Jak zbudowane są formy gramatyczne wyrazów?

Każdy wyraz, który jest odmienną częścią mowy, zmienia swoje formy gramatyczne, dzięki czemu może pełnić w zdaniu odpowiednią funkcję, np. podmiotu, przydawki lub dopełnienia. Dział gramatyki zajmujący się odmianą wyrazów to fleksja. W tej części poznasz budowę form gramatycznych, nazywanych inaczej formami fleksyjnymi.

Podział części mowy

Według tradycyjnego podziału wyróżniamy dziesięć części mowy. Pięć z nich to odmienne części mowy: czasownik, rzeczownik, przymiotnik, liczebnik i zaimek (rzeczowny, przymiotny, liczebny). Pięć pozostałych to nieodmienne części mowy