Czas królestw – Europa XIV–XV w.

RP9Ir2LoSRyIo1

Zdjęcie przedstawia obiekt muzealny na poduszce. Jest to złota, okrągła pieczęć z wizerunkiem tronującego władcy z koroną i berłem, po lewej stronie od tronu widoczna tarcza herbowa Niemiec, po prawej - Czech. W otoku legendy tekst po łacinie.

W 1356 roku cesarz Karol IV Luksemburski ogłosił liczący 31 rozdziałów dokument, dziś nazywany Złotą Bullą. Nazwa pochodzi od wykonanej ze złota pieczęci z legendą w otoku, należącą do monarchy lub cesarza – bulli. Bulle były dokumentami o szczególnej wadze państwowej. W tym wypadku projekt cesarza porządkował ustrój Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Karol IV uroczyście wskazał w nim osoby uprawnione do wyboru cesarza,
co dotąd budziło wiele sporów. Wymienił:

• trzech elektorów duchownych (arcybiskupów Trewiru, Kolonii i Moguncji),

• czterech świeckich (palatyna Renu, księcia Saksonii, margrabiego Brandenburgii i króla Czech).

I co najważniejsze: wybór cesarza miał być dokonany większością głosów. Do tamtej pory obowiązywała jednogłośność wśród elektorów.

Cesarze i królowie niemieccy w XIV–XV wieku rzadko przejawiali inicjatywę polityczną o szerszym, europejskim zasięgu. Wyjątek stanowił Zygmunt Luksemburski.

Był jednym z głównych inicjatorów zwołania soboru w KonstancjitNBKLw6tgb_000tp00Bsoboru w Konstancji (1414), który zakończył, dotkliwą dla chrześcijan Zachodu, wielką schizmę. Stawał na czele krucjat chrześcijan przeciw muzułmańskim Turkom i husyckim Czechom. Nie miał przy tym szczęścia. Sam dowodził w trakcie przegranej bitwy z Turkami pod Nikopolis (1396). Także jego wojny z husytami były pasmem porażek. Ostatni średniowieczny cesarz, Fryderyk III HabsburgtNBKLw6tgb_000tp00CFryderyk III Habsburg skupił się na uspokojeniu sytuacji w Niemczech. Energicznie przeciwstawiał się wojnom wewnętrznym. Poprzez liczne małżeństwa swoich dzieci budował sieć relacji rodzinnych. Dzięki nim w przyszłości Habsburgowie mieli stać się najpotężniejszym rodem monarszym Europy. A jednocześnie nawet on koncentrował się na bieżących potrzebach Niemiec i krajów będących we władaniu jego rodziny. Czasy uniwersalnych wizji cesarzy przeminęły.

Ciekawostka

Ra3r8jDCM2wyo1

Zdjęcie przedstawia tablicę kamienną z wyrytą w gotyckiej stylistyce datą i dewizą "AEIOU".

Cesarz Fryderyk III używał jako symbolu swojego panowania pięciu liter: AEIOU. Po jego śmierci stały się one oficjalną dewizą całej dynastii habsburskiej. Problem w tym, że Fryderyk nigdy nie ujawnił, co one miały oznaczać. Obliczono, że do 1918 roku sformułowano ponad 300 wersji prób odczytania tego skrótu.
Do najbliższych Habsburgom zaliczono: Austria Europae Imago Onus Unio
– 'Austria (kraj dziedziczny Fryderyka) wzorem, ciężarem i jednością Europy' lub sformułowanie: Austriae est imperare orbi universo – 'Do Austrii należy władza nad całym światem'.

Wojna stuletnia (1337–1453)

Dla Francuzów, a do pewnego stopnia także Anglików, wojna stuletnia wpłynęła na ich państwa w kwestiach politycznych, społecznych, gospodarczych. W kolejnych stuleciach przez pryzmat tego konfliktu postrzegano relacje obydwu narodów. Wygrane bitwy i kampanie budziły dumę i jednoczyły naród, przegrane – były symbolami błędów, których należało unikać.

Monarchia francuska za rządów Filipa IV PięknegotNBKLw6tgb_000tp00DFilipa IV Pięknego funkcjonowała dzięki spisanemu prawu królewskiemu i profesjonalnym urzędnikom. Środki na utrzymanie dworu i rosnącej administracji państwowej miały zapewniać stałe podatki. Klasyczny model władzy monarszej oparty na więziach osobistych, później feudalnych z arystokracją i rycerstwem odchodził w przeszłość, czemu mocno przeciwstawiali się wielcy lennicy króla Francji.

Filip IV jako władca Francji był także panem Akwitanii, ziemi należącej do Plantagenetów, królewskiej dynastii Anglii. Dlatego królowie Anglii powinni byli składać hołd władcy Paryża.

Mimo oznak sprzeciwu ze strony możnych nowy system funkcjonował sprawnie. Do czasu śmierci ostatniego z Kapetyngów (1328). Na tronie zastąpił ich Filip VItNBKLw6tgb_000tp00EFilip VI, który zapoczątkował rządy dynastii Walezjuszy. Przeciwko objęciu władzy przez Filipa zaprotestował król Anglii, Edward IIItNBKLw6tgb_000tp00FEdward III. Był bliżej od niego spokrewniony z ostatnim z Kapetyngów. Władca Anglii posiadał także wielkie lenno w południowej Francji. Edward chciał zerwać zależność z tego tytułu od seniora, króla Francji. W walce z francuskim królem wsparło Edwarda III wielu możnych francuskich niezadowolonych ze zmniejszania znaczenia więzi feudalnych. Decydujące znaczenie miało jednak nie poparcie polityczne malkontentów, ale siła militarna. Anglicy pokonali armię króla Francji w wielkiej bitwie morskiej po Sluys [czyt.: sluijs] (1340), później na lądzie pod Crécy [czyt.: kresi] (1346) i Poitiers [czyt.: płatje] (1356).

W tej ostatniej poległ kwiat rycerstwa francuskiego, a władca Francji, Jan DobrytNBKLw6tgb_000tp00GJan Dobry, dostał się do niewoli.

Choć Jan Dobry w niewoli podpisał warunki pokojowe dające Anglikom władzę nad posiadłościami we Francji, to przejściowo wypełniał je jego syn, Karol VtNBKLw6tgb_000tp00HKarol V. Król Jan zmarł w niewoli, a wojna wybuchła na nowo. Francuzi unikali bitwy i zajmowali kolejne twierdze. Koniec wojny wydawał się bliski. Gdy jednak zmarł Karol V, władzę przejął jego nieletni syn, który okazał się chory psychicznie. W rezultacie w jego imieniu władzę sprawowali wielcy lennicy Korony. Podzielili się oni na dwa obozy
– zwolenników książąt Burgundii, najpotężniejszych wówczas lenników króla Francji, oraz wszystkich pozostałych, niechętnych ich dominacji. Na czele tych ostatnich stanął książę Bernard d’Armagnac [czyt.: bernar darmaniak], od którego stronnictwo nazywano Armaniakami. Anglicy porozumieli się z Burgundczykami i w krwawej bitwie pod Azincourt [czyt.: azękur] pokonali wojska Armaniaków reprezentujących króla Francji. Dopiero działalność Joanny d’ArctNBKLw6tgb_000tp00IJoanny d’Arc [czyt.: joanny dark], która przekonała otoczenie o wsparciu Boga dla króla Karola VIItNBKLw6tgb_000tp00JKarola VII, zmieniła sytuację. Anglików osłabiło zerwanie sojuszu z Burgundczykami. Ostatecznie w 1453 roku w ich rękach pozostało tylko niewielkie miasto Calais [czyt.: kale].

W XII–XIV wieku na polu bitwy podstawowe znaczenie miała ciężka jazda. Rycerze walczyli w coraz lepszych zbrojach, posługując się kopiami i mieczami. Starcie konnicy decydowało o zwycięstwie. Jednak już pierwsze walki Francuzów z Anglikami w czasie wojny stuletniej wskazywały, że w sztuce wojennej muszą zajść zmiany.  Francuzi długie dekady odrzucali konieczność ich wprowadzenia. I przegrywali kolejne ważne bitwy. Pierwszą z porażek, w której ciężkozbrojna konnica musiała ustąpić sile angielskich łuków, było Crécy . Najkrwawszą porażką Francuzów była bitwa pod Azincourt [czyt.: azękur]. Na miniaturze z początku XV wieku przedstawiono – nie do końca zgodnie z realiami – obie armie jako bardzo podobne do siebie.

RczUPYJbjggZn

Obraz przedstawia wyimaginowaną scenę bitwy pod Azincourt. W centrum widoczne po obydwu stronach konfliktu trzy szeregi łuczników, w pełnym opancerzeniu. Obie strony strzelają do siebie, widać w centrum ilustracji strzały przelatujące z lewej do prawej strony i odwrotnie. Za nimi, po obydwu stronach rozstawiona do boju ciężkozbrojna konnica z uniesionymi do góry kopiami. Różnica w barwach obu stron: strona po lewej ma czerwone narzuty z białymi krzyżami, strona po prawej zaś - białe narzuty z czerwonymi krzyżami. W tle naturalne wyniesienia, droga prowadząca do zamku na dalszym planie. Wojska obydwu stron stoją na ubitej ziemi.

Wojna, która początkowo osłabiła autorytet króla Francji, ostatecznie jednak bardzo go umocniła. Wokół niego zjednoczyła się większość średniego rycerstwa. Poddani zgodzili się też płacić jako cenę za w miarę spokojne życie stałe podatki. Zlikwidowano niezależność większości wielkich rodów arystokratycznych. Ostatecznie zlikwidowano struktury więzi feudalnych. Król i jego dwór byli teraz centralnym punktem wielkiej maszyny administracji państwowej. Jednocześnie wojna doprowadziła do utwierdzenia przekonania, że wszyscy poddani króla Francji tworzą jedną wspólnotę – Francuzów. Przekonanie to nie zawsze było jednakowo żywe, ale w chwilach kryzysu władza z powodzeniem się do niego odwoływała. Wojna stuletnia dobitnie pokazała, że system sprawowania władzy przez króla w oparciu o więzi z wybitnymi osobami jest niewydolny. Lepsze rezultaty dawało zorganizowanie sprawnego aparatu administracji państwowej. Ponadto konieczne stało się zachęcanie poddanych do brania udziału w życiu królestwa przez płacenie podatków. W ten sposób zbudowano podstawy pod nowożytne koncepcje państwa i narodu.

Róże wrogie, róże przyjazne

Inaczej wyglądała sytuacja w Anglii. Kampanie na kontynencie przynosiły łupy uczestnikom i chwałę królowi. Chwile triumfu jednoczyły więc wokół władcy arystokrację czerpiącą z wojny ogromne zyski. Błyskotliwe zwycięstwa w bitwach wzmagały przekonanie wszystkich Anglików o ich wyjątkowym charakterze. Ale sposób organizacji życia politycznego i społecznego wpłynął na osłabienie pozycji króla. W dramatycznych okolicznościach pozbawiono władzy Ryszarda IItNBKLw6tgb_000tp00KRyszarda II, ostatniego króla z dynastii Plantagenetów. Dążył on bowiem do sprawowania władzy bez konsultacji z parlamentem i bez uwzględnienia zdania możnych. Jego następcy z dynastii Lancasterów [czyt. lankasterów] opierali się początkowo na swoich zwolennikach wśród angielskiej arystokracji. Szersze poparcie uzyskał Henryk V (1413–1422) po zwycięskiej kampanii we Francji. Zgodnie z zawartym w Troyes [czyt.: trła] układem pokojowym jego syn miał być królem zarówno Anglii, jak i Francji. Tyle że Anglia okazała się zbyt słaba, by wcielić jego warunki w życie. Doprowadziło to do ostatecznej klęski Anglików, która zachwiała autorytetem królewskim. W dodatku król Henryk VI wzbudził do siebie niechęć możnych, co doprowadziło do buntu, na czele którego stanął ród Yorków. Trwająca w latach 1455–1471 wojna domowa zwana Wojną Dwóch Róż przyniosła zmianę na tronie. Koronę królewską założył Edward IV (1461–1470), który uwięził Henryka VI. Ale to nie zakończyło sporów. Rebelie przeciw władzy królewskiej, zabójstwa sprawujących władzę bądź zdetronizowanych królów trwały aż do objęcia rządów przez Henryka VII TudoratNBKLw6tgb_000tp00LHenryka VII Tudora.

Od rekonkwisty do zjednoczenia Hiszpanii

Od momentu podboju państwa Wizygotów przez Arabów dzieje Półwyspu Iberyjskiego związane były nierozerwalnie z dżihademtNBKLw6tgb_000tp00Mdżihadem i rekonkwistątNBKLw6tgb_000tp00Nrekonkwistą. Chrześcijanie od IX wieku zaczęli w tym konflikcie zdobywać przewagę. W XI wieku utrwalił się podział ziem chrześcijańskich między kilka organizmów państwowych, wśród których najważniejsze były królestwa Leonu, Kastylii, Aragonii, Nawarry oraz hrabstwo Barcelony (Katalonia). Stosunkowo szybko władcy zaczęli dążyć do łączenia pod swoją władzą większej liczby państw. W ten sposób postępowali zwłaszcza królowie Leonu. Niektórzy spośród nich, władając kilkoma królestwami, tytułowali się cesarzami. Trwałe okazały się sojusze Leonu i Kastylii oraz Aragonii i Katalonii. Władcy pierwszego związku koncentrowali się na rekonkwiście w obrębie samego Półwyspu Iberyjskiego. Natomiast Aragończycy rozwijali swoją ekspansję w basenie Morza Śródziemnego.

Muzułmanie byli w stanie opierać się atakom chrześcijan tak długo, jak długo pozostawali zjednoczeni politycznie. Początkowo ziemie Hiszpanii były zarządzane przez emira Kordoby (756–929). Po zerwaniu wspólnoty politycznej z kalifami z rodu Abbasydów tutejsi władcy ogłosili powstanie kalifatu Kordoby (929–1031). Ciągłe oskarżenia kalifów o brak prawowierności doprowadziły ostatecznie do upadku tego organizmu politycznego. Hiszpania muzułmańska rozpadła się na dziesiątki małych państw. Te padały łatwym łupem prących na południe chrześcijan. Dopiero upadek Toledo spowodował wezwanie na pomoc dynastii rządzącej północną Afryką, AlmorawidówtNBKLw6tgb_000tp00OAlmorawidów. Zatrzymali oni ekspansję chrześcijan, jednak także w ich przypadku spory o prawowierność wyznawanej wersji islamu doprowadziły do upadku państwa (1090–1145). Nie oznaczało to jednak odrodzenia lokalnych państw muzułmańskich. Z Afryki przybyli następcy Almorawidów, Almohadzi. Ich rządy (1146–1230) były bardzo pragmatyczne i przysporzyły sporo kłopotów chrześcijanom. Jednak po wygranej przez króla Kastylii bitwie pod Las Navas de Tolosa (1212) upadła idea scentralizowanej władzy nad państwami muzułmańskimi w Hiszpanii.

Podziały wśród muzułmanów ogromnie ułatwiły zadanie władcom chrześcijańskim. Do połowy XIII wieku władcy królestwa Leonu i Kastylii podbili całą centralną i większą część południowej Hiszpanii. W rękach muzułmanów pozostał tylko emirat Grenady. Z kolei królowie Aragonii zajęli sąsiadującą z nimi Walencję i przenieśli swoją ekspansję na wyspy Morza Śródziemnego. Przede wszystkim zajęli pobliskie Baleary
(1. połowa XIII w.) oraz nieco odleglejszą Sardynię (XIV w.). Ale największym sukcesem było podporządkowanie sobie królestwa Neapolu (XV w.). Uczyniło to z Aragonii potęgę o europejskim znaczeniu. Rekonkwista, często prowadzona pod hasłem świętej wojny, miała przede wszystkim wymiar polityczny. Umożliwiała rozszerzanie granic królestw i uprawnień monarchów. Powiodło się to szczególnie w Kastylii, gdzie król stał się władcą absolutnym, niemal niezależnym od tutejszego parlamentu (Kortezy). Inaczej było w Aragonii, gdzie władcy, choć głosili ideę pełni władzy króla nad poddanymi, w rzeczywistości zależeli od parlamentów swoich krajów (Walencji, Aragonii i Katalonii).

RW16o9q6lTTmC

Mapa konturowa Europy z zaznaczeniem obszaru, podlegającego Domu Aragonii: Aragonia, Barcelona, Walencja, Majorka, Minorka, Korsyka, Sardynia, Sycylia, Półwysep Apeniński (od południa do granic Rzymu), wschodnia część kontynentalnej Grecji.

W wyniku pozyskiwania nowych ziem Królestwo Aragonii przekształciło się w Koronę Aragonii. Podobnie jak inne tego typu związki polityczne Korona była połączeniem kilku państw, którymi władał jeden władca z dynastii rządzącej najważniejszym krajem. W tym przypadku – Aragonią.

Stałe zagrożenie ze strony muzułmanów ułatwiało powstrzymanie podziałów królestw chrześcijańskich. Jedynym wyjątkiem było odłączenie się w 1140 roku Portugalii od królestwa Leonu, którego wcześniej była prowincją. Poza tym jednak silne było przekonanie elit o pożytkach z jednoczenia królestw. Ostatecznym wyrazem tej tendencji było małżeństwo w 1469 roku Izabeli KastylijskiejtNBKLw6tgb_000tp00PIzabeli Kastylijskiej z Ferdynandem AragońskimtNBKLw6tgb_000tp00QFerdynandem Aragońskim. Zostało ono zawarte jeszcze za życia ich rodziców i prowadziło do połączenia władzy nad całą Hiszpanią w ich rękach. Wspólnie podbili oni emirat Grenady (1492) i patronowali wyprawom morskim poszukującym drogi do Indii. Monarchie hiszpańskie wkraczały w okres nowożytny jako państwa scentralizowane, z silną pozycją króla, ale też z tradycją reprezentacji stanów w parlamentach poszczególnych królestw. Jeśli u schyłku XV wieku czegoś brakowało elitom Hiszpanii, to jasnej perspektywy ekspansji po usunięciu z półwyspu muzułmanów. Po zajęciu Grenady nadal istniały możliwości dalszej ekspansji kosztem islamu. W północnej Afryce rozwijali ją królowie Portugalii. Towarzyszyły temu jednak ciężkie walki, które nie przynosiły wielkich zysków. Gdy więc dzięki Kolumbowi zarysowała się nowa perspektywa walki i łupów, w sposób naturalny z niej skorzystano.

Ślub Ferdynanda i Izabeli oznaczał połączenie większości Półwyspu Iberyjskiego pod władzą jednej pary królewskiej. Po zajęciu Grenady granice polityczne w tej części Europy ukształtowały się niemal ostatecznie. W ciągu wieków podejmowane będą różne próby włączenia do monarchii także ziem portugalskich. Bez trwałych skutków.  Ostatecznie małżeństwo Izabeli i Ferdynanda zaważyło na losach Europy, a nawet świata.

Państwo Turków Osmańskich

W XV wieku, na Półwyspie Iberyjskim, chrześcijanie usunęli z Europy państwa muzułmańskie. Jednak wiek wcześniej rozpoczęła się muzułmańska ekspansja na południowo‑wschodnich krańcach kontynentu. Jej twórcami byli władcy tureckiego państwa położonego w centralnej części Azji Mniejszej. W początkach XIV wieku tutejszy władca, Osman – od którego imienia pochodzi tradycyjna nazwa jego ludu, Turków osmańskich – pobił Bizantyńczyków i zapoczątkował rozwój swego państwa. Jego syn i wnuk przesunęli granice w Azji Mniejszej, ale przede wszystkim przeprawili swoje wojska do Europy. Zajęli bizantyńską Bułgarię i przenieśli stolicę do Adrianopola. Dzięki wygranej bitwie na Kosowym Polu (1389) podporządkowali sobie Serbię. A gdy cesarz Zygmunt Luksemburski zorganizował krucjatę w obronie zagrożonych Węgier, pobili wojska chrześcijan pod Nikopolis (1396). Dalszą ekspansję w Europie powstrzymały jedynie klęski Turków osmańskich w Azji. Na początku XV wieku Mongołowie odebrali im większość ziem w Azji Mniejszej. Co wydatnie osłabiło nacisk turecki na Europę.

R1WWtA0yvesPH1

Ilustracja przedstawiająca Bitwę pod Nikipolis. W lewym dolnym rogu grupa zbrojnych w pełnych zbrojach walczy przy użyciu mieczy i włóczni. Walka toczy się w sąsiedztwie bombard wymierzonych w mury zamkowe, znajdujące się bliżej prawej górnej krawędzi ilustracji. Widoczne wieże i blanki murów, w narożnicach wieże pną się ku górze wykończone ostrosłupowymi i stożkowymi dachami. Przy bramie, flankowanej przez dwie wieże, widoczna machikuła. W tle, za walczącymi, pałace i inne budynki.

Pokój nie trwał jednak długo. Już w II ćwierci XV wieku Turcy umocnili się na tyle, by powrócić do podboju Półwyspu Bałkańskiego.

Do połowy XV wieku władcy tureccy uzależnili od siebie nie tylko Bałkany, ale także całą Azję Mniejszą. Zwieńczeniem tego etapu ich ekspansji było zajęcie w 1453 roku Konstantynopola. Zwycięski władca, Mehmed II, kilka lat później przeniósł tu swoją stolicę. Odtąd Stambuł – bo taką teraz nazwę uzyskał gród Konstantyna – stał się metropolią równie ludną, jak w czasach najświetniejszego rozwoju Cesarstwa. A Haghia SophiahaghiaHaghia Sophia, najwspanialsza świątynia chrześcijańskiej Europy, została zamieniona w meczet. Chrześcijanie Zachodu nie byli w stanie przeciwstawić się Turkom. Zorganizowana w latach 40. XV wieku krucjata w obronie Węgier została wsparta niemal wyłącznie przez Polaków, którym przewodził król Polski i Węgier, Władysław Warneńczyk. Zakończona klęską pod Warną (1444) przypieczętowała koniec nadziei na szybkie pokonanie muzułmańskich agresorów. A upadek Konstantynopola (1453) jasno pokazał, że od południa zbliża się zagrożenie, które jest w stanie obalić potęgi – wydawałoby się – wieczne. Europa zmieniała się radykalnie.

Zamiast podsumowania

Jeden z największych twórców późnego średniowiecza, uważany za prekursora renesansu - Dante Alighieri [czyt.: dante aligjeri] - napisał obszerne dzieło poświęcone monarchii. Opowiedział się w nim między innymi za niezależnością władzy świeckiej od duchownych, w tym cesarza od papieża. Jako cel istnienia państwa wskazywał szczęście i dobro obywateli.

Dzięki temu spotkaniu z historią uzyskałem lub rozwinąłem:

• umiejętność:

• wiedzę:

• zrozumienie: