Krótko o długiej epoce – średniowiecze
![Ilustracja przedstawia miejsce bitwy. Na pierwszym planie rycerz w kolczudze ma otwarte usta. Jest odwrócony przodem do widza. Ma na sobie żółty kaftan w czerwone paski. Na rękach ma brązowe rękawice. Przed nim stoi mężczyzna w beżowym kaftanie spiętym brązowym paskiem i spodniach w tym samym kolorze. W lewej ręce trzyma tarczę, a w prawej dzidę. Znajduje się w pozycji pochylonej. Przy lewym boku znajduje się nóż. W prawej ręce trzyma tarczę, a w lewej miecz uniesiony do góry. Po lewej stronie znajduje się rycerz w hełmie na głowie. Jest ubrany w beżową koszulę przepasaną brązowym paskiem i spodnie w tym samym kolorze. Wyciąga prawą rękę do przodu. Jest odwrócony tyłem do widza. Obok niego stoi mężczyzna z ciemnymi włosami do ramion i brodą. Na głowie ma hełm. Jest ubrany w beżową koszulę. Patrzy w stronę wroga. Obok niego są ustawieni rycerze w szeregu. Stoją naprzeciwko drzewa z zieloną koroną. W tle widać góry. W centrum znajduje się rycerz w zbroi z przyłbicą na twarzy i w zielonym kaftanie z żółtymi elementami. Ściągają go z białego konia dwaj mężczyźni. Obaj są ubrani w beżowe koszule i brązowe spodnie. Mają hełmy na głowach, a na stopach futrzane buty. Jeden z nich trzyma za rękę rycerza, a na plecach ma tarczę. Po prawej stronie siedzi rycerz na brązowym koniu ubranym w niebieskie okrycie w żółte paski. Rycerz ma zbroję z przyłbicą na twarzy. W prawej dłoni trzyma niebieską tarczę z żółtym gryfem, a w lewej uniesiony miecz. Przy koniu jest umieszczona niebieska chorągiew z żółtymi paskami i gryfem w tym samym kolorze. Naprzeciwko na ziemi leży rycerz w kolczudze. Ma otwarte usta. Klęczy przy nim mężczyzna w beżowym kaftanie spiętym brązowym paskiem i spodniach w tym samym kolorze. Przy pasku znajduje się nóż. W prawej dłoni trzyma miecz, który kieruje w stronę rycerza. Lewą dłonią ściska jego rękę. Obok leżącego rycerza znajduje się koń przebity dzidą. Za plecami rycerza na koniu siedzi rycerz na brązowym koniu z żółtym okryciem. Jest ubrany w zbroję. Na głowie ma hełm. W prawej dłoni trzyma żółto‑zieloną tarczę, a w lewej dzidę. W dali są widoczni rycerze na koniach.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RJwGaW42eeVtE/1642761133/1wk7AblENngrG4EwLGsg4oFdeZrv7zXD.jpg)
Epitet średniowieczny bywa nadal synonimem zacofania, czegoś przestarzałego i pozbawionego wartości. Choć w XIX wieku pojawiło się inne, neutralne postrzeganie średniowiecza, to stereotypy – nagromadzone przez setki lat – przetrwały. Do ich utrwalenia przyczynił się sam… człowiek średniowiecza.
Stwórz listę pojęć, które kojarzą ci się z epoką średniowiecza.
Mroki średniowiecza
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PQQ0RqPfe
Maciej Gudowski czyta o symbolach w średniowieczu.
Średniowieczna gra symboliNa początku roku 1386 w FalaiseFalaise, na terenie Normandii, miało miejsce dość niezwykłe wydarzenie. Pewna maciora, lat około trzech, ubrana w ludzki strój, została zawleczona przez klacz z placu zamkowego na przedmieście GuibrayGuibray, gdzie na placu targowym ustawiono szafot. Tam przed zgromadzonym tłumem, w obecności […] mieszkańców miasta, wieśniaków przybyłych z okolicznych wsi i wielkiego stada świń, kat okaleczył maciorę, odcinając jej ryj i rozcinając udo. Potem ustroiwszy ją w maskę przedstawiającą ludzką twarz, powiesił za tylne nogi na specjalnie w tym celu przygotowanych drewnianych widłach i tak zostawił, żeby się wykrwawiła na śmierć. Nie musiało to długo trwać, bo z ran zwierzęcia krew płynęła obficie. Na tym jednak spektakl się nie skończył. Znowu sprowadzono klacz, upozorowano akt wieszania martwej już maciory […] i ponownie rozpoczęto hańbiący rytuał wleczenia po ziemi. W końcu […] poszarpane szczątki nieszczęsnego zwierzęcia umieszczono na stosie i spalono. Nie wiadomo, co uczyniono z popiołami; wiemy natomiast, że po pewnym czasie […] w kościele Świętej Trójcy sporządzono wielkie malowidło ścienne upamiętniające to wydarzenie.
Z wielu powodów […] jest ono naprawdę niezwykłe. Mniej zdumiewa natomiast, pod koniec XIV wieku, fakt publicznej egzekucji zwierzęcia, które, oskarżone o popełnienie zbrodni […] staje przed sądem, zostaje osądzone, a następnie skazane na śmierć przez świecką władzę. […]
Bardziej niż sam opis […] egzekucji lub nawet tekst wyroku na trop podobnego procesu prowadzą historyka zwykłe zapiski dotyczące kosztów. W oczekiwaniu na rozprawę zwierzę przebywa w areszcie; trzeba zatem je żywić, opłacać strażnika i oczywiście właściciela lokalu. […] Trzeba opłacić też kata i jego pomocników oraz cieśli, murarzy i innych rzemieślników wznoszących szafot […]. Ponadto trzeba odnaleźć winne zwierzę, zaprowadzić do więzienia, zawieźć do miejsca ostatecznego przeznaczenia, co wymaga obecności strażników i straży. W średniowieczu ukaranie zbrodni kosztuje dużo, bardzo dużo. […]
Dowiadujemy się nawet, że maciora byłaodziana w kubrak i wpludrypludry, miała gacie na tylnych nogach i białe rękawiczki na przednich, a została powieszona na mocy wyroku przewidzianego dla tak ohydnej zbrodni. […]
Przyznano jejobrońcę. […] Wyrok odczytano zwierzęciu w celi, tak jak to czyniono wobec ludzi. Nie sprowadzono tylko księdza mogącego wysłuchać spowiedzi.Źródło: Michel Pastoureau, Średniowieczna gra symboli, tłum. Hanna Igalson-Tygielska, Warszawa 2006, s. 36.
Napisz, jakie byłyby twoje wyobrażenia na temat średniowiecza, gdyby przywołany tekst okazał się jedynym źródłem wiedzy o tej epoce.
Z poniższej listy wybierz wszystkie epitety, którymi można określić opisaną przez Michela Pastoureau historię.
- zabawna
- dziwna
- tajemnicza
- zwykła
- makabryczna
- prosta
- typowa
- żartobliwa
- nudna
- smutna
- mroczna
Zastanów się i odpowiedz na pytanie, czy w XXI wieku zdarzają się podobne historie.
W opracowaniach dotyczących epoki często używano określenia: mroki średniowiecza
. Czy przywołana historia potwierdza słuszność tego określenia? Uzasadnij odpowiedź.
Średniowiecze traktowano jako epokę, w której panowały ciemnota i zabobon. Jednak należy wyraźnie podkreślić, że było to ogromne uproszczenie. Wiedza naszych przodków nie dorównywała naszej, ale przecież za 100‑200 lat może się okazać, że my również mylimy się w wielu kwestiach.
Obraz epoki (I)
Gdzie?
Średniowiecze wykształciło się na gruzach cesarstwa rzymskiego. Pod koniec IV wieku prawnie usankcjonowanousankcjonowano podział ogromnego starożytnego imperium na części wschodnią i zachodnią.
![Mapa przedstawia podział cesarstwa rzymskiego i wielką wędrówkę ludów w IV i V wieku. Na mapie zaznaczono: – granicę cesarstwa rzymskiego w końcu IV wieku: Brytania, Galia, Hiszpania, Afryka Prokonsularna, Cyrenajka, Egipt, Arabia, Palestyna, Syria, Libia , zachodnia Jordania, Cypr, Grecja, Królestwo Bosporańskie, Macedonia, Dalmacja, Recja, Korsyka, Sardynia, Miasto Rzym, Iliria, Tracja. – granicę podziału cesarstwa rzymskiego na wschodniorzymskie i zachodniorzymskie w 395 roku: cesarstwo zachodniorzymskie obejmowało: Italię, Galię, Hiszpanię, Brytanię, Dalmację, część Afryki Północnej na zachód od Cyrenajki; cesarstwo wschodniorzymskie obejmowało: Macedonię, Grecję, Turcję, Syrię, Palestynę, Arabię, Egipt, Cyrenajkę. Rawennę – stolicę cesarstwa zachodniorzymskiego. Konstantynopol – stolicę cesarstwa wschodniorzymskiego. Rzymskie umocnienia graniczne: Afryka Porkonuslarna, Jerozolima (miasto), Damaszek (miasto), okolice miasta Sirmium, Recja. Główne kierunki najazdów Hunów w latach 375‑455: Kaukaz, Królestwo Bosporańskie, Macedonia, Recja, Galia, Akwileja (miasto), Mediolan (miasto), Lutecja (miasto). Główne kierunki ekspansji ludów germańskich i pozostałych ludów barbarzyńskich w IV i V wieku: Brytania, Galia, Hiszpania, Afryka Prokonsularna, Państwo Odoakra, Macedonia, Dalmacja, Grecja, Rzym (miasto), Massalia (miasto), Tarraco (miasto, Toledo (miasto), Kartagina (miasto), Nowa Kartagina (miasto), Konstantynopol (miasto). Ważniejsze bitwy: Adrianopol – 378 r., Rzym – 455 r., Pola Katalaunijskie – 451 r. Plemiona i ludy: Alanowie, Wandalowie, Wizygoci, Burgundowie, Frankowie, Swewowowie, Wizygoci, Goci, Sasi, Jutowie, Anglowie, Brytowie, Burgundowie. Na mapie jest zaznaczony obóz Attyli nad rzeką Cisą.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1MhdPEQOgAYA/1642761136/115oHmdS3lx05mxOtceyfQ1hLE109Hb8.jpg)
![Mapa przedstawia Europę oraz Afrykę po upadku cesarstwa rzymskiego (476 r.) do końca VI wieku. Na mapie zaznaczono cesarstwo wschodniorzymskie (Bizancjum) z ok. 500 r., które obejmuje: Kretę, Korynt, Ateny, Tessalonikę, Macedonię, Adrianopol Singidunum, Trację, Konstantynopol, Efez, Ankyrę, Chersonez, Synopę, Trapezunt, Antiochę, Edessę, Pamyrę, Damaszek, Cypr, Tyr, Jerozolimę, Aleksandrię, Egipt, Cyrenę. Sąsiaduje ono od wschodu z Państwem Sasanidów, a od zachodu z Królestwem Wandalów oraz Ostrogotów. Od północy oblewa je Morze Czarne, a od południa Morze Śródziemne.
Królestwo Franków za panowania Chlodwiga w latach 482‑511 i obszary od niego uzależnione to: Królestwo Franków, Bretania, Francja (Tuluza, Bordeaux, Trewir). Sąsiaduje z Królestwem Wizygotów od zachodu, od południa z Królestwem Burgundów.
Królestwo Burgundów i obszary od niego uzależnione w latach 443‑534 obejmuje Królestwo Burgundów z Lyonem. Sąsiaduje z Królestwem Franków od północy i zachodu, z Królestwem Wizygotów od zachodu i Królestwem Ostrogotów od południa.
Królestwo Ostrogotów i obszary od niego uzależnione za panowania Teodoryka Wielkiego w latach 493‑526 obejmuje Królestwo Ostrogotów. Mediolan, Marsylię, Rzym, Neapol, Sycylię, Tarent, Akwileję, Dalmację, Salzburg, Panonię. Sąsiaduje z Państwem Gepidów oraz Bizancjum od wschodu, od południa oblewa je Morze Śródziemne, od północy z Królestwem Franków i od zachodu z Królestwem Burgundów.
Obszary przyłączone do Bizancjum przez Justyniana do 565 r. obejmują: Królestwo Wandalów, Królestwo Ostrogotów, Dalmację, Sardynię, Korsykę, Baleary, część Królestwa Wizygotów (Kordoba, Kartagena, Tingis), Turcja (okolice Trapezuntu).
Na mapie zaznaczono kierunki najazdu Awarów (z datą najazdu), które skierowane były na Państwo Gepidów w 568 r. Kierunki najazdów bizantyjskich wojsk na królestwa germańskie (z datą najazdu): Kartagina w 533 r., Sycylia w 534 r., Neapol w 536 r., Kartagena w 554 r., Mediolan w 552 r. Ekspansja Słowian obejmowała Dniepr, Morze Czarne, Dniestr, dorzecze Wołgi, Królestwo Franków. Ekspansja Longobardów to Salzburg i Panonia.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/Rh58IISCc7Cjb/1642761136/2BzqywXl0VK4qX7EhvzEoghmE0yuvSW4.jpg)
![Mapa przedstawia chrystianizację Europy w IV i w V wieku. Granica imperium rzymskiego w końcu IV wieku to: Germania, Galia, Hiszpania, Recja, Italia, Sycylia, Dalmacja, Tracja, Macedonia, Grecja, Panonia, Mezja, Krym, Bizancjum, Kapadocja, Cylicja, Mezopotamia, Syria, Jerozolima, Arabia, Egipt, Cyrenajka, Numidia, Mauretania i Brytania. Chrześcijaństwo w IV wieku objęło swoim zasięgiem: Afrykę, Numidię, Kartaginę, Mauretanię (wschodnią i zachodnią część), Hiszpanię (północną, środkową, południową, wschodnią i zachodnią część), Galię (środkową, wschodnią, zachodnią, południową i północną część), Recję, Italię (Mediolan, Rzym), Bizancjum (Konstantynopol), Turcję (Efez), Cypr, Antiochię, Jerozolimę (Palestyna), Cylicję, Egipt. W V wieku obejmowało tereny: Irlandii (we wschodniej części), Brytanii (w części północnej, południowej i zachodniej), Hiszpanii, Baleary, Sardynii, Korsyki, Sycylii (środkowa część), Galii, Germanii, Dalmacji, Macedonii, Tracji, Mezji, Kapadocji, Mezopotamii, Syrii i Cyrenajki. Chrystianizacja nie objęła zachodniej części Irlandii, Brytanii (część północna, południowa, zachodnia, wschodnia i południowa), tereny położone nad Łabą, Wisłą, Dunajem, Cisą, Dniestrem, Wisłą, Dnieprem, Wołgą i północna część Krymu, Półwysep Synaj.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1Hzmz8EM3yvC/1642761137/2CwnxF2nq9Xu9O942uR0w8mMZstfih0O.jpg)
W części wschodniej, nazywanej Bizancjum, żywe były tradycje antyczne, m.in. dzięki temu, że używano tam powszechnie greki. W części zachodniej, w której językiem podstawowym stała się łacina, dorobek starożytny został w dużym stopniu zniszczony przez najazdy ludów germańskich. Tam też doszło do powstania nowej formacji kulturowej, zwanej średniowieczem. Średniowiecze to okres w kulturze Europy Zachodniej. Jego obecność dostrzec można od Hiszpanii po Polskę i od Włoch po Skandynawię. Na tak wielkim obszarze idee średniowieczne rozprzestrzeniały się stopniowo. W znacznej mierze uzależnione to było od postępującego procesu chrystianizacji.
Skąd nazwa?
Nazwa średniowiecze w języku łacińskim brzmi media aeva, czyli wieki średnie (w lp. medium aevum). Średnie
oznacza tu: w środku, pomiędzy. W tym przypadku – pomiędzy starożytnością a odrodzeniem antyku. Nazwa ta została epoce nadana przez uczonych i artystów renesansurenesansu. Chcieli oni ocenić negatywnie czas następujący po antyku, a przed jego odrodzeniem. To właśnie jeden z prekursorówprekursorów renesansu, włoski poeta i uczony Francesco PetrarkaFrancesco Petrarka, użył zwrotu mroki średniowiecza
. Był przekonany, że media aeva nie znały wielkich dokonań Greków i Rzymian, a więc były ciemne. Następcy Petrarki nieco zmienili sens tego określenia: wskazywali na zacofanie ludzi żyjących w średniowieczu.
Kiedy?
Średniowiecze trwało ponad 1000 lat. To niemal tyle samo, co wszystkie późniejsze epoki razem wzięte. Trudno ustalić zarówno datę początkową, jak i moment zakończenia średniowiecza. Za początek przyjęło się umownie uważać 476 r. n.e. Wtedy to nastąpił upadek cesarstwa zachodniorzymskiegoupadek cesarstwa zachodniorzymskiego. Za datę końcową uznano 1453 rok, w którym Turcy zdobyli stolicę Bizancjum, Konstantynopol (dzisiejszy Stambuł). Nie są to jedyne daty możliwe do przyjęcia. Gdyby je zaakceptować, trzeba by przyjąć za fakt, że św. Augustyn i św. Hieronim (bardzo ważni teologowie średniowiecza) żyli, zanim nominalnie epoka się rozpoczęła (IV/V wiek). Tymczasem jedna z najważniejszych antycznych instytucji – Akademia Platońska – funkcjonowała aż do 529 roku. Z kolei niektórzy badacze podkreślają, że lepiej za symbol końca epoki uznać wynalezienie druku przez Jana Gutenberga (ok. 1450 rok). Dzięki temu renesansowe już idee rozprzestrzeniały się prędko w całej Europie. Jeszcze inni uważają, że należałoby przesunąć koniec średniowiecza na 1492 rok, gdy Krzysztof Kolumb odkrył nowy kontynent. W ponadtysiącletnim okresie średniowiecza zazwyczaj wyróżnia się trzy fazy: wczesne średniowiecze (V‑X wiek), rozkwit (XI‑XIII wiek), zmierzch (XIV‑XV wiek). Wielu badaczy podkreśla przy tym, że jeszcze po XV wieku można dostrzec pewne wpływy epoki. Jej zmierzch i powolne przechodzenie w następny okres, czyli renesans, nazywa się nieraz – za Johanem HuizingąJohanem Huizingą – jesienią średniowiecza
.
Obraz epoki (II)
W co wierzono?
Religią, która okazała się najważniejszą ideową podstawą epoki, było chrześcijaństwo. Już w 313 roku cesarz Konstantyn Wielki zagwarantował chrześcijanom wolność wyznania. Przyczyniło się to do powstania swoistego stopu kulturowego, w którym łączyły się elementy kultury antycznej z kulturą wciąż jeszcze młodej religii. Rozpad cesarstwa sprawił, że chrześcijaństwo rozwijało się w dwóch odrębnych formach. Ostateczny podział został usankcjonowany w 1054 roku, kiedy schizma wschodniaschizma wschodnia potwierdziła istniejącą już odrębność Kościoła zachodniego i wschodniego (nazywanego też prawosławnym).
![Zdjęcie karty średniowiecznego inkunabułu. Tekst został zapisany w języku łacińskim czarnym kolorem. Na górze strony znajduje się czerwony napis Prologus. Tekst rozpoczyna się inicjałem „u”. Litera od zewnętrznej strony jest czarna, a od wewnętrznej ozdobiona czerwonym ornamentem. Rozdział i dwa pierwsze wersy zostały zapisane czerwonym kolorem. W tekście są zaznaczane poprawki kolorem czerwonym i czarnym. Na prawym marginesie strony są zapisane komentarze do wprowadzenia w tekście mniejszą czcionką. Lewa strona jest ozdobiona czerwonym ornamentem. Pod tekstem są dwie pieczątki biblioteczne.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RyJ8gp2sYDUAT/1642761137/5XCoGmUuet4qxUEc7yHl1ETo8ZN3MzTQ.jpg)
Spróbuj wywnioskować, jaką treść niesie nazwa prawosławny. Sprawdź w słowniku języka polskiego, czy twoje wnioski są słuszne.
(łac. incunabula – kołyska, powijaki
) – umowna nazwa dla pierwszych druków, powstających do 1500 roku
Kto rządził światem?
![Na ilustracji znajduje się czarne godło królewskie, w którego centrum stoi krzyż. Obok jest miecz. Po przeciwnej stronie krzyża znajduje się liść laurowy. Godło zdobią ornamenty roślinne. Na górze umieszczona jest korona.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RDR0tdfe624fQ/1642761138/1VMTFEPt4m0VgJVDvaG2cPRTVqT9yLv0.png)
Na ziemi najważniejszymi władcami byli cesarz (uważający się za spadkobiercę starożytnych władców) oraz papież. Każdy z nich miał ambicję zajmowania pierwszej pozycji wśród ziemskich panujących. Walkę cesarza i papieża określa się sporem miecza z krzyżem.
Szala zwycięstwa przechylała się raz na jedną, raz na drugą stronę. Zdarzało się, że to cesarz decydował, kto zostanie wybrany na papieża, innym razem przywódca Kościoła, korzystał np. z ekskomunikiekskomuniki, przez co sprawiał, że cesarz musiał się przed nim ukorzyć. Jednym z przejawów potęgi instytucji papieskiej były krucjaty, czyli rycerskie wyprawy przeciwko innowiercom lub heretykom. Najważniejsze z nich organizowano w celu wyzwolenia Ziemi Świętej z rąk wyznawców islamu (XI wiek), a później – utrzymania tych szczególnych miejsc we władaniu chrześcijan (XII‑XIII wiek), co ostatecznie się nie udało.
Ze sporem między papieżem a cesarzem łączy się powiedzenie pójść do Canossy, oznaczające ukorzyć się, przyznać się do przegranej
. W XI wieku cesarz Henryk IV, chcący decydować o nadawaniu godności kościelnych w jego państwie, naraził się papieżowi Grzegorzowi VII. Ten obłożył władcę ekskomuniką, co oznaczało, że poddani cesarza nie mogli słuchać jego rozkazów. Henryk IV udał się do Canossy, w której wówczas przebywał Grzegorz. Cesarz przez kilka dni boso, w worku pokutnym, czekał na audiencję papieską. Grzegorz ostatecznie odwołał klątwę. Historia lubi płatać figle: 7 lat później Henryk IV odebrał władzę papieżowi i na jego miejscu osadził swego faworyta, Klemensa III.
Spróbuj wywnioskować i zapisz, jaką treść niesie wyraz teocentryzm. Sprawdź w słowniku języka polskiego, czy twoje wnioski są słuszne.
Kto to wszystko stworzył?
Przeciętnego Europejczyka te spory dotykały tylko pośrednio. Miał on nad sobą innego, najpotężniejszego Pana – Boga. Przeświadczenie, że jest on najwyższym władcą, było powszechne, a umacniał je teocentryzm. Teocentryzm to podstawa średniowiecznego światopoglądu religijnego. Przekonanie, że wszystko, co człowiek myśli, mówi i robi, powinno wiązać się z Bogiem, było fundamentem kultury średniowiecznej. Filozof miał tworzyć systemy intelektualne udowadniające prawdy wiary; artysta – malować, rzeźbić czy pisać na chwałę Boga; rycerz – walczyć z przeciwnikami chrześcijańskiego Pana; architekt – dbać, by kościoły i katedry ukazywały Boską potęgę; ksiądz i zakonnik – modlić się na Jego chwałę; chłop – pracować, aby inni nie musieli zaniedbywać swych obowiązków wobec Boga. Teocentryzm wskazywał jedyną słuszną drogę – drogę do nieba. Aby tam dotrzeć, należało odrzucić ziemskie pokusy, bo uleganie im prowadziło do potępienia.
![Obraz Sąd Ostateczny Hansa Memlinga ma trójdzielną kompozycję. Lewe skrzydło przedstawia raj, środkowa część to scena Sądu Ostatecznego, a prawe skrzydło jest przedstawieniem piekła. Część centralna obrazu ukazuje scenę sądu. W centrum znajduje się Chrystus. Ma na sobie czerwoną szatę. Siedzi na tęczy. Przy jego głowie znajdują się biała lilia i krwawy miecz. Nogi Zbawiciela spoczywają na złotej kuli. Prawą rękę Jezus unosi do góry, a lewa jest opuszczona. Obok Niego klęczy Maryja na ciemnej chmurze. Jest ubrana w czarną sukienkę, na głowie ma biały welon. Ręce Matki Bożej są złożone tak jak do modlitwy. Naprzeciwko Maryi klęczy na ciemnej chmurze Jan Chrzciciel. Ma na sobie brązową szatę i granatowy płaszcz z dodatkiem ciemnego różu. Mężczyzna rozkłada delikatnie ręce. Za nim siedzi sześciu apostołów. Pozostałych sześciu siedzi za Maryją po przeciwnej stronie. W dolnej części obrazu stoi Michał Archanioł. Ma na sobie złotą zbroję. Z jego ramion opada czerwono‑złoty płaszcz. W ręku trzyma wagę. Dookoła Michała Archanioła znajdują się nadzy ludzie, o których dusze walczą diabły i anioły. Nad głową Michała Archanioła unoszą się trzy anioły. Grają na trąbach. Prawe skrzydło obrazu ukazuje piekło. Znajdują się tutaj nadzy ludzie, których diabły strącają w ogień piekielny. Wysoko nad nimi unosi się anioł. Lewe skrzydło obrazu przedstawia niebo. Przed kryształowymi schodami stoją nadzy ludzie, którzy oczekują na wejście do bram niebios. Na kryształowych schodach znajduje się św. Piotr. Ma na sobie białą tunikę. Przez ramię przewieszona jest czerwona szata. Mężczyzna w jednej ręce trzyma zamkniętą księgę, a drugą podaje klęczącemu przed nim człowiekowi. Przy bramie niebios stoją anioły, które podają szaty osobom oczekującym na wejście. Na balkonach bramy niebios stoją anioły i grają.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R8OA448Be8LmN/1642761139/8BVE6tiC6gn8hdupLomwIU7jaMnWiBS7.jpg)
Określ tematykę obrazu Hansa Memlinga.
Wymień charakterystyczne cechy wizji Sądu Ostatecznego, którą zaproponował malarz.
Wymień charakterystyczne cechy wizji Sądu Ostatecznego.
Poszukaj na obrazie elementów, które możesz określić jako symbole typowe dla średniowiecza.
Podaj trzy przykłady średniowiecznych symboli w malarstwie.
Jak dotrzeć do nieba?
Jedyną drogą do nieba była wiara chrześcijańska. Człowiek powinien mieć w pogardzie doczesny świat, który należał do sfery profanumprofanum, i żyć w sferze sacrumsacrum. Egzystencja doczesna była tylko krótkim etapem w drodze do prawdziwego życia w wieczności.
Średniowiecze to epoka, w której człowiek miał niewiele czasu na odbycie próby, za jaką uznawano egzystencję ziemską. Przeciętna długość życia wynosiła wówczas ok. 30 lat. Bardzo wysoka była śmiertelność dzieci, a także młodych kobiet, które umierały m.in. podczas porodu. Dla porównania: dziś średnia życia na kontynencie europejskim wynosi ponad 70 lat.
aby osiągnąć wieczność, człowiek musiał odrzucać ziemskie pokusy, modlić się, umartwiać (asceza), pielgrzymować do miejsc świętych, a cielesność postrzegać jako wielkie niebezpieczeństwo; taka postawa sprawiała, że za jedną z cech średniowiecza uważa się dualizm, czyli pogląd zakładający istnienie dwóch przeciwstawnych sił i wyraźnie rozróżniający to, co dobre (czyli ułatwiające osiągnięcie szczęścia po śmierci) i to, co skłania do grzechu
W poniższej tabeli uzupełnij pary przeciwieństw: pogrupuj wartości pozytywne i negatywne.
dobro, sacrum, Bóg, duch/dusza, modlitwa, zło, ciemność, używanie życia, grzech, bezczynność
Wartości pożądane jako dobre | Wartości odrzucane jako złe |
---|---|
dobro | zło |
sacrum | |
Bóg | |
ciemność | |
używanie życia | |
duch/dusza | |
grzech | |
modlitwa | |
bezczynność |
Jak żyć na ziemi?
Średniowiecze zalecało życie zgodne z nakazami Bożymi. Nie wykluczało to śmiechu. Człowiek średniowiecza był przecież taki jak my: kochał, pracował, bawił się. Nie spędzał czasu wyłącznie na modlitwie, pielgrzymkach, poście i ciężkiej pracy. Byłoby to zbyt duże uproszczenie. Ludzie się bawili – szczególnie w okresie karnawału. Wyłączano
wtedy normalny tryb życia. Urządzano np. Święto Osła lub Święto Głupców, wybierano króla głupców, a nawet dopuszczano się niestosownych (z naszego punktu widzenia) żartów. Powstający w ten sposób świat na opak
pozwalał nawet największemu biedakowi zapomnieć o niedoli życia i poczuć się panem świata. Oczywiście po zakończeniu karnawału przywracano oficjalną hierarchię społeczną. Współczesne wyobrażenia o epoce tak odległej, jak średniowiecze, budzą czasem nasz śmiech. Dowodem tego jest na przykład komedia Monty Python i Święty Graal w reżyserii Terry’ego JonesaTerry’ego Jonesa i Terry’ego GilliamaTerry’ego Gilliama.
Konteksty
Skarbiec wiedzyOrzeł jest ptakiem długowiecznym, ponieważ zdolny jest odmłodnieć, pozbywając się starości. Wielu ludzi twierdzi, iż aby to osiągnąć, orzeł wzbija się wysoko w górę, a tam ciepło słoneczne spala jego pióra i niszczy bielmo na oczach. Następnie orzeł spada w dół i zanurza się po trzykroć w źródle, dzięki czemu staje się znów młody jak nowo narodzony.
Inni znów mówią, że gdy orzeł się starzeje, jego dziób rośnie i zakrzywia się do tego stopnia, iż przeszkadza mu w chwytaniu i zjadaniu dobrego ptasiego mięsa, które dotąd podtrzymywało w nim wigor młodości. Wtedy orzeł musi tak długo uderzać i trzeć dziobem o twarde kamienie, aż go naostrzy i uczyni bardziej kształtnym niż przedtem; to zaś pozwoli orłu chwytać zdobycz, jakiej zapragnie, jeść i odnawiać siły.
[…]
Chociaż lwa lękają się wszystkie zwierzęta, on sam boi się białego koguta i hałasu kół, ogień także go bardzo przeraża. […] Przez trzy bowiem dni w tygodniu choruje i ma gorączkę, co wielce osłabia jego pychę. Natura jednak uczy go jeść cykutę, która leczy go z tej choroby. […]. Porządek jego życia jest taki, że jednego dnia je, drugiego pije […].
[…]
Etiopczycy powiadają, że na pewnej wyspie żyją mrówki wielkości małych psów, mrówki te łapkami wykopują z piasku złoto i bronią go tak zajadle, iż płaci życiem ten, kto próbowałby je zdobyć. Wieśniacy jednak wysyłają na tę wyspę klacze mające źrebięta, aby się tam pasły, i objuczają je solidnymi kuframi. Kiedy tylko mrówki zauważą kufry, zaraz składają tam swe złoto, sądząc, że będzie ono w bezpiecznym miejscu. Wieczorem, gdy każda klacz jest najedzona i dobrze obładowana, pan ich przyprowadza na drugi brzeg rzeki źrebięta, które rżą tak donośnie, że matki słyszą je, a wówczas rzucają się w wielkim pędzie do wody i przeprawiają z powrotem wraz z całym złotem złożonym w kufrach.Źródło: Brunetto Latini, Skarbiec wiedzy, tłum. Małgorzata Frankowska-Terlecka, Teresa Giermak-Zielińska, Warszawa 1992, s. 166–197.
Czy informacje zawarte w Skarbcu wiedzy wydają się wiarygodne? Uzasadnij odpowiedź.
Sprostuj trzy informacje podane przez Brunetta Latiniego. Powołaj się na odpowiednie źródła.
Zastanów się nad powodami, dla których jeden z bardzo szanowanych XIII‑wiecznych uczonych pisał rzeczy, które dziś nie mają żadnej wartości naukowej. Zapisz je.
Jak myślisz, czy Brunetto Latini swoje wiadomości czerpał z autopsjiautopsji? Swoją odpowiedź uzasadnij.
Wyjaśnij, czy przeczytane przez ciebie fragmenty dzieła Latiniego usprawiedliwiają użycie określenia mroki średniowiecza wobec epoki, w której ono powstało.
Przypomnij sobie i zapisz, jak potraktowano świnię, którą w XIV wieku oskarżono o popełnienie zbrodni. Oceń, jak świadczy to o naszych przodkach.
Określ, czego dokonali Arabowie w medycynie średniowiecznej.
Wyjaśnij, czemu służyła alchemia.
Oceń, czy po wykonaniu powyższych poleceń uważasz, że średniowiecze było mroczną epoką.
Filmowa lekcja o średniowieczu
Obejrzyj nagrania zamieszczone poniżej. Ułóż pytania, na które można znaleźć odpowiedź w wykładach dr. hab. Bogusława Bednarka.
![](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RTboI6RB4iVCV/1702974684/6kjJ1fLl6h9VK7aHNKdfP0J9gUqqLELO.jpg)
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RTboI6RB4iVCV
Nagranie wideo. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Czy średniowiecze było epoką mroczną?”. Następnie pojawia się dr hab. Bogusław Bednarek – literaturoznawca z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna stoi na zewnątrz budynku, w tle widać okna. Na końcu filmu pojawia się plansza: wystąpił dr hab. Bogusław Bednarek, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", grudzień 2014.
![](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1EucGT8wKWau/1702974712/ME49tzfU61b0MYpRgiLZiRKKwjMdeWLN.png)
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1EucGT8wKWau
Nagranie wideo. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Śmiech w średniowieczu”. Następnie pojawia się dr hab. Bogusław Bednarek – literaturoznawca z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna stoi na zewnątrz budynku, w tle widać okna i drzewa. Na końcu filmu pojawia się plansza: wystąpił dr hab. Bogusław Bednarek, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", grudzień 2014.
![](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/Ra4ivdcvlluNT/1702974735/2WTKuQe5zDJkssLYtc95p0don937CF9b.png)
Film dostępny pod adresem /preview/resource/Ra4ivdcvlluNT
Nagranie wideo. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Diabeł w kulturze średniowiecza”. Następnie pojawia się dr hab. Bogusław Bednarek – literaturoznawca z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna stoi na zewnątrz budynku, w tle widać okna, dach i drzewa. Na końcu filmu pojawia się plansza: wystąpił dr hab. Bogusław Bednarek, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", grudzień 2014.
![](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1GaeZBx6408R/1702974767/2VY3Nf2Cqks8GO97Ki9jK8Di35IGIOHI.png)
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1GaeZBx6408R
Nagranie wideo. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Psychomachia w średniowieczu”. Następnie pojawia się dr hab. Bogusław Bednarek – literaturoznawca z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna siedzi na ławce, w tle widać fragmenty budynku, krzaki i drzewa. Na końcu filmu pojawia się plansza: wystąpił dr hab. Bogusław Bednarek, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", grudzień 2014.
Zadaniowo
Wykorzystując informacje podane w temacie lekcji, przygotuj krzyżówkę, której rozwiązaniem będzie ŚREDNIOWIECZE. Opracuj hasła wraz z pytaniami.
Stwórz krzyżówkę, której rozwiązaniem będzie ŚREDNIOWIECZE. Opracuj hasła wraz z pytaniami.
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji.
Słowa klucze: średniowiecze, antyk, asceza, teocentryzm.