających na życie roślin, zwierząt i ludzi. W niektórych strefach klimatycznych przeważają korzystne, a w innych niekorzystne warunki życia roślin, zwierząt i człowieka. Te same warunki klimatyczne mogą być jednak korzystne dla jednej grupy organizmów i jednocześnie niesprzyjające dla innych.
Strefa klimatyczna | Warunki życia roślin | Warunki życia zwierząt | Warunki do życia i działalności człowieka |
|---|---|---|---|
równikowa | wysoka temperatura | bardzo dobre warunki dla wielu zwierząt ze względu na dostęp do żywności, schronienia itd. | dobre warunki, choć czasem zbyt gorąco i wilgotno; możliwa uprawa wielu gatunków roślin |
zwrotnikowe | w obszarach skrajnie suchych (pustynie) praktycznie brak roślin | w obszarach pustynnych trudne warunki życia, ale są zwierzęta szczególnie dobrze przystosowane do długotrwałego braku wody | warunki bardzo trudne dla ludzi; duża dobowa amplituda temperatury i długotrwały brak opadów często utrudniają albo wręcz uniemożliwiają działalność |
podzwrotnikowe | dobre warunki dla roślin odpornych na okresy gorące i wytrzymujących kilkumiesięczny brak opadów | bardzo dobre warunki dla większości zwierząt | najkorzystniejsze warunki do życia i wszelkich form działalności człowieka; w tej strefie rozwijały się pierwsze cywilizacje ludzkie |
umiarkowane | dobre warunki dla roślin przystosowanych do okresów zimna i mrozów | dobre warunki dla wielu zwierząt odpowiednio przystosowanych do zimy; zimą część gatunków wędruje w cieplejsze rejony lub zapada w sen zimowy | dobre lub przeciętne przez większą część roku; istnienie czterech pór roku wymusza cykliczną działalność rolniczą |
okołobiegunowe | bardzo złe warunki dla roślin; większość powierzchni to pustynia lodowa; roślinność porasta niewielkie obszary | skrajnie trudne warunki dla zwierząt; występują nielicznie | bardzo złe warunki do życia |
Strefa klimatu równikowego
Dla strefy klimatu równikowego charakterystyczne są wilgotne lasy równikowe, czyli wiecznie zielone lasy liściaste. Roślinność tego klimatu ma charakter warstwowy. Najwyższe pojedyncze drzewa osiągają wysokość 50–70 m. Poniżej znajdują się drzewa o wysokości 30–40 m, których korony drzew ściśle do siebie przylegają, tworząc szczelną warstwę. Ta warstwa drzew ogranicza dostęp światła do niższych poziomów lasu. Na pniach tych drzew rosną storczyki. Poniżej rosną niższe drzewa, np. kakaowce, bananowce. W najniższej warstwie rosną rośliny cieniolubne.
Królestwo zwierząt również jest bardzo bogate. Wśród ssaków przeważają małpy, np.: czepiaki, wyjce, goryle. Oprócz małp strefę klimatu równikowego zamieszkują jaguary i lamparty. Najliczniejsza grupa zwierząt reprezentowana jest przez owady i ptaki.
Strefa klimatu zwrotnikowego
Ze względu na skrajne warunki pogodowe panujące w strefie klimatu zwrotnikowego, roślinność jest uboga. Rosną tu palmy, suchorosty i pustynne trawy. Do panujących tu warunków świetnie przystosowały się kaktusy i agawy, których liście są zdolne do magazynowania wody.
Podobnie jak rośliny, także zwierzęta muszą mierzyć się w tej strefie z panującymi tu warunkami. Na pustyniach i stepach można zaobserwować sporą ilość węży i jaszczurek, które wygrzewają się w słońcu. Charakterystyczne dla tej strefy jest występowanie wielbłądów.
Strefa klimatu podzwrotnikowego
Roślinność strefy klimatu podzwrotnikowego musi przetrwać wysokie temperatury i suszę, dlatego większość z nich jest roślinami twardolistnymi, np. oleandry. Typowa dla tej strefy jest uprawa oliwek oraz fig.
Wycięcie znacznej ilości lasów w tej strefie poskutkowało zniszczeniem naturalnych środowisk życia wielu zwierząt, dlatego też obecnie zamieszkują ją niewielkich rozmiarów zwierzęta, tj. gryzonie, bażanty, kuropatwy oraz większe ssaki takie jak daniele i muflony.
Strefa klimatu umiarkowanego
Roślinność strefy klimatu umiarkowanego jest bardzo zróżnicowana. W lasach dominuje budowa warstwowa. W tej strefie występują zarówno drzewa liściaste (dąb, buk, brzoza), jak i iglaste (sosna, świerk, jodła). Warunki panujące w tej strefie i żyzne gleby pozwalają na hodowlę roślin uprawnych (zboża, drzewa owocowe).
Strefa ta, dzięki znacznej powierzchni zalesienia, stanowi miejsce do życia wielu gatunków zwierząt. Licznie występują tu większe ssaki takie jak sarny, dziki, jelenie oraz mniejsze, np. lisy, wiewiórki, myszy. W lasach licznie występują również ptaki, np. dzięcioły, sowy lub ptaki drapieżne, tj. jastrząb.
Strefa klimatu okołobiegunowego
Strefa klimatu okołobiegunowego jest kolejna strefą, w której panują skrajne warunki. W strefie tej nie występuje bujna roślinność ze względu na panującą tu niską temperaturę i stosunkowo niewielką ilość promieniowania słonecznego. Rośliny, jakie można tu zaobserwować, to karłowate, iglaste drzewa, niewielkie krzewinki, trawy na bagnach oraz mchy i porosty.
Zwierzęta typowe dla tej strefy to niedźwiedzie polarne, renifery, lisy polarne, sowy śnieżne, kaczki, gęsi i łabędzie.
Dawniej człowiek był zależny od warunków klimatycznych. Stopniowo jednak ludzie nauczyli się wytwarzać ubrania, budować domy i stosować ogrzewanie albo klimatyzację. Dzięki temu jesteśmy obecnie jednym z nielicznych gatunków zasiedlających wszystkie strefy klimatyczne – nawet te z najbardziej skrajnymi warunkami. Inne gatunki o podobnie szerokim obszarze występowania (np. szczury) są związane z ludźmi.
Nie można jednoznacznie i kategorycznie wskazać, które cechy klimatu są korzystne. Na przykład silne mrozy w strefie umiarkowanej mogą wydawać się niekorzystne. W rzeczywistości wywołują one śmierć wielu owadów uważanych przez ludzi za szkodniki. Zbyt wczesne nadejście wiosny może na przykład zaburzyć rozwój niektórych roślin.
Podsumowanie
Zasadnicze znaczenie dla kształtowania się klimatu i związanych z nim stref krajobrazowych ma szerokość geograficzna.
Na podstawie średnich temperatur powietrza w ciągu roku i sum opadów miesięcznych, wyznaczono pięć stref klimatycznych: równikową, zwrotnikową, podzwrotnikową, umiarkowaną i okołobiegunową.
Strefy klimatyczne mają przebieg zbliżony do równoleżnikowego.
Praca domowa
Na podstawie dostępnych źródeł wiedzy porównaj zasięg stref klimatycznych i krajobrazowych. Uzupełniając wiedzę wiadomościami z lekcji historii, dowiedz się i wypisz, gdzie znajdowały się najbardziej rozwinięte cywilizacje i jakie czynniki wpłynęły na to.
Zadania
Wskaż najważniejsze składniki klimatu, na podstawie których wyróżniono strefy klimatyczne.
- temperatura powietrza
- opady atmosferyczne
- zaćmienie Słońca
- siła wiatru
- temperatura gleby
- ciśnienie atmosferyczne
- zaćmienie Księżyca
- ruch Ziemi
Wybierz najważniejszy czynnik wpływający na istnienie stref klimatycznych.
- szerokość geograficzna
- wilgotność względna
- temperatura dobowa
- kierunek wiatru
- ciśnienie powietrza
- ukształtowanie terenu
Wybierz strefę klimatyczną, która ma najlepsze warunki do wzrostu roślin.
- strefa równikowa
- strefa zwrotnikowa
- strefa okołobiegunowa
- strefa wysokich gór
- strefa lodowcowa
- strefa równin
Oceń prawdziwość stwierdzeń dotyczących stref klimatycznych i powiązanych z nimi stref krajobrazowych.
| Prawda | Fałsz | |
| W strefie równikowej rośnie wiele roślin, bo ciągle świeci Słońce i nigdy nie pada deszcz. | □ | □ |
| W strefie zwrotnikowej rośliny przystosowały się do największych amplitud temperatury. | □ | □ |
| W strefie podzwrotnikowej wszystkie rośliny mają dobre warunki, bo przez cały rok występują opady deszczu. | □ | □ |
| W strefie umiarkowanej są najlepsze warunki dla roślin, bo przez cały rok występuje dodatnia temperatura powietrza. | □ | □ |
| W strefie okołobiegunowej mogą rosnąć niektóre rośliny. | □ | □ |
Wskaż sposoby, jakie stosuje człowiek, aby zabezpieczyć się przed niekorzystnymi warunkami w strefie okołobiegunowej.
- odpowiednia odzież i obuwie
- zapuszczenie długiego owłosienia
- zgromadzenie zapasów węgla
- budowa domów o odpowiedniej konstrukcji
- stosowanie leków przeciwgorączkowych
Połącz w pary nazwy stref klimatycznych i ich charakterystyki.
niskie temperatury przez cały rok, suche i gorące lato oraz ciepła i deszczowa zima, krótkie, ale niemal codzienne ulewy, najbardziej suchy klimat, latem ciepło i deszcz, a zimą mrozy i śnieg
| równikowa | |
| zwrotnikowa | |
| podzwrotnikowa | |
| umiarkowana | |
| okołobiegunowa |