Nowe ideologie: liberalizm i konserwatyzm
Czy stary a zarazem nowy ład ustanowiony na kongresie wiedeńskim (1814‑1815) spowodował, że wszystko się poukładało i nikt nie wysuwał nowych pomysłów, nowych idei?
Wprowadzenie
George Cruikshank [czyt.: dżordż krukszenk], bardzo popularny brytyjski grafik i ilustrator początku XIX wieku, wielokrotnie odnosił się w swojej twórczości do rewolucji francuskiej. Wśród elit politycznych i społecznych Wielkiej Brytanii pamięć o niej była wciąż żywa, a poczynania demokratów francuskich spod znaku Robespierre’aRobespierre’a — z królobójstwem na czele — odbierano jako skandaliczne i groźne dla ładu światowego.
Przyjrzyj się satyrycznej ilustracji Cruikshanka z 1819 roku i odpowiedz na poniższe pytania.
Jak Cruikshank przedstawił rewolucjonistów?
Co symbolizują deptane przez rewolucjonistów przedmioty?
Jak zinterpretujesz płonący glob? Do jakiej cechy rewolucji francuskiejrewolucji francuskiej nawiązuje autor rysunku?
Wyjaśnij, jaki był stosunek rewolucjonistów francuskich do Kościoła katolickiego.
Kiedy to było?
Ideologia wolności i jej obrońcy
Niespotykane wcześniej doświadczenia, jakie stały się udziałem ludzi u schyłku XVIII i w pierwszej połowie XIX wieku – rewolucja francuska i postępujące uprzemysłowienie – starano się zrozumieć, ocenić i nazwać. Zadaniu temu próbowały sprostać wielkie polityczne ideologieideologie tej epoki:
liberalizm, doktryna polityczna, która była wytworem ideowego przełomu doby oświecenia,
konserwatyzm,
socjalizm,
komunizm.
Liberalizm miał swe początki w Wielkiej Brytanii i zaznaczył tam swoje istnienie w wielu dziedzinach: w filozofii, polityce i ekonomii. Stało się tak dlatego, że Anglia była krajem najbardziej zaawansowanym na drodze kapitalistycznego rozwoju i najszybciej ogarniętym rewolucją przemysłową. Zjawiska te budziły pragnienie przebudowy starych stosunków społecznych. Drogą ku temu miało być:
Uszanowanie 'naturalnych praw' jednostki przez państwo i społeczeństwo.
Prawa do wolności słowa i sumienia, przekonań, zrzeszania się.
Likwidacja dziedzicznych przywilejów.
ParadoksParadoks liberalizmu
Liberałowie — których poglądy miały swój niezamierzony udział w sprowokowaniu wybuchu rewolucji francuskiej i obaleniu monarchii Ludwika XVI — równocześnie stworzyli oryginalne metody współpracy społeczeństwa z władzą w ramach monarchii konstytucyjnej i parlamentarnej. Ich teorie znalazły praktyczne zastosowanie w pierwszych nowożytnych konstytucjach: amerykańskiej z 1787 roku oraz polskiej i francuskiej z 1791 roku.
Wymień okoliczności uchwalenia konstytucji amerykańskiej i francuskiej oraz podaj prawa jakie zawierały.
Przyjrzyj się poniższej ikonografii związanej z historią nadania pierwszych konstytucji. Porównaj francuski szkic z końca XVIII wieku z obrazem Jana Matejki i Juniusa Brutusa Stearnsa z wieku XIX. Zastanów się, jakie widzisz różnice w sposobie przedstawiania tych przełomowych wydarzeń.
Odpowiedz na pytanie. Konstytucja którego kraju była spisana jako pierwsza na całym świecie?
Liberalizm jako ideologia przeszedł znamienną ewolucję. U schyłku XVIII wieku w tezach liberałów przejawiało się dążenie burżuazji do zwiększenia swobód i wzmocnienia swojej politycznej siły. Miał on też zwolenników wśród postępowej arystokracji i ludzi wolnych zawodów, przeciwnych absolutyzmowi monarszemu. Szybko znalazł sympatyków za kanałem La Manche, [czyt.: la mansz] we Francji. W epoce porewolucyjnej liberalna filozofia zaczęła podejmować problemy, których wcześniej nie dostrzegała, na przykład to, że skutki radykalizmu mas (czyli ich dążenia do zmiany ustroju lub obalenia absolutyzmu) bywają zadziwiająco podobne do skutków despotyzmu (czyli nieograniczonej i bezwzględnej władzy opartej na terrorze oraz nieprzestrzeganiu praw i wolności obywatelskich). Niosą podobne niebezpieczeństwo braku wolności. Z rewolucji francuskiej liberałowie wyciągnęli dalekosiężne wnioski: pogoń za idealnym ustrojem społecznym przynosi skutki przeciwne do zamierzonych. Społeczne dobro osiągać można jedynie stopniowo, unikając utopijnych projektów, w których gustują rewolucjoniści.
Galeria ideologów liberalizmu
Jeremy Bentham [czyt. dżeremi bentam] (1748–1832) – filozof, prawnik i reformator. W testamencie zapisał, że przekazuje swoje ciało na potrzeby nauki, a jego zmumifikowany szkielet, ubrany w strój z epoki i ozdobiony woskową repliką jego głowy, do dziś można podziwiać w Londynie, także przez Internet. Był czołowym ideologiem liberalizmu — stworzył podstawy utylitaryzmu:
teorii głoszącej, że starania jednostki o własne szczęście są pożyteczne i służą pomnażaniu dobra wspólnego,
uważał, że jej celem powinno być największe szczęście największej liczby ludzi, gdyż wszystkich łączy ta sama egoistyczna potrzeba doznawania przyjemności i unikania cierpień,
prawo i instytucje państwowe powinny ingerować w życie społeczne tylko tam, gdzie trzeba usunąć przeszkody na drodze do szczęścia jednostek.
Benjamin Constant [czyt.: bężamę kąstą] (1767‑1830) – francuski pisarz, filozof i polityk szwajcarskiego pochodzenia, przekonywał natomiast, że istnieje różnica między 'wolnością starożytną' a 'wolnością nowoczesną'. Ta pierwsza oznaczała kiedyś możliwość uczestnictwa w sprawowaniu władzy. Jej nowoczesna odmiana
to wolność od władzy, wynikająca z ograniczenia kompetencji państwa. Wychodząc z takiego założenia, stworzył uniwersalne podstawy teorii demokracji liberalnej.
Jej kluczowe założenia to:
równość wszystkich uczestników życia zbiorowego wobec prawa,
konstytucja chroniąca różnorodną aktywność obywateli,
odpowiedzialność władzy wykonawczej przed parlamentem,
demokratycznie wybierany parlament jako źródło właściwie stanowionego prawa.
Podobnie sądził prekursor liberalizmu ekonomicznego, Adam Smith [czyt.: adem smyf]. Badając przyczyny nędzy i bogactwa na świecie, wysnuł wnioski, że:
Tylko swobodne działania jednostek przedsiębiorczych i kierujących się chęcią zysku mogą razem stworzyć harmonijną całość i powiększać bogactwo ogółu. Wysunął postulat wolności działalności gospodarczej:
Rola państwa powinna ograniczać się do ochrony obywateli przed zewnętrznym i wewnętrznym zagrożeniem,
Rozstrzygania sporów między jednostkami oraz do ochrony wolnego rynku i swobody konkurencji.
Państwo miało pełnić funkcję 'nocnego stróża', czyli w sposób niedostrzegalny przez większość obywateli pilnować porządku publicznego.
Alexis de Toqueville [czyt.: aleksi de tokwil] - w latach 30. XIX wieku zbadał i szczegółowo opisał demokrację amerykańską. Dostrzegł w niej nie tylko instytucje polityczne w Europie nieznane, ale też nowy, egalitarny system społeczny kształtujący wszystkie obszary życia zbiorowego. Był przekonany, że demokratyzacja społeczeństw europejskich to proces nieuchronny.
John Stuart Mill [czyt.: dżon stjuart myl] - liberał z II połowy XIX stulecia, pozbawiony złudzeń swoich poprzedników bystry obserwator ówczesnych realiów, świadomy społecznych kosztów kapitalistycznych przemian. Podobnie jak Bentham był utylitarystą, dodał nowe elementy do myśli liberalnej:
Wolność pozwala egzystować człowiekowi w sposób godny, ale jako największe dobro wciąż jest zagrożona.
Nie tylko absolutyzm monarchów mógł ją zniszczyć.
W takim samym stopniu wolności zagraża despotyzm demagogów odwołujących się do emocji zrewoltowanych mas.
Uważał, że lekarstwem na takie zagrożenie jest:
Powszechna oświata.
Wprowadzenie powszechnego głosowania (czyli demokratyzacja życia politycznego).
Interwencji państwa w obronie słabszych. Był jednym z najważniejszym sprzymierzeńców emancypacyjnych dążeń kobiet w ówczesnej Europie.
WładzaNowoczesna teoria demokracji powstała w XVIII‑wiecznej Francji. Jej fundamentem było żądanie powszechności i równości praw politycznych: każdy obywatel musi mieć prawo głosu w decydowaniu o sprawach publicznych i głos każdego musi mieć taką samą siłę. Dawni demokraci cenili wolność, z uznaniem postrzegali postęp, jaki systemy liberalne […] przyniosły po obaleniu absolutyzmu. Ale nie zadowalała ich równość w prawach Człowieka, którą niósł liberalizm, domagali się też równości praw Obywatela. Liberał uznawał taki postulat za niedorzeczny: ludzie są przecież tak różni w dziedzinach ważnych dla polityki. Różnią ich uzdolnienia, pracowitość, zamożność, wykształcenie… Oczywiście, ludzie są różni – odpowiadali demokraci; wszelkie różnice naturalne (siły fizycznej, temperamentów, płci, nawet uzdolnień) nie mają większego znaczenia, natomiast ogromne różnice społeczne (zamożności, wykształcenie, przywileju politycznego) są skandalicznym rezultatem niesprawiedliwych urządzeń społecznych: despotyzmu, niewolnictwa, poddaństwa, dyskryminacji kobiet, cenzusów wyborczych… Uzdolnienia, pracowitość, cnota nie są wszak monopolem tylko bogaczy lub tylko mężczyzn. Nie każdy natomiast może rozwijać swe talenty (także polityczne) wskutek blokowania dostępu do oświaty lub odmawiania uboższym praw wyborczych.
Źródło: J. Baszkiewicz, Władza, Wrocław-Warszawa-Kraków 1999, s. 124–125.
Przeczytaj fragment tekstu popularnonaukowego autorstwa J. Baszkiewicza. Na jego podstawie i wiedzy własnej odpowiedz na poniższe pytania:
Jakie są różnice naturalne i różnice społeczne, dzielące ludzi?
W jaki sposób liberałowie odpowiadali na argument, że ludzie różnią się między sobą?
W jaki sposób czynili to demokraci?
Oceń poprawność zamieszczonych niżej zdań, zaznaczając te, które streszczają tezy J. Baszkiewicza.
- Liberałowie uważali, że różnice między ludźmi stoją na przeszkodzie w jednakowym uczestnictwie w życiu politycznym.
- Demokraci domagali się jednakowych praw politycznych dla wszystkich ludzi, chociaż są oni różni.
- Demokraci uważali, że różnice między ludźmi stoją na przeszkodzie w jednakowym uczestnictwie w życiu politycznym.
- Liberałowie domagali się jednakowych praw politycznych dla wszystkich ludzi, ponieważ są oni sobie równi.
- Zdaniem liberałów równość w prawach człowieka powinna prowadzić do równości w prawach obywatela.
- Zdaniem demokratów równość w prawach człowieka powinna prowadzić do równości w prawach obywatela.
Liberalizm i polityka
W I połowie XIX wieku w całej Europie liberałów zwalczano za pomocą policji, cenzury i aresztowań. Jedynie w Wielkiej Brytanii udało się liberałom dojść do władzy, a także zapoczątkować proces stopniowej demokratyzacji prawa wyborczego w ramach monarchii konstytucyjnej. Nie nastąpiło to jednak od razu. Impulsem, który wyzwolił liberalizację brytyjskiego systemu politycznego była… krwawa masakra w Peterloo 16 sierpnia 1819 roku. Tego dnia brytyjska kawaleria dowodzona przez księcia Wellingtona brutalnie rozpędziła ponad 50‑tysięczny pokojowy wiec robotników, domagających się reformy prawa wyborczego i zniesienia ceł na zboże. Na Polach św. Piotra (St. Peter’s Fields) w Manchesterze zabito wówczas 11 osób, a ok. 500 raniono. Rozkaz pacyfikacji bezbronnego tłumu wydał nikt inny, jak Wellington, pogromca Napoleona w bitwie pod Waterloo. Wydarzenie to zszokowało opinię publiczną i zostało okrzyknięte mianem Peterloo (jak Waterloo). Po tym niechlubnym wydarzeniu rząd brytyjski wybrał drogę liberalnych reform. Prawdopodobnie właśnie w ten sposób uniknięto losu rewolucyjnej Francji.
Dziewiętnastowieczny liberalizm miał wiele odmian, nie tylko ze względu na różne dziedziny życia społecznego, do których się odnosił. W przeciwieństwie do filozofii amerykańskiej, w Europie bardziej od praw gospodarczych akcentowano prawa społeczne, polityczne i obyczajowe człowieka. Chętniej też niż w Stanach Zjednoczonych akceptowano pewne ograniczanie prawa własności. Z kolei rozwinięty na podstawie doktryny liberalnej ruch polityczny w Niemczech i we Włoszech łączył hasła walki o swobody polityczne z hasłami narodowymi i walką o zjednoczenie. Także w Polsce liberalizm polityczny znalazł zwolenników. Pierwszym ugrupowaniem odwołującym się do idei liberalizmu byli:
Kaliszanie, czyli opozycja parlamentarna, skupiona w Królestwie Kongresowym wokół Bonawentury i Wincentego Niemojowskich. W latach 70. i 80. XIX wieku idee liberalizmu popularyzowała część pozytywistów, wśród których wymienić można Aleksandra Świętochowskiego.
Konserwatyzm
Konserwatyzm był próbą znalezienia praktycznych środków zapobieżenia rewolucji lub przywrócenia starych zasad rządzenia w miejscach przez nią odmienionych. W sensie moralnym pojęcie to oznacza wrogość wobec zmian, przywiązanie do istniejącego stanu rzeczy i opowiadanie się za tradycyjnym systemem wartości. W XIX wieku nie akceptowano ani procesów uprzemysłowienia, demokratyzacji, emancypacji jednostki, procesów sekularyzacji, ani tworzenia się nowoczesnych państw. Jako doktryna filozoficzna i społeczna konserwatyzm ukształtował się w efekcie sporu z filozofią liberalną i dziedzictwem oświecenia.
U podstaw niechęci do zmian leżał pesymistyczny pogląd na naturę człowieka. Jej negatywne skłonności i pociąg do zła, zdaniem konserwatystów, najlepiej hamuje religia i wychowanie. Stąd wyciągano wniosek, że obalanie tradycyjnych instytucji i praw, krępujących wolność człowieka, nie umożliwi wcale stworzenia lepszego ładu społecznego. Nierówności są bowiem nieodłączną cechą każdego społeczeństwa, gdyż ludzie różnią się zdolnościami i wykształceniem, a także poziomem zamożności. Konserwatyzm opowiadał się za systemem społecznym, który chroni tradycję (czyli Kościół, wychowanie religijne, prawo własności) i daje większe wpływy elitom (ze względu na pochodzenie, wykształcenie i posiadany majątek). Negował potrzebę wprowadzania powszechnego prawa wyborczego i zasady politycznej równości obywateli jako szkodliwych dla państwa.
Poglądy:
sprzeciw wobec szybkich zmian społecznych, politycznych (rewolucji itp.), dopuszczano jedynie zmiany na drodze ewolucyjnej,
dążono do utrzymania istniejącego ładu; zwolennicy władzy absolutnej i struktury stanowej,
Kościół jest instytucją, która umacnia władzę monarszą,
uznawali nierówności społeczne za rzecz naturalną.
nadrzędnymi wartościami rodzina, tradycja, religia, silna władza, która gwarantuje porządek.
Galeria ideologów konserwatyzmu
Ideowe podstawy konserwatyzmu powstały u schyłku XVIII wieku, a stworzyli je ludzie sędziwi, krytycznie odnoszący się do wydarzeń rewolucji francuskiej. Byli to irlandzki filozof Edmund Burke [czyt.: edmond berk] oraz francuski filozof Joseph de MaistreJoseph de Maistre [czyt.: żozef de mejstre]. Burke uważał, że w polityce (a za wzór stawiał Wielką Brytanię) powinien obowiązywać ostrożny umiar, wynikający z ograniczonej wiary w siłę ludzkiego rozumu. Lepiej zdać się na 'zbiorowy rozum wieków' i na rytm pokoleń, na którym wspiera się życie społeczne. De Maistre twierdził natomiast, że prawdziwy ład społeczny może się wspierać tylko na autorytecie władcy. Jego zdaniem wydarzenia rewolucji francuskiej były karą nałożoną przez Opatrzność na grzeszne społeczeństwo. Pochwalał karę śmierci jako najlepsze lekarstwo na rewolucyjne wstrząsy i gwarancję jego właściwego funkcjonowania.
Edmund Burke (1729–1797) – angielski filozof i polityk, uchodzi za twórcę nowoczesnego konserwatyzmu, krytyk rewolucji francuskiej. Urodził się w Dublinie, w 1757 roku opublikował Dociekania filozoficzne o pochodzeniu naszych idei wzniosłości i piękna. W latach 1765–94 - członek Izby Gmin. W 1790 roku opublikował Rozważania o rewolucji we Francji. Dzieło to uznaje się za początek doktryny konserwatywnej, a zarazem koniec epoki oświecenia.
Był zwolennikiem ewolucyjnych zmian oraz szacunku dla dziedzictwa wcześniejszych pokoleń.
Uważał, że niszczenie i budowanie świata od zera jest pozbawione sensu.
Według Burke’a człowiek jest istotą rozumną. Rozumowi nie można jednak bezwzględnie ufać, ponieważ człowiekiem targają liczne żądze i namiętności, które generowane są przez sprzeczne interesy.
Rewolucja jest u niego niedozwolonym zerwaniem ciągłości historycznej. Naród to dzieło wielu pokoleń: przeszłych, obecnych i przyszłych. Żadna generacja nie ma prawa podejmowania decyzji w imieniu pozostałych, a właśnie taką nieuprawnioną decyzją jest rewolucja.
Joseph Marie de Maistre (1754‑1821)– francuski myśliciel polityczny, orędownik silnej władzy monarszej zależnej od papiestwa. Zasłynął jako przeciwnik rewolucji francuskiej, stając się jednym z symboli dziewiętnastowiecznego konserwatyzmu. Do wybuchu rewolucji francuskiej prowadził życie przykładnego ojca rodziny. Był członkiem sabaudzkiego senatu (1787‑1792). Brutalnie doświadczył skutków rewolucji w 1792 roku, kiedy to francuska armia anektowała Sabaudię i wypędziła go z rodzinnego miasta, ponieważ de Maistre zdecydowanie odmówił złożenia przysięgi na wierność nowemu rządowi. Pierwsze lata emigracji Józef de Maistre spędził w Szwajcarii, gdzie w 1793 roku publikacją Listy rojalisty sabaudzkiego rozpoczął swoją działalność pisarską. Następnie przez rok przebywał w Turynie i Wenecji, żyjąc w skrajnej nędzy. W 1799 roku został kanclerzem Sardynii. W 1802 roku zrezygnował ze swojej posady na rzecz stanowiska ambasadora Sardynii w Rosji, którym był do 1817 roku. Mimo, że nie czuł się spełniony jako dyplomata i ubolewał nad wygnaniem, to ten okres okazał się najlepszy dla jego twórczości pisarskiej i m.in. przyniósł dwie wielkie rozprawy - O papieżu i Wieczory petersburskie. Zostały one jednak po raz pierwszy opublikowane dopiero w 1819 i 1821 roku w Paryżu. W latach 1817‑1821 ministrem stanu na dworze w Turynie. Zmarł w 1821 roku w Turynie.
Poglądy:
porządek wszelkich wspólnot politycznych opiera się na szeregu praw naturalnych, które człowiek może poznać badając różnorakie społeczeństwa . Powszechność występowania takich zjawisk jak rodzina , własność , społeczeństwo , władza , religia wiedzie do przekonania, że są to zasady i instytucje , które nie mają charakteru przypadkowego, lecz są ufundowane na woli Stwórcy i wynikają z natury stworzonego przezeń człowieka,
tradycja nie jest przypadkowym zbiorem wydarzeń, dat, instytucji i obyczajów W rzeczywistości wyraża ona wolę Opatrzności,
za modelowe przykłady wspólnot dobrze ukonstytuowanych uważał Francję z XVII wieku , a przede wszystkim przedrewolucyjną Sabaudię , oraz struktury Kościoła katolickiego . Na podstawie tych wzorców stworzył wizję sprawiedliwej wspólnoty politycznej, o charakterze monarchicznym , hierarchicznym, opartej o katolicką wizję świata. Jej cechą konstytucyjną jest powolny, organiczny rozwój, oparty o obyczaje i tradycję , gdzie zachowana jest zasada ciągłości.
Joseph de Maistre nie wypowiadał się o ludziach zbyt pochlebnie i dość przewrotnie kwestionował pojęcie 'praw człowieka'. Miał powiedzieć Konstytucja 1795 rokuKonstytucja 1795 roku, tak jak wszystkie poprzednie, została zrobiona dla człowieka. Otóż, nie ma wcale człowieka na świecie. Widziałem w swoim życiu Francuzów, Włochów, Rosjan, etc. Wiem nawet, dzięki Montesquieu, że można być Persem; ale co do człowieka, oświadczam, że nie spotkałem go w życiu; jeśli istnieje, to nic o tym nie wiem.
Połącz sentencje z ich twórcami. Wykorzystaj swoją wiedzę na temat głównych tez liberalizmu i konserwatyzmu.
<em>Duch innowacji wywodzi się zwykle z samolubnego usposobienia i ciasnoty umysłu. Ludzie, którzy nigdy nie oglądali się na przodków, nie będą myśleć o potomnych.</em>, <em>Mając na celu swój własny interes, człowiek często popiera interesy społeczeństwa skuteczniej niż wtedy, gdy zamierza służyć im rzeczywiście.</em>, <em>Ogólnym celem, do którego dążą lub powinny dążyć wszystkie prawa, jest zwiększać w całości szczęście społeczeństwa.</em>, <em>Bunt i bezbożność są synonimami.</em>
| Edmund Burke | |
| Joseph de Maistre | |
| Adam Smith | |
| Jeremy Bentham |
Konserwatyzm i polityka
W Wielkiej Brytanii konserwatyści (zwani torysami) reprezentowali interesy ziemiaństwa, dworu i Kościoła anglikańskiego, rywalizowali z liberałami (wigami).
Pod wpływem haseł ekspansji kolonialnej dołączyła do nich część burżuazji. W całej Europie konserwatyści stopniowo zdobywali wpływy w parlamentach. W 2. połowie XIX wieku większość ugrupowań konserwatywnych zaakceptowała demokrację parlamentarną i w jej ramach broniła swoich przekonań. Godziła się na reformy społeczne i polityczne, aby ograniczyć wpływ radykalnych ruchów masowych na ład społeczny.
Na ziemiach polskich konserwatyzm rozwijał się od lat 30. XIX wieku. Objawiał się on staraniem o poszerzenie autonomii ziem polskich w granicach państw zaborczych. Do koncepcji powstańczej odnoszono się jednak z niechęcią, w obawie przed rozbudzeniem świadomości politycznej mas plebejskich, co miało grozić rozbiciem tradycyjnych struktur społecznych, a także z troski o stan polskiej własności, zagrożonej wskutek represji. Na emigracji ogniskiem polskiego konserwatyzmu był Hotel Lambert Adama Jerzego Czartoryskiego. W zaborze austriackim ważną rolę polityczną odgrywali konserwatyści krakowscy, którzy po utworzeniu autonomii rządzili Galicją i współuczestniczyli w sprawowaniu władzy w Austro‑Węgrzech.
Zamiast podsumowania
Przyporządkuj wymienione nazwiska do odpowiedniej ideologii.
J. S. Mill, B. Constant, J. Bentham, E. Burke, A. de Toqueville, J. de Maistre, A. Smith
| Liberalizm | |
|---|---|
| Konserwatyzm |
Przestudiuj wybrane twierdzenia czołowych myślicieli liberalizmu i przygotuj jednozdaniowe hasła objaśniające następujące terminy:
nowoczesna wolność,
państwo –'nocny stróż',
utylitaryzm.
Sprawdź swoją znajomość XIX-wiecznych doktryn politycznych. Które z poniższych twierdzeń wypowiedziałby konserwatysta (K), a które liberał (L)? Czy znajdujesz jakąś tezę wspólną dla obu ideologii? Które ze zdań nie pasuje do żadnej z nich?
| K | L | K+L | żadna | |
| Społeczeństwo jest i powinno być zbudowane hierarchicznie. | □ | □ | □ | □ |
| Prawo i instytucje państwowe powinny usuwać przeszkody stojące na drodze do szczęścia jednostek. | □ | □ | □ | □ |
| Ludzie są różni. | □ | □ | □ | □ |
| Szacunek dla tradycji i religii to fundamenty życia zbiorowego. | □ | □ | □ | □ |
| Droga postępu to droga ewolucji, a nie rewolucji. | □ | □ | □ | □ |
| Państwo powinno być „stróżem nocnym”. | □ | □ | □ | □ |
| Ludzie biedni i niewykształceni nie powinni mieć praw wyborczych. | □ | □ | □ | □ |
| Państwo ogranicza wolność i dlatego należy je zlikwidować. | □ | □ | □ | □ |
| Jednostka nie powinna być niczym ograniczona. | □ | □ | □ | □ |
| Polityczna równość obywateli i powszechne prawo wyborcze jest szkodliwe dla państwa. | □ | □ | □ | □ |