RjOnFJsFNysYG
Na zdjęciu ruiny starożytnego centrum miasta, po prawej stronie widać pozostałości fundamentów dawnych budowli, w środkowej części wysokie filary, z lewej strony oraz w tle stoją budynki i świątynie zachowane w dobrym stanie. W tle kilka drzew i błękitno‑fioletowe niebo.

Kiedy i gdzie rozpoczął się antyk?

Forum Romanum
Źródło: Stefan Bauer, licencja: CC BY-SA 2.5.

Kultura europejska powstała na dwóch potężnych filarach: antyku grecko‑rzymskim oraz chrześcijaństwie (mającym swe korzenie w judaizmie). Bez znajomości tych korzeni niemożliwe jest zrozumienie późniejszej historii – nie tylko naszego kontynentu, lecz także całego świata.

Polecenie 1

Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie i odpowiedz, co mogło spowodować, że właśnie Grecję i Rzym uznajemy za kolebkę współczesnej kultury.

RxqdL0sTEmKVZ
Miejsce na notatki
j0000000BAB1v38_0000000E
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Kiedy?

RgES9qwmifzav
Lupa Capitolina [czyt. kapitolina]: Wilczyca z Romulusem i Remusem rzeźba z V w. n.e.
Źródło: a. nn., Muzea Kapitolińskie, domena publiczna.

Starożytność to najdłuższa z epok kultury. Według części współczesnych nam badaczy trwała aż 4 tysiące lat! Choć są i tacy, którzy skracają ten okres do
ok. 1500 lat… Jak to możliwe? Aby odpowiedzieć na to pytanie, trzeba najpierw ustalić kwestię terminologii epoki. Często nazw antykstarożytność używa się wymiennie, traktuje jak synonimy. Choć są i tacy badacze, którzy proponują, aby odróżniać te dwa pojęcia. Zastanówmy się więc, co one oznaczają.

starożytność(1)
Definicja: starożytność(1)

okres w dziejach kultury od pojawienia się pisma (ok. 3500 lat p.n.e.) do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego w 476 r. n.e.

antyk(1)
Definicja: antyk(1)

okres w dziejach kultury Grecji i Rzymu od ok. IX w. p.n.e. (czasy Homera)
do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego w V w. n.e.; określeniem zamiennym może być tu starożytność klasyczna, epitet wskazuje na dominację Rzymu i języka łacińskiego, jego wzorcową formę nazywano klasyczną (łac. classicusclassicusclassicus)

RmRM28RXwJJnu1
Moneta z wizerunkiem ostatniego cesarza rzymskiego – Romulusa Augustusa
Źródło: a. nn., licencja: CC BY 3.0.

Odróżniamy znaczenie obu pojęć: przyjmujemy, że antyk ma zakres węższy niż starożytność. Nawet jeśli uznamy, że antyk trwał tylko piętnaście wieków, to i tak żadna inna epoka nie była dłuższa.
Od umownego końca starożytności do dziś upłynęło mniej więcej 1500 lat, a przecież zdążyło się tu zmieścić niemal dziesięć okresów wyróżnianych w dziejach kultury europejskiej.

Historycy nie podają daty rozpoczynającej starożytność. Za umowny rok zakończenia antyku (i starożytności) uznaje się
476 r. n.e. Wtedy upadło cesarstwo rzymskie, a Romulusa Augustusa pozbawiono władzy. Dokonał tego wódz oddziałów barbarzyńskich w służbie cesarstwa, Odoaker. Ironia historii sprawiła, że dzieje Rzymu zaczynają się od mitycznego Romulusa
(i Remusa) i na Romulusie – oczywiście innym – się kończą.

Inną datą przyjmowaną przez badaczy za koniec antyku jest 529 r. n.e. Wtedy zamknięto istniejącą od ok. 387 r. p.n.e. Akademię Platona, jedną z najważniejszych instytucji tego okresu. Szkoła założona przez wybitnego myśliciela kształciła w zakresie filozofii, matematyki, retoryki itd.

j0000000BAB1v38_00000016
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Gdzie?

