Nowe miejsce Polski i Litwy w Europie

Wprowadzenie

Kiedy to było?

Małżeństwo z rozsądku

R1ZG9CSIVG59S

Film opowiadający o Relacje polsko–litewskie za panowania Władysława Jagiełły. Na początku plansza z tytułem: „Relacje polsko‑litewskie za panowania Władysława Jagiełły”. Na planszy obraz przedstawiający klęczącą parę w długich szatach. Kobieta, znajdująca się po prawej stronie, ma na sobie złotą koronę, biały welon oraz złotą szatę, a mężczyzna złotą koronę, zbroję oraz złotą pelerynę. Oboje składają dłonie w geście modlitwy i wpatrują się w niebo. Wokół grupa osób ubrana w długie, kolorowe szaty. Następnie pojawia się prof. dr hab. Przemysław Wiszewski - historyk z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna o krótkich włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, fragment grafiki, biała kanapa, regał, kwiaty. Film kończy czarna plansza z napisami: „Wystąpił prof. dr hab. Przemysław Wiszewski, scenariusz i realizacja: Contentplus sp. z.o.o., na zlecenie: Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu: E‑podręczniki do kształcenia ogólnego, czerwiec 2015”.

Film opowiadający o Relacje polsko–litewskie za panowania Władysława Jagiełły. Na początku plansza z tytułem: „Relacje polsko‑litewskie za panowania Władysława Jagiełły”. Na planszy obraz przedstawiający klęczącą parę w długich szatach. Kobieta, znajdująca się po prawej stronie, ma na sobie złotą koronę, biały welon oraz złotą szatę, a mężczyzna złotą koronę, zbroję oraz złotą pelerynę. Oboje składają dłonie w geście modlitwy i wpatrują się w niebo. Wokół grupa osób ubrana w długie, kolorowe szaty. Następnie pojawia się prof. dr hab. Przemysław Wiszewski - historyk z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna o krótkich włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, fragment grafiki, biała kanapa, regał, kwiaty. Film kończy czarna plansza z napisami: „Wystąpił prof. dr hab. Przemysław Wiszewski, scenariusz i realizacja: Contentplus sp. z.o.o., na zlecenie: Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu: E‑podręczniki do kształcenia ogólnego, czerwiec 2015”.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1ZG9CSIVG59S

Film opowiadający o Relacje polsko–litewskie za panowania Władysława Jagiełły. Na początku plansza z tytułem: „Relacje polsko‑litewskie za panowania Władysława Jagiełły”. Na planszy obraz przedstawiający klęczącą parę w długich szatach. Kobieta, znajdująca się po prawej stronie, ma na sobie złotą koronę, biały welon oraz złotą szatę, a mężczyzna złotą koronę, zbroję oraz złotą pelerynę. Oboje składają dłonie w geście modlitwy i wpatrują się w niebo. Wokół grupa osób ubrana w długie, kolorowe szaty. Następnie pojawia się prof. dr hab. Przemysław Wiszewski - historyk z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna o krótkich włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, fragment grafiki, biała kanapa, regał, kwiaty. Film kończy czarna plansza z napisami: „Wystąpił prof. dr hab. Przemysław Wiszewski, scenariusz i realizacja: Contentplus sp. z.o.o., na zlecenie: Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu: E‑podręczniki do kształcenia ogólnego, czerwiec 2015”.

Zakon krzyżacki. Wróg mniej straszny?

Dla możnych Wielkiego Księstwa Litewskiego problem zakonu stracił na znaczeniu po odzyskaniu Żmudzi. Rycerze zakonni mogli być wręcz ich sprzymierzeńcami w konfliktach z królem lub możnowładcami Polski. Zupełnie inaczej przedstawiała się sytuacja z punktu widzenia Korony. Wysiłek, jaki Korona włożyła w pokonanie państwa krzyżackiego, nie przyniósł jej spodziewanych korzyści. Zwłaszcza, że w XV wieku dla polskiego rycerstwa coraz bardziej kłopotliwe było ponoszenie opłat w związku z rozwojem handlu zbożem. Eksport ziarna na Zachód odbywał się za pośrednictwem portu w Gdańsku, do którego dowożono je barkami spławianymi Wisłą. To oznaczało konieczność płacenia ceł na rzecz zakonu. W dodatku zakon nie ustawał w dążeniach do odbudowania swojej pozycji względem Korony. Wielcy mistrzowie próbowali stworzyć koalicję z Luksemburgami, a później Habsburgami. Ich posłowie w drugiej połowie XV wieku podróżowali aż do Moskwy, by stworzyć sojusz obejmujący zakon, Wielkie Księstwo Moskiewskie i Habsburgów.

Jednak wybuch wojny trzynastoletniej (1454–1466) związany był z wewnętrznymi konfliktami w państwie zakonnym. Mieszczanie i rycerze byli zniechęceni do polityki zakonu. Walki z Koroną narażały ich na ogromne straty, a wielcy mistrzowie nie ustawali w podnoszeniu podatków. Rycerstwo pomorskie powołało specjalny tajny Związek JaszczurczyZwiązek JaszczurczyZwiązek Jaszczurczy, którego działania miały być zwrócone przeciw zakonowi. Jego aktywność poparli mieszczanie. Zakonnicy uznali działalność Związku za nielegalną. Sprzysiężeni zwrócili się do króla Polski, Kazimierza JagiellończykatsQuPM1Ctm_000tp001Kazimierza Jagiellończyka z prośbą o pomoc. Ostatecznie oficjalnie poprosili o wcielenie ziem zakonnych do Królestwa. Jednak działania armii polskiej były bardzo powolne. Rycerstwo polskie uznało, że nie poprze władcy, dopóki on nie zatwierdzi dotychczasowych przywilejów. Ale nawet gdy rycerze ruszyli do walki, to przegrywali kolejne bitwy. Okazało się, że rycerstwo przestało być skuteczną siłą na polu walki. O wynikach wojny decydowały działania wojsk zaciężnychwojska zaciężnewojsk zaciężnych, zwłaszcza piechoty i artylerii w trakcie oblężeń twierdz. Ostatecznie jednak wojna zakończyła się zwycięstwem króla Polski. Na mocy postanowień drugiego pokoju toruńskiegotsQuPM1Ctm_000tp002drugiego pokoju toruńskiego przyłączył on do Korony Pomorze Gdańskie oraz Warmię.

Podział państwa Krzyżaków

Trwająca trzynaście lat wojna zakończyła się zwycięstwem Kazimierza Jagiellończyka. Ale zaniedbania pierwszego roku walk zadecydowały o kształcie układu pokojowego. Gdy wojna się zaczynała, Polacy zajęli niemal wszystkie większe miasta państwa zakonnego. Gdy się kończyła, w ich rękach były głównie miasta i twierdze na Pomorzu. Dlatego też pokój toruński przyznawał Polsce ziemie, które w większości wcześniej, za czasów Przemysła II i Władysława Łokietka, należały do Królestwa.

Kolejne lata upłynęły pod znakiem utarczek i sporów o przestrzeganie zasad pokoju toruńskiego. Planowano przeniesienie zakonu na południe, by spełniając swoją funkcję obrońcy chrześcijan, walczył z Tatarami. Ale rycerze zakonni nie zamierzali opuścić swego państwa. Ostatnią próbę wskrzeszenia potęgi zakonu podjął siostrzeniec polskiego króla Zygmunta StaregotsQuPM1Ctm_000tp003Zygmunta Starego wielki mistrz Albrecht HohenzollerntsQuPM1Ctm_000tp004Albrecht Hohenzollern. Rozpoczął szeroko zakrojoną akcję dyplomatyczną przeciw królowi Polski. Od wschodu miał mu zagrozić władca Moskwy, od południa cesarz, a od północy – zakon. W tej sytuacji politycznej Litwa była równie zagrożona jak Korona. Litwini toczyli bowiem od lat ciężkie walki z Moskwą. Jednoczesny atak na Zygmunta Starego z trzech stron z pewnością przyniósłby korzyści księciu moskiewskiemu. Zygmunt porozumiał się z Habsburgami i odsuwając niebezpieczeństwo ich interwencji, zagroził wojną zakonowi. Pozbawiony sojusznika Albrecht, po serii krótkich starć uznał przewagę wuja. W imieniu całego zakonu złożył mu hołd – powszechnie znany jako hołd pruskihołd pruskihołd pruski. A wkrótce potem sam przeszedł na protestantyzm i przekształcił państwo zakonne w świeckie księstwo pruskie. To już jednak inna historia.

Narodziny zagrożenia. Wielkie Księstwo Moskiewskie

Wielkie Księstwo Litewskie w 2. połowie XIV wieku było uważane za dominującą siłę polityczną na Rusi. Wielki książę Olgierd trzykrotnie najeżdżał ziemie księcia moskiewskiego Dymitra Dońskiego. Jego ataki zostały jednak powstrzymane
w 1373 roku. W tym samym czasie książę Dymitr zaczął występować w korespondencji dyplomatycznej jako zwierzchnik innych władców Rusi. Nie oznaczało to osłabienia dominacji Litwy. Wielki książę Witold przyłączył do niej wiele nowych ziem ruskich
na czele ze Smoleńskiem i Połockiem. Jeszcze na początku XV wieku książę Moskwy musiał uznać przewagę Wilna. Symboliczny koniec ekspansji Wielkiego Księstwa Litewskiego na Rusi przyniósł rozejm podpisany w 1449 roku z księciem moskiewskim Wasylem II ŚlepymWasyl II ŚlepyWasylem II Ślepym. Kazimierz Jagiellończyk obejmował wówczas władzę w Polsce i nie mógł poświęcić wiele uwagi sprawom wschodnim. Tymczasem o rosnącej pozycji władcy moskiewskiego może świadczyć fakt, że córka Wasyla I Rurykiewicza wyszła za mąż za cesarza bizantyńskiego Jana VIII Paleologa.

Książę i wielki książę

Władcy podzielonej na wiele księstw Rusi w XIV wieku uznawali za naturalne istnienie hegemonów - książąt, których dominacja nad słabszymi od siebie była niekwestionowana - mogących chronić władców oddających im się pod opiekę.
Im większą ktoś dysponował siłą, tym większe grono mniejszych księstw miał pod swoją opieką. I dzięki temu był potężniejszy, a więc mógł otoczyć opieką kolejnych władców. Przysługiwał mu wtedy tytuł wielkiego księcia. Takim tytułem posługiwali się władcy Litwy, których wpływy sięgały daleko na południe i wschód od rdzennych ziem litewskich. Gdy książęta moskiewscy zaczęli dążyć do dominacji na Rusi, również przyjęli ten tytuł.

Prawdziwy przełom przyniosło jednak panowanie na tronie moskiewskim 
Iwana III SrogiegotsQuPM1Ctm_000tp005Iwana III Srogiego. To on rozpoczął program 'zbierania ziem ruskich', czyli podporządkowywania sobie wszystkich księstw Rusi. Wobec bierności Wielkiego Księstwa Litewskiego program ten realizował nad podziw szybko. Wilno w tym czasie zajęte było obroną przed najazdami Tatarów krymskich, sprzymierzeńców Moskwy. Ale dopóki żył Kazimierz Jagiellończyk, Iwan IIItsQuPM1Ctm_000tp005Iwan III nie odważył się wystąpić przeciw królowi i wielkiemu księciu litewskiemu w jednej osobie. Po śmierci Kazimierza w 1493 roku unia Litwy i Polski osłabła. Tron polski objął Jan OlbrachttsQuPM1Ctm_000tp006Jan Olbracht, tron litewski – Aleksander JagiellończyktsQuPM1Ctm_000tp007Aleksander Jagiellończyk. I Iwan III natychmiast to wykorzystał, rozpoczynając wojnę z Litwą. W ciągu trwającej dziesięć lat wojny Litwa utraciła kontrolę nad kilkunastoma większymi grodami na wschodnich krańcach swego terytorium. Ale przede wszystkim ukazała książętom pogranicza swoją słabość. Na skutek tego wszyscy ci, którzy dotąd uznawali zwierzchność Litwy, zaczęli szukać opieki u władcy Moskwy.

Podstawy władzy

Używana u schyłku XV wieku i na początku XVI pieczęć księcia moskiewskiego
Iwana III Srogiego przedstawiała trzy podstawowe źródła władzy pana Moskwy.

Wówczas Iwan III zaczął się określać tytułem 'pana całej Rusi', którego ani na Litwie, ani w Polsce nie uznawano. Nie przeszkadzało to jednak władcy Moskwy. W 1472 roku ożenił się z Zoe Paleolog z rodziny cesarzy bizantyńskich. Ponieważ Cesarstwo już nie istniało, Iwan III postanowił przejąć jego dziedzictwo. Uznanie się za spadkobiercę cesarzy Konstantynopola pozwoliło mu umocnić swoje pretensje do zwierzchnictwa nad całą Rusią. Dobitnym potwierdzeniem nowej polityki stało się przyjęcie cesarskiego dwugłowego orła Bizancjum za herb księstwa moskiewskiego. Iwan III zaangażował się także w zwalczanie wpływów – często tylko domniemanych – Kościoła rzymskiego na Rusi i wspieranie Kościoła ortodoksyjnego. Dopiero ściślejsza współpraca Litwy z Koroną pomogła zatrzymać pochód wojsk moskiewskich i umożliwiła w 1503 roku zawarcie pokojurozejm w Moskwie (1503)zawarcie pokoju. Nie był on korzystny dla Wilna, którego wojska nie potrafiły same zatrzymać najazdów moskiewskich.

Stary wróg. Mongołowie

Mongołowie, którzy pozostali na stepach nadczarnomorskich po okresie podbojów w XIII wieku, weszli w skład silnego organizmu państwowego zwanego Złotą OrdąZłota OrdaZłotą Ordą. Rozciągał się on na ogromnych obszarach od rzeki Irtysz na wschodzie, po Kaukaz i Morze Czarne na południu oraz granice księstw ruskich na zachodzie. Na jego czele stał chan, którego wybór musieli zatwierdzić możni przywódcy wojskowi. W tym czasie od chanów Złotej Ordy byli zależni niemal wszyscy książęta ruscy. Płacili oni specjalną opłatę jako oznakę uznania zwierzchnictwa Mongołów. Na wezwanie chanów brali także udział w wyprawach wojennych. W XIV wieku siła Ordy osłabła, zaczęły wstrząsać nią konflikty wewnętrzne. Wówczas w 1380 roku książę moskiewski Dymitr DońskiDimitr DońskiDymitr Doński w bitwie na Kulikowym PoluKulikowe PoleKulikowym Polu pokonał wojska chana Mamaja. Nie oznaczało to jednak końca zależności książąt ruskich od Złotej Ordy. Sam Dymitr wkrótce zwrócił się po uznanie swej władzy przez władcę Ordy. A wojska kolejnego chana, Tochtamysza, spustoszyły w 1382 roku jego ziemie i spaliły stolicę, Moskwę.

Złota Orda

Pod kontrolą władców Złotej Ordy pozostawał znaczny obszar. Co prawda większość tych ziem zamieszkana była przez koczownicze plemiona pasterskie, to jednak potęga chanów Ordy nie ulegała wątpliwości.

Mongołowie byli ludem koczowniczym, wraz z upływem wieków ich zwyczaje nie uległy zmianie. Głównym źródłem dochodów tradycyjnie pozostawała hodowla bydła oraz łupieżcze wyprawy na tereny sąsiadów. Napady Tatarów nie dotykały ziem ruskich, które płaciły im trybut. Ale spadały bez litości na te terytoria, których władcy odmawiali płacenia daniny chanowi. Dotykało to także ziem południowych Wielkiego Księstwa Litewskiego. Gdy u schyłku XIV wieku Złota Orda pogrążyła się w walkach między kandydatami do godności chana, Witold postanowił wykorzystać tę sytuację. Wspierając odsuniętego od władzy Tochtamysza, wraz z Polakami i zakonem zaatakował Tatarów. W wielkiej bitwie nad rzeką Worsklą w 1399 roku został jednak pobity. Zginęło wówczas – według różnych szacunków – od 15 tys. do 20 tys. żołnierzy armii chrześcijańskiej. Klęska wielkiego księcia litewskiego oznaczała przekreślenie szansy na podporządkowanie Litwie całej Rusi. Książęta ruscy dostrzegli słabość Litwy, dla której Złota Orda okazała się przeciwnikiem zbyt silnym. Pomimo wsparcia Litwy przez Koronę nie udało się Witoldowi ustanowić na wschodzie pokoju na korzystnych dla siebie warunkach.

RGtkPbhTo4sVi

Na obrazie pałac chanów krymskich w Bakczysaraju. Na pierwszym planie piaszczysty plac po którym chodzą ludzie. W niektórych miejscach wysokie i wąskie drzewa. Po prawej dwa budynki z kopułami. Za nimi dwie wysokie wieże. Pomiędzy wieżami budynek z arkadami i schodami na arkady. Po prawej stronie szeroka wieża. W tle góry.

Stosunki z Tatarami skomplikowały się, gdy po rozpadzie Złotej Ordy około 1427 roku powstało nowe państwo – Chanat Krymski. Początkowo jego władcy koncentrowali się na walkach o zjednoczenie ziem nadczarnomorskich i zabezpieczenie przed sąsiednim państwem mongolskim – Wielką Ordą. Ale w latach 70. XV wieku ich uwaga skierowała się ku ziemiom położonym na północ od ich państwa i należących do Litwy i Korony. Od tego momentu rozpoczęły się trwające niemal bez przerwy łupieżcze najazdy Tatarów na Podole. Walka z nimi była ciężka ze względu na specyfikę ich działań. Lekka jazda tatarska unikała wielkich bitew, skupiając się na łupieniu i wycofywaniu z łupem na teren własnego kraju. Wyprawy tego rodzaju miały różny zakres, ale dla Litwy potrafiły być bardzo bolesne. W 1482 roku Tatarzy zdobyli i spalili Kijów. Największym jednak zagrożeniem dla Polski i Litwy było podporządkowanie się Tatarów władcy Turcji osmańskiej w 1475 roku. Od tego momentu ziemie południowe państwa jagiellońskiego były zagrożone podwójnym atakiem – regularnych sił sułtana i rabunkowymi najazdami Tatarów.

Groźba półksiężyca

Ekspansja Turków osmańskich w Europie przez dłuższy czas nie zagrażała ani Litwie, ani Polsce. Tę sytuację zmieniło dopiero zaangażowanie Jagiellonów na Węgrzech, a mianowicie udział króla Polski i Węgier Władysława WarneńczykatsQuPM1Ctm_000tp009Władysława Warneńczyka w krucjacie przeciw Turkom. Nie przyniosła ona jednak dobrych efektów. Początkowe sukcesy w czasie kampanii 1443 roku zostały zaprzepaszczone po klęsce poniesionej w bitwie pod Warną (1444). Śmierć króla i polskich rycerzy szczególnie silnie dotknęła Koronę. Zamknęła jednak także pewien okres w relacjach z Turcją. Sytuację zmieniło zajęcie przez Turków portów nadczarnomorskich – Kilii i Białogrodu. Uderzyło to przede wszystkim w handel litewski. Dodatkowym zagrożeniem było podporządkowanie sobie przez Turków sąsiada Litwy i Polski – Tatarów krymskich. Kazimierz Jagiellończyk starał się ściślej związać ze sobą Mołdawię leżącą między ziemiami Turków, tatarskiego chana a Litwą i Koroną. Dzięki temu możliwe byłoby zabezpieczenie południowych skrajów królestwa przed najazdami Tatarów. Jednak władca Mołdawii wolał poddać się sułtanowi. Podjęte przez wojska królewskie próby przywrócenia zwierzchnictwa Kazimierza Jagiellończyka doprowadziły w 1485 roku do wybuchu wojny z Turcją. Trwała ona aż do 1503 roku i nie zakończyła się pomyślnie dla państw jagiellońskich.

Twierdze nad Morzem Czarnym

Nadczarnomorskie miasta Białogród i Kilia były głównie siedzibami kupców. Stąd włoskie statki przewoziły zboże, towary rolnicze i leśne (np. skóry) do Europy. Tu biło serce handlu nadczarnomorskiego. Przez te porty, będące w rękach hospodara (księcia) mołdawskiego Europejczycy udawali się do Konstantynopola. Przejęcie tych miast przez Turków w 1485 roku oznaczało zacieśnienie kontroli nad tym istotnym dla Europejczyków szlakiem handlowym. Było też ostatnim krokiem do zdominowania basenu Morza Śródziemnego i nawiązania dobrze strzeżonego szlaku między Turcją a Chanatem Krymskim.

Białogród i Kilia wpadły w ręce Turków ze względu na brak wystarczającej liczby żołnierzy hospodara mołdawskiego, którzy mogliby je obronić.

R8uVlg0aXEYiW

Na zdjęciu Białogród. Wały obronne i widoczna fosa bez wody. Mury zbudowane z kamieni, w fosie rośnie trawa. Kamienna droga prowadzi do bramy.

R42DJnaKg9fS5

Na zdjęciu Białogród. Fragment zachowanych budynków zamku, wałów obronnych oraz fundamentów zbudowanych z kamienia między nimi rosnąca trawa.

Rbo1wJN8Ssqwi

Czarno‑biała rycina przedstawiająca widok na port  i miasto Kilia. Na pierwszym planie statki z żaglami, a w tle miasto z murami obronnymi i wysokimi wieżami.

Podejmowane przez Kazimierza Jagiellończyka próby przywrócenia zwierzchnictwa nad Mołdawią nie powiodły się. Armie przygotowywane do ataku na ziemie tureckie musiały skoncentrować się na obronie Korony i Litwy przed najazdami Tatarów, których do łupieżczych wypraw zachęcali Turcy. Wojska królewskie odnosiły w tej walce zwycięstwa, nie zmieniało to jednak ostatecznego wyniku walk. Król Jan Olbracht chciał ostatecznie zająć Mołdawię. Nie uzyskał dla tego zamiaru poparcia brata, Władysława Jagiellończyka, króla Czech i Węgier. W rezultacie w 1497 roku armia polska musiała sama stawić czoła wojskom mołdawskim i tureckim. Poniosła wówczas ogromną klęskę w lasach Bukowiny. Od ostatecznej katastrofy Jana Olbrachta uratowała pomoc, jakiej udzielił mu wielki książę Aleksander. W 1498 roku najazdy tureckie i tatarskie spustoszyły południe Litwy i Korony. Uprowadzono od kilkudziesięciu do stu tysięcy jeńców. Wyprawy, choć mniej dotkliwe, powtarzały się w kolejnych latach. Współdziałanie armii litewskiej i polskiej zawodziło, ponieważ na ich czele stali wówczas dwaj samodzielni władcy. Dopiero zjednoczenie władzy w ręku Aleksandra pozwoliło na wypracowanie spójnej polityki i doprowadzenie do uspokojenia sytuacji. Oddziały tatarskiej kawalerii (zagony) pustoszące Litwę i Koronę zatrzymał rozejm zawarty przez króla Aleksandra z sułtanem w 1503 roku. Zwierzchności nad Mołdawią nie udało się jednak odzyskać.

Podbój Europy... południowej

Zamiast podsumowania

Hospodar mołdawski uznaje zwierzchność króla polskiego

W 1485 roku hospodar mołdawski Jan Stefan uznał zwierzchność króla Polski Kazimierza Jagiellończyka.

Dzięki temu spotkaniu z historią uzyskałem lub rozwinąłem:

• umiejętność:

• wiedzę:

• zrozumienie: