Zdanie złożone współrzędnie a zdania złożone podrzędnie
Jeżeli zdanie ma co najmniej dwa orzeczenia, mówimy o zdaniu złożonym. Wyróżniamy zdania złożone współrzędnie i podrzędnie.
Gdy w zdaniu złożonym zdania składowe wzajemnie się uzupełniają i żadne nie określa drugiego, nazywamy je zdaniem złożonym współrzędnie.
Poszczególne wypowiedzenia wchodzące w skład takiego zdania mogą się łączyć za pomocą spójników lub bezspójnikowo, np.:
Michał chciał przeczytać do końca książkę, ale musiał odrobić lekcję. – wypowiedzenia połączone spójnikiem 'ale'.
Wygrałem z Bartkiem, byłem szczęśliwy. - wypowiedzenia połączone znakiem interpunkcyjnym - bezspójnikowo.
Jeżeli w zdaniu złożonym jedno zdanie składowe (podrzędne) uzupełnia lub rozwija treść drugiego (nadrzędnego), określa się je jako zdanie złożone podrzędnie.
Wstawaj, kiedy do pokoju wchodzi osoba starsza.
zdanie składowe kiedy do pokoju wchodzi osoba starsza zastępuje okolicznik czasu określający wyraz wstawaj;
pierwsze zdanie składowe (1.) Wstawaj jest zdaniem nadrzędnym, drugie zdanie składowe (2.) kiedy do pokoju wchodzi osoba starsza jest zdaniem podrzędnym;
zdanie podrzędne odpowiada na pytanie stawiane przez zdanie nadrzędne - w tym przypadku kiedy?
Zapoznaj się teraz z rodzajami zdań złożonych podrzędnie i ich wykresami.
Zdania złożone podrzędnie
Przykłady wykresów zdań złożonych podrzędnie:
Zdania złożone współrzędnie
Podział zdań złożonych współrzędnie ze względu na związek znaczeniowy między zdaniami składowymi przedstawiają poniższe wykresy:
Łączne
Czytam książkę (1) / i słucham dobrej muzyki. (2)
Przeciwstawne
Poszedłem na koncert (1) /, ale zabrakło już biletów. (2)
Rozłączne
Pojadę nad morze (1) / albo wybiorę się w góry. (2)
Wynikowe
Wróciłem właśnie z wakacji (1)/, więc możesz mnie odwiedzić. (2)
Zadaniowo (I)
Określ, jaki typ zdania współrzędnie złożonego reprezentują podane przykłady:
Jutro jest sobota, więc nie musimy iść do szkoły.
Rodzice wczoraj kupili nam prezenty i po południu zaprosili nas do kina.
Albo pomożesz mi zrobić kolację, albo się na ciebie obrażę.
Niebawem jedziemy w góry, ale ja bym wolał wyruszyć nad morze.
Określ, jaki typ zdania współrzędnie złożonego reprezentują podane przykłady:
Jutro kończymy projekt, więc musimy przygotować nowy plan na przyszły tydzień.
Mama lubi oglądać kino europejskie, tata zaś zachwyca się kinem amerykańskim.
Ani nie odrobiliśmy lekcji, ani nie posprzątaliśmy w pokoju.
Najbardziej lubię z wami dyskutować bądź oglądać z wami dobre filmy.
Ułóż po jednym przykładzie zdania złożonego:
podrzędnie przydawkowego;
podrzędnie okolicznikowego czasu;
podrzędnie dopełnieniowego;
współrzędnie rozłącznego;
podrzędnie orzecznikowego;
podrzędnie przydawkowego (ze zdaniem wtrąconym);
współrzędnie przeciwstawnego;
podrzędnie okolicznikowego przyzwolenia.
Sposoby łączenia zdań złożonych
Wypowiedzenia złożone zwykle rozpoznajemy po charakterystycznych dla nich wskaźnikach zespolenia. W zdaniach złożonych współrzędnie zawsze są to spójniki współrzędności. Niekiedy jednak w wypowiedzeniu nie występuje spójnik (pojawia się sam przecinek), a w języku mówionym granice między poszczególnymi zdaniami wyznacza dłuższa pauza. Na przykład:
Jest dość pochmurno. Co jakiś czas pada deszcz. – dwa oddzielne zdania pojedyncze.
Jest dość pochmurno (1) i co jakiś czas pada deszcz. (2) – wypowiedzenie współrzędne łączne spójnikowe.
Jest dość pochmurno, (1) co jakiś czas pada deszcz. (2) – wypowiedzenie współrzędne łączne bezspójnikowe (połączone przecinkiem).
Oto najczęściej używane zaimki i spójniki w zdaniach złożonych.
Kłopotliwa może się okazać interpunkcja zdań współrzędnie złożonych. Należy tu pamiętać o ważnej zasadzie:
przecinkami oddzielamy zdania przeciwstawne i wynikowe,
nie oddzielamy przecinkami zdań łącznych i rozłącznych.
Jeśli jednak powtarza się spójnik charakterystyczny dla zdań łącznych i rozłącznych, to przed drugim i kolejnym użyciem powinien pojawić się przecinek, np.:
Ani nie pójdę do kina, ani nie odwiedzę koleżanki.
Albo pójdę na spacer, albo zostanę w domu.
Często w zdaniach podrzędnych i współrzędnych – dłuższych i charakterystycznych dla wypowiedzi oficjalnych – pojawiają się podwojone (złożone) spójniki. Należy pamiętać o tym, aby zawsze stosownie użyć jednego i drugiego spójnika z danej pary, a także postawić przecinek między nimi. Poniżej zostały wypisane przykłady takich wskaźników zespolenia.
Zadaniowo (II)
Określ rodzaj zdania.
| Wypowiedzenie | Zdania połączone spójnikiem podrzędności | Zdania połączone spójnikiem współrzędności | Zdania połączone zaimkiem | Zdania połączone za pomocą znaku interpunkcyjnego (bez spójnika) |
| Szybciej bym przyjechał, gdyby list został napisany. | □ | □ | □ | □ |
| Jutro jedziemy do Warszawy, a pojutrze wyruszamy do Krakowa. | □ | □ | □ | □ |
| Jadąc przez piękne górzyste wzniesienia, turyści podziwiali malownicze widoki. | □ | □ | □ | □ |
| Wczoraj odebrałem pocztę, sprawdziłem też wiadomości na portalu społecznościowym. | □ | □ | □ | □ |
| Lubię naszą znajomą, ponieważ zawsze się uśmiecha. | □ | □ | □ | □ |
| Widziałem dziś twoją koleżankę, która wyglądała zachwycająco. | □ | □ | □ | □ |
| Od dłuższego czasu wiedzieliśmy, że na naszej ulicy zabraknie dziś prądu. | □ | □ | □ | □ |
| Albo będziemy się uczyli, albo po prostu pogramy w piłkę. | □ | □ | □ | □ |
| Lubię bardzo chemię, natomiast mam wielkie problemy ze wzorami matematycznymi. | □ | □ | □ | □ |
| Nie wszyscy byli zadowoleni, mimo że na koncercie panowała miła atmosfera. | □ | □ | □ | □ |
| Nasz kolega wysłuchał w radiu komunikatu o promocji, po czym pobiegł do sklepu po komputer. | □ | □ | □ | □ |
Ułóż po jednym zdaniu złożonym:
współrzędnie połączonym spójnikiem;
podrzędnie połączonym zaimkiem;
współrzędnie połączonym bezspójnikowo;
podrzędnie połączonym spójnikiem.
Zaproponuj własną kolejność słów kluczy do tego tematu. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji.
Proponowane słowa klucze:
zdanie złożone współrzędnie, spójniki współrzędności, zdanie współrzędne wynikowe, wypowiedzenie złożone, zdanie współrzędne rozłączne, zdanie złożone podrzędnie, zdanie współrzędne przeciwstawne, zdanie współrzędne łączne.