Starożytność nie tylko trwa dłużej od antyku, ale ma także większy zasięg terytorialny. Objęła bowiem obszary Bliskiego Wschodu, północnej Afryki i południowej Europy. Wśród krajów i krain tworzących kulturę epoki znajdują się Grecja i Rzym, ale też: Mezopotamia, Fenicja, Egipt, Syria i Palestyna. Ta ostatnia jest kolebką Biblii. Powstawanie świętej księgi judaizmu i chrześcijaństwa należy sytuować w starożytności (oraz antyku). Ponieważ jednak Pismo Święte jest do dziś przede wszystkim zbiorem reguł mających miliony wyznawców, a teksty religijne Egipcjan czy Rzymian współcześnie już nie są tak postrzegane – Biblia zostanie omówiona osobno. Warto, mimo wszystko, pamiętać, że powstawała równolegle z takimi dziełami jak eposy Homera, tragedie Sofoklesa czy ody Horacego. Antyk ograniczymy więc do Grecji i Rzymu, ale pamiętamy przy tym, że kultury tych narodów przejęły osiągnięcia innych ludów.

Teraz możemy uzupełnić podane wcześniej definicje.

starożytność(2)
Definicja: starożytność(2)

okres w dziejach kultury od pojawienia się pisma (ok. 3500 lat p.n.e.) do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego w 476 r. n.e., obejmujący dokonania
m.in. Mezopotamii, Fenicji, Egiptu, Persji, Palestyny, Grecji i Rzymu

antyk(2)
Definicja: antyk(2)

okres w dziejach kultury Grecji i Rzymu od ok. IX w. p.n.e. (czasy Homera)
do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego w V w. n.e., obejmujący dokonania Grecji i Rzymu

j0000000BAB1v38_0000001G
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Skąd się wzięli Grecy?

Literatura grecka i rzymska w zarysieMaria Cytowska, Hanna Szelest
Maria Cytowska, Hanna Szelest Literatura grecka i rzymska w zarysie

Na przełomie III i II tysiąclecia najstarsza ludność Półwyspu Bałkańskiego […] została wyparta przez przybywających zza Dunaju przodków starożytnych Greków‑Prahellenów […]. Plemiona greckie rozprzestrzeniły się w kolejnych migracjach. I tak na przełomie II i I tysiąclecia p.n.e. plemiona achajskie zajmowały poza Grecją właściwąGrecja właściwaGrecją właściwą szereg wysp na Morzu Egejskim i wybrzeżu Azji Mniejszej. […] Największy rozkwit potężnych państw achajskich przypadł na XIV i XIII w. p.n.e., a najważniejsze z tych państw to Argos, Mykeny i Beocja […].

Ubóstwo Grecji właściwej, brak żyznych gruntów i bogactw naturalnych, a także warunki ekonomiczno‑społeczne; skupienie wielkich obszarów ziemskich w rękach arystokracji i wzrost ludności bezrolnej, wszystkie te czynniki doprowadziły do jednej jeszcze wędrówki Greków, do tzw. wielkiej kolonizacji trwającej od VIII do VI w. p.n.e. Wtedy to plemiona greckie opanowały południową Italię i część Sycylii […], dotarły do brzegów Francji […]. Kolonie greckie powstały także na wybrzeżach Afryki. […]

Na przełomie VI i V w. p.n.e. Grecja dotąd bezpieczna od zewnętrznej, obcej agresji, znalazła się pod naciskiem ekspansji Persów. […] Rozpoczęły się wojny perskie. Grecy odpierali zwycięsko ataki wrogów (Maraton – 490, Salamina – 480, Plateje – 479 p.n.e.) […]. Zewnętrzne zagrożenie wpłynęło na zmianę wzajemnych stosunków miast greckich. Zawiązany dla obrony przed inwazją perską Ateński Związek Morski stał się dla Aten narzędziem służącym do umocnienia hegemonii […].

Do połowy IV w. toczyły się nieustanne walki między państwami ubiegającymi się o hegemonię nad całą Grecją. Wtedy też rozpoczęły się wpływy polityczne mieszającej się do spraw greckich Persji. W latach 395–386 p.n.e. toczyła się wojna o hegemonię między Spartą a wspomaganą przez Persję koalicją Aten […] i innych miast Grecji. […]

Wyniszczona wojnami Grecja znalazła się w nowym zagrożeniu, tym razem ze strony potężnej Macedonii. Klęska Greków pod Cheroneą (338 p.n.e.) umocniła hegemonię Macedonii w Grecji. Po śmierci Aleksandra Wielkiego i podziale jego imperium powstało szereg odrębnych państw hellenistycznych […]. W 146 r. p.n.e. […] Grecja dostała się w sferę wpływów rzymskich, zachowała jednak swoją odrębność kulturalną. Politycznie uzależniona od Rzymu, w 27 r. p.n.e., za panowania Augusta, Grecja stała się formalnie prowincją rzymską jako Achaja.

j0000000BAB1v38_00000_BIB_001 Źródło: Maria Cytowska, Hanna Szelest, Literatura grecka i rzymska w zarysie, Warszawa 1981, s. 7–10.

Po przeczytaniu fragmentu książki Literatura grecka i rzymska w zarysie odpowiedz na pytania:

Ćwiczenie 1

Wymień przyczyny ekspansji Greków.

RbapjkT0dd11U
Miejsce na notatki
Ćwiczenie 2

Określ, w jakich okolicznościach różne plemiona greckie łączyły się w koalicje.

Rlk2MvfcZJ5X6
Miejsce na notatki
Polecenie 2

Co było powodem walk między greckimi miastami‑państwami? Na podstawie zamieszczonego fragmentu tekstu zredaguj zadanie typu prawda/ fałsz.

RxrgegWry8SZR
Miejsce na notatki
Ważne!

Skrótowo przedstawiona historia Greków mogłaby świadczyć o tym, że ich głównym zajęciem była walka. Jednak nie wynalazki w zakresie militariów są dorobkiem antycznych Ateńczyków, Spartan, mieszkańców Myken, Koryntu, Lesbos, Cypru, Krety itd.

Pozostały po nich:

  • demokracja,

  • mit,

  • filozofia,

  • teatr,

  • igrzyska olimpijskie,

  • epika, liryka i dramat,

  • liceum,

  • gimnazjum,

  • retoryka

i wiele innych zdobyczy kultury oraz cywilizacji.

Grecja właściwa
j0000000BAB1v38_0000002P
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Skąd się wzięli Rzymianie?

RW4GJSFGE8ROC
Starożytny Rzym
Źródło: a. nn., Krystian Chariza i zespół.

Według legendy w 753 r. p.n.e. założono osadę nazwaną Rzymem (miał to uczynić Romulus). Zamieszkali w niej przedstawiciele plemienia Latynów, które na południe
od Alp żyło już od II tysiąclecia p.n.e. Stopniowo Rzym (najpierw jako królestwo, a potem – tzn. od VI w. p.n.e. – jako republika) zaczął zyskiwać coraz ważniejszą pozycję wśród państw basenu Morza Śródziemnego. Szczególnie ważne dla zdobycia dominacji na tych terenach były wojny punickie (216–146 r. p.n.e.) prowadzone z Kartaginą.
W I w. p.n.e. (już jako cesarstwo) w efekcie podbojów Rzymianie opanowali cały Półwysep Apeniński, Sycylię, Sardynię, Hiszpanię, Galię, północną Afrykę, Grecję oraz inne obszary. W cesarstwie i jego koloniach mieszkało niemal 50 milionów ludzi!

Choć Rzymianie byli dumni ze swej przewagi militarnej, uznali wielkość kultury hellenistycznej. Wiele z niej zaczerpnęli. Stało się nawet tak, że na zachodzie Europy królowała łacina, a na wschodzie greka. Kultura narodu podbitego okazała się niezwykle atrakcyjna. Doceniono ją więc i przyswajano jej elementy. Było tak również wówczas, gdy Rzym święcił swe największe tryumfy, tzn. w I w. p.n.e. Jeden z najwybitniejszych poetów rzymskich – Horacy – stwierdził, że Grecja 'zdobyta orężem, pokonała zwycięzców i zaszczepiła sztukę w wieśniaczym Lacjum'. Wpływy greckie widać także w mitologii.

Rozkwit cesarstwa (I w. p.n.e./ I w. n.e.) doprowadził – paradoksalnie – do jego upadku. Ogromna przestrzeń okazała się zbyt trudna do obrony. Barbarzyńcy z północy najeżdżali tereny państwa rzymskiego, a idea przyniesiona z Palestyny (chrześcijaństwo) zmieniała spojrzenie na relacje międzyludzkie. Wielkie imperium podzieliło się na dwie części: zachodnią (ze stolicą w Rzymie, zamieszkiwanym przez milion ludzi!) i wschodnią (rządzoną z Konstantynopola). Cesarstwo wschodnie przetrwało do XV wieku, ale zachodnie upadło już w V stuleciu.

Ciekawostka

W antyku stosowano tzw. mnemotechniki, czyli sposoby ułatwiające zapamiętywanie. Dzięki nim można np. zatrzymać w pamięci rok założenia Rzymu. Ponieważ to miasto zbudowano na siedmiu wzgórzach, datę tę ukrywa zdanie:
Na 7 wzgórzach Rzym piętrzy (5+3) się. W ten sposób otrzymujemy rok 753.

Odpowiedz na pytania, korzystając z dotychczas podanych informacji.

Ćwiczenie 3
Re2ZTGyjVvq7F
Zadanie interaktywne polega na przenoszeniu odpowiednich wyrazów w ramkach do komórek tabeli.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4

Wymień trzy ustroje państwowe w historii Rzymu.

R2hmS6axvX3nW
Miejsce na notatki
Ćwiczenie 5

Wyjaśnij, w jaki sposób Grecja wygrała z Rzymem.

R10npj9MMJxne
Miejsce na notatki
Ćwiczenie 6

Określ, co było jedną z przyczyn upadku cesarstwa.

RYF6R7PLUzteD
Miejsce na notatki
Ćwiczenie 7

Podaj nazwę języka, który pozwalał mieszkańcom na sprawne funkcjonowanie w całym cesarstwie.

R1FuBoegnaAuY
Miejsce na notatki
Ważne!

Na historię Rzymu – podobnie jak i Grecji – składają się dziesiątki wojen (początkowo przede wszystkim zaczepnych, później obronnych). Jednak Rzymianie mieli też osiągnięcia w innych dziedzinach.

Pozostały po nich:

  • prawo (rzymskie),

  • drogi,

  • akwedukty,

  • Koloseum,

  • Arkadia,

  • cement,

  • bielizna

i wiele innych zdobyczy kultury oraz cywilizacji.

j0000000BAB1v38_00000047
JPOL_E3_E4_Konteksty

Czego nie chcielibyśmy przejąć od Greków i Rzymian?

Dla zainteresowanych

Fakt, że tak wiele zawdzięczamy Grekom i Rzymianom, nie oznacza, że powinniśmy dostrzegać tylko to, co dobre i ważne. Trzeba pamiętać, że potrafili oni być także okrutni.

Ludzie, zwyczaje, obyczaje starożytnej Grecji i RzymuLidia Winniczuk
Lidia Winniczuk Ludzie, zwyczaje, obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu

W czasie pracy nadzorcy nie skąpili niewolnikom przekleństw, uderzeń pięścią i bata. Bito niewolników za byle przewinienie, panie kłuły swe niewolnice szpilkami, gdy w czasie porannej toalety poruszały się zbyt powolnie, lub chcąc im dokuczyć z innych względów. Za większe przewinienia pan oddawał niewolnika specjalnie przeznaczonemu do egzekwowania kar niewolnikowi zwanemu lorarius […], który karał swych współtowarzyszy chłostą, używając do tego rzemienia, kija, bicza […] lub knuta zaopatrzonego w kilka rzemieni zakończonych kulkami ołowianymi […]. Równie okrutne narzędzie kary stanowił oścień […], którym kłuto karanego. Za większe przewinienia zawieszano niewolnika na specjalnie przeznaczonych do tego widłach […] lub wprost na drzewie i wymierzano mu chłostę, bardziej opornych zawieszano za nogi. Nierzadkie były wypadki skazywania niewolnika na karę połamania członków […] polegającą na połamaniu goleni. Inny rodzaj kary polegał na założeniu niewolnikowi kuny. Była to drewniana obroża […] z otworami na głowę i ręce. Wkładano ją niewolnikowi na szyję, tak że oparta na ramionach utrzymywała wzniesione ręce i uniemożliwiała prawie poruszanie głową. Jedną z cięższych kar było skazanie niewolnika miejskiego na pracę przy obracaniu kamieni młyńskich. Niewolnicy, przykuci łańcuchami do kieratuj0000000BAB1v38_000tp001kieratu, poruszali go, chodząc wokół żarna. Łańcuchy zakładano im w ten sposób, by nie mogli sięgnąć ręką mąki. Jako najcięższe kary należy wymienić: śmierć na krzyżu, spalenie żywcem czy rozszarpanie przez dzikie zwierzęta. […] Nogi skazańca [ukrzyżowanego – dop. red.] przybijano długimi ćwiekami, co powodowało silny upływ krwi. Umieszczona nad głową tabliczka głosiła winę zawieszonego. Egzekucje obywały się poza miastem, […] gdzie w niektórych okresach wznosił się cały las krzyży, pełen jęków konających z bólu, głodu i pragnienia, gdyż niewolnicy wisieli nieraz po kilka dni, zanim nie wydali ostatniego tchnienia. […] Zwłoki ofiar kary krzyża […], pozostawione bez pogrzebu, stawały się łupem sępów i głodnych, bezpańskich psów.

Dopiero w pierwszych wiekach naszej ery pod wpływem pogarszających się warunków gospodarczych imperium rzymskiego i nowej ideologii chrześcijańskiej zaczęto traktować niewolników łagodniej.

j0000000BAB1v38_00000_BIB_002 Źródło: Lidia Winniczuk, Ludzie: zwyczaje i obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1988, s. 353–354.

Po przeczytaniu fragmentu książki Ludzie, zwyczaje, obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu odpowiedz na pytania:

Ćwiczenie 8

Wymień czynniki, które wpłynęły na polepszenie sytuacji niewolników w starożytnym Rzymie.

RQPUiREd8dfSQ
Miejsce na notatki
Ćwiczenie 9

Scharakteryzuj Rzym, którego obraz wyłania się z tekstu.

R11gQhoavqqKq
Miejsce na notatki
Ćwiczenie 10

Zastanów się, dlaczego Rzymianie postępowali ze zwłokami niewolników w sposób opisany w tekście. Wyjaśnij, co mogło na to wpływać.

RWrEOpyjG5nGb
Miejsce na notatki
Ćwiczenie 11

Wyjaśnij, na czym polegał wpływ ideologii chrześcijańskiej na stosunek do niewolnictwa.

R11Gr2DofSNbo
Miejsce na notatki
Polecenie 3

Podaj tytuły tekstów kultury (np. filmów, tekstów literackich, dzieł malarstwa itp.), w których pokazano podobny obraz starożytnego Rzymu. Uzasadnij swój wybór.

R1eC64Vd05BjV
Miejsce na notatki
classicus
j0000000BAB1v38_000tp001
j0000000BAB1v38_00000051
JPOL_E3_E4_Zadaniowo

Zadaniowo

Polecenie 4

Przygotuj krótką prezentację dwóch wybranych przez ciebie osiągnięć Greków i Rzymian. Pamiętaj o konieczności podania adresów bibliograficznych źródeł, z których skorzystasz.

RIO3kLb0YS7Xz
Miejsce na notatki
R1Azy8NucTUEi1
Zadanie interaktywne polega na uszeregowaniu słów kluczy w hierarchii ważności (według ucznia): starożytność, antyk, Rzym, Grecja, cesarstwo, kolonizacja.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji.

Słowa klucze: starożytność, antyk, Rzym, Grecja, cesarstwo, kolonizacja.

R7jmt6QHp7wlY
Miejsce na notatki