Hamlet XIX wieku, czyli bezdomność z wyboru
Zapewne niejednokrotnie spotkaliśmy na ulicy osobę bezdomną. Być może mijaliśmy kolejkę bezdomnych czekających przed kuchnią charytatywną, być może zwróciliśmy uwagę na ławkę w parku, na której bezdomny zasypiał lub być może byliśmy świadkami, jak bezdomni usuwani byli przez służbę porządkową albo policję z dworca, z poczekalni szpitalnej, z galerii handlowej… Bezdomni wywołują w nas mieszane uczucia: litość, niechęć. Zostali zepchnięci na margines społeczny – z własnej winy lub przez przeciwności losu. Stefan Żeromski w kreacjach swoich bohaterów udowadnia, że bezdomność może być cechą psychiczną i można ją interpretować metaforycznie. Poszukajmy więc różnych dróg interpretacyjnych.
1) Przeczytaj Ludzi bezdomnych Stefana Żeromskiego.
2) Obejrzyj film Włodzimierza Haupego Doktor Judym (1975), DVD.
3) Przypomnij dylematy tytułowego bohatera dramatu Wiliama Szekspira pod tytułem Hamlet. Jeżeli treści tego utworu nie znasz ze szkoły, poszukaj w wybranym źródle informacji o Hamlecie.
Stefan Żeromski
Stefan Żeromski
Był jednym z prozaików Młodej Polski. Kształcił się w gimnazjum kieleckim, a następnie w Szkole Weterynaryjnej w Warszawie, której nie ukończył z powodu zaangażowania w działalność konspiracyjną (był członkiem Związku Młodzieży Polskiej). Od 1892 żonaty z Oktawią z Radziwiłłowiczów. Udzielał korepetycji, a następnie zatrudnił się w Muzeum Narodowym Polskim w Rapperswilu, gdzie otrzymał posadę bibliotekarza. Od 1895 roku publikował utwory prozatorskie (Rozdzióbią nas kruki, wrony... (1895); Opowiadania (1895); Syzyfowe prace (1897)). Po powrocie do kraju pracował jako bibliotekarz w Bibliotece Ordynacji Zamojskich w Warszawie. Od 1909 roku przez trzy lata przebywał w Paryżu. Jest autorem wielu znanych
- powieści: Ludzie bezdomni (1899), Popioły (1904), Dzieje grzechu (1908), Uroda życia (1912), Wierna rzeka (1912), Walka z szatanem (1916), Nawracanie Judasza (1916), Zamieć (1916), Charitas (1919);
- prozy poetyckiej: Aryman mści się (1901), Powieść o Udałym Walgierzu (1905), Duma o hetmanie (1908);
- dramatów: Róża (1909) i Sułkowski (1910);
- zbiorów opowiadań: Echa leśne (1905), Sen o szpadzie (1906), Słowo o bandosie (1908).
W swoim pisarstwie wykorzystywał konwencje naturalizmu i impresjonizmu (subiektywizm świata przedstawionego, liryzm opisów przyrody, pogłębione kreacje psychologiczne). Został określony mianem poety prozy. Jako pisarz realistyczny – uwrażliwiał czytelnika na krzywdę społeczną oraz problemy historyczno‑społeczne (o czym świadczą liczne nawiązania do motywów powstania styczniowego i innych wydarzeń historycznych - porusza tematykę patriotyczną i narodowowyzwoleńcząpatriotyczną i narodowowyzwoleńczą). Jego utwory przenika pesymistyczna refleksja. Charakterystyczne są również nastrojowe opisy natury oraz wysunięcie na pierwszy plan bohaterów rozdartych między poczuciem obowiązku (wobec ojczyzny, narodu, społeczeństwa, środowiska) a szczęściem osobistym. Taki typ psychologiczny charakteryzuje głównego bohatera Ludzi bezdomnych. Powieść ta została opublikowana w 1900 roku.
Społeczną rolę pisarza u schyłku XIX wieku wskazywał m.in. Cezary Jellenta (1861–1935), krytyk literacki i publicysta Młodej Polski. Doceniał perswazyjne funkcje literatury współczesnej - pisał: 'Powieść jest naszym Forum Romanum, parlamentem, widownią i środkiem nauczania, często nawet wybiegiem cenzuralnym, omijającym niebotyczne góry przeszkód'.
Ludzie bezdomni – bohaterowie
Spośród wymienionych niżej cech - wybierz te, które pasują do osobowości Tomasza Judyma
cynizm, pokora, idealizm, asceza, lubieżność, malkontenctwo, rozrzutność, lenistwo, upór, despotyzm, introwertyzm, oszczędność, wiarygodność, oportunizm, hedonizm, lojalność, wrażliwość uczuciowa, pracowitość, egzaltacja, skromność, niezależność, miłosierdzie, intryganctwo, narcyzm, empatia, uczciwość, aktywizm, konformizm, niezłomność w dążeniu do celu, oziębłość uczuciowa, złośliwość
| Osobowość Tomasza Judyma | |
|---|---|
| Określenia niepasujące do osobowości bohatera |
Dopasuj bohaterów do odpowiadających im charakterystyk
Wacław Podborski, Joasia Podborska, Korzecki, Les-Leszczykowski, Wiktor Judym, Tomasz Judym
| Brat Joasi, zginął na Syberii | |
| Lekarz, syn szewca z ulicy Ciepłej w Warszawie | |
| Nauczycielka, pozbawiona domu i rodziny | |
| Były powstaniec styczniowy, emigrant | |
| Inżynier na Śląsku, samobójca | |
| Brat Tomasza, robotnik, emigruje wraz z rodziną |
Spośród wymienionych bohaterów występujących w utworze – wskaż postaci epizodyczne
- Wenus z Milo
- Krzywosąd Chobrzański
- Rybak
- dr Węglichowski
- Kalinowicz
- Stacha Bozowska
- Natalia Orszeńska
- Niewadzka
- Paweł Obarecki
- Rafał Wolbromski
Połącz w pary katalog zasług i ról społecznych z wybranymi bohaterami
Działacz robotniczy, Społecznik w środowisku górniczym, Działacz polityczny, zesłaniec w głąb Rosji, Lekarz chirurg - społecznik, Nauczycielka
| Tomasz Judym | |
| Wiktor Judym | |
| Korzecki | |
| Joasia Podborska | |
| Wacław Podborski |
Poszczególnym wypowiedziom przyporządkuj odpowiednich bohaterów.
Joasia Podborska, Tomasz Judym, Korzecki, Wiktor Judym
| Zachowywać czystość duszy i nie dawać do siebie przystępu niczemu podłemu. | |
| Kiedy niekiedy z oczu jego wytaczała się łza i przez nikogo niedostrzeżona biegła po wynędzniałej twarzy. | |
| Ja mam zanadto wyedukowaną świadomość. | |
| Nie mogę mieć ani matki, ani ojca, ani żony, ani jednej rzeczy, którą bym przycisnął do serca z miłością, dopóki z oblicza ziemi nie znikną te podłe zmory. |
Czym jest bezdomność?
'Mury o kolorze zakurzonego grynszpanu albo jakiejś zrudziałej czerwoności, niby pstre, ogołocone gałgany', 'blade, żółte, obumarłe dziewczyny' – tego rodzaju ponure pejzaże obserwował Judym na ulicach Cieplej i Krochmalnej. Omów technikę obrazowania, jakiej użył Stefan Żeromski do opisania realiów warszawskiej ulicy.
Omów środowiska społeczne ukazane przez Stefana Żeromskiego w Ludziach bezdomnych.
Kim są ludzie bezdomni przedstawieni w powieści? Przygotuj krótkie biogramy bohaterów indywidualnych.
Które cechy charakterologiczne zbliżają Tomasza Judyma do bohatera romantycznego, a które do postaci pozytywistycznych? Zredaguj na ten temat kilkuzdaniową notatkę.
Zinterpretuj sytuację Joasi Podborskiej.
Syndrom 'bezdomności'
Głównym motywem powieści Żeromskiego jest syndrom 'bezdomności' bohaterów poszukujących swego miejsca w życiu i pozbawionych domu w znaczeniu metaforycznym - wyobcowanych ze społeczeństwa, zbuntowanych wobec wszelkich kompromisów, a przy tym nieustabilizowanych wewnętrznie. Na drugim planie – w naturalistycznych obrazach Żeromski ukazuje ludzi naprawdę bezdomnych: nędzarzy, włóczęgów, robotników zamieszkujących rudery. Głównym bohaterem powieści jest doktor Tomasz Judym – mieszkaniec wynajętej, skromnej stancji, który odrzuca szczęście osobiste u boku kobiety i, choć jego ukochana odwzajemnia uczucie, wybiera samotność. Zawód lekarza jest dla niego spełnieniem szczególnego powołania, uwrażliwiającego na ludzkie nieszczęście, dającego możliwość ratowania życia i zdrowia oraz nieustannego doskonalenia się (zawodowego i moralnego). Niezłomna i skomplikowana osobowość bohatera zdecydowała o braku akceptacji w środowisku, które nie poparło jego pomysłów: propozycji darmowego leczenia najbiedniejszych i osuszania bagien w Cisach. Jako bohater tragiczny został wyposażony zarówno w cechy romantycznego fanatyka, bohatera zbuntowanego i samotnie zmagającego się z przeciwieństwami losu, jak i pozytywisty wierzącego w ideały pracy organicznej oraz hasła demokratyzmu społecznego (sam Żeromski określił go mianem 'pozytywisty chybionego', gdyż w finale utworu poniósł klęskęklęskę).
Daimonion
Żeromski'Pewnego popołudnia w sierpniu Judym otrzymał list przez umyślnego człowieka. Była to ręką Korzeckiego na jakimś urywku schematów kancelaryjnych zakreślona cytata z Platonowej Apologii Sokratesa:
Objawia się we mnie jakieś od Boga, czy od bóstwa pochodzące zjawisko … Zdarza się to ze mną począwszy od dzieciństwa. Odzywa się głos jakiś wewnętrzny, który, ilekroć się zjawia, odwodzi mię zawsze od tego, cokolwiek w danej chwili zamierzam czynić, sam jednak nie pobudza mnie do niczego… To, co mnie obecnie spotkało, nie było dziełem przypadku, przeciwnie, widoczną dla mnie jest rzeczą, że umrzeć i uwolnić się od trosk życia za lepsze dla mnie sądzono. Dlatego właśnie owo DaimonionDaimonion, ów głos wieszczy, nie stawił mi nigdzie oporu' (Ludzie bezdomni).[…] Słowo daimonion i pojęcie tym słowem oznaczone pojawia się niejednokrotnie na kartach dzieł Żeromskiego, stanowiąc pewien dość istotny element jego pisarskiego światopoglądu. Słownik grecko‑polski tłumaczy rzeczownik daimon jako 'bóg, bóstwo, moc boska, bóstwo opiekuńcze' lub 'złe' raz na zawsze przypisane do kogoś; w znaczeniu dalszym 'przeznaczenie, los, dola' lub 'moc rządząca przeznaczeniem'. Czasownik daimondo znaczy: być 'pod władzą, w mocy demona', być 'opętanym, nawiedzonym', przymiotniki: daimonikos – to 'opętany przez demona', daimonios – 'pochodzący od demona' w znaczeniu czegoś, co 'niezwykłe, uderzające, cudowne, nadzwyczajne, zesłane z nieba'. Abstrakcyjne pojęcie daimonion oznacza jakąś zagadkową boską potęgę lub istotę, dobrą lub złą […].
Daimonion jest więc jakby rdzeniem osobowości, życie rozumne i prawdziwe miało polegać na zgodzie ze swą własną osobowością, ze swoim daimonion. Kto żyje z nim w harmonii, żyje w harmonii z wszechświatem […]. Teza o pochodzeniu świata od demiurga jako potęgi negatywnej nadawała koncepcjom religijnym gnozygnozy rys swoistego dualizmu, nieustającego napięcia między duchem a ciałem, między Bogiem a szatanem. Ten dualizm przenikał do chrześcijaństwa wschodniego, stając się [...] jego głównym i duchowym przewodnim motywem. Jest to dualizm zaświata i doczesności, ideału i rzeczywistości, wolności i konieczności, jednostki i organizacji. Ten trwający niezmiennie stan rozdarcia sprzyjał rozprzestrzenianiu się postaw ambiwalentnych i w przeciwstawnych ekstremach tej ambiwalencji maksymalistycznych w odczuwaniu i wartościowaniu rzeczywistości, odrzucenia jej i korzenia się przed nią, ucieczki od niej w samotnię życia pustelniczego lub rozpłynięcia się w uniwersum społecznym aż do zupełnej zatraty indywidualnej osobowości, nienawiści grzechu i fascynacji złem.
Źródło: Artur Hutnikiewicz, Żeromski, Warszawa 1987, s. 323–325.
Komentarz Artura Hutnikiewicza odwołuje się do gnostycznej interpretacji pojęcia daimonion, wielokrotnie ujawniającego się w twórczości Żeromskiego. Przygotuj głos w dyskusji na temat: 'W jakich sytuacjach bohaterowie powieści odczuwają demonizm natury ludzkiej, w jaki sposób go pokonują albo mu ulegają?'.
O filantropii
Podaj kilka przykładów filantropii.
Wyjaśnij, czy współcześnie filantropia uważana jest za postawę 'fałszywej miłości czy miłosierdzia'. Odwołaj się do konkretnych przykładów.
Zadaniowo
Zredaguj wypowiedź argumnetacyjną na temat: 'Pesymistyczne dylematy Tomasza Judyma'.
Zredaguj pięć pytań, na które odpowiada tekst Artura Hutnikiewicza.
Zapoznaj się z poniższymi słowami‑kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co Cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji. Słowa‑klucze: Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni, Tomasz Judym, powieść młodopolska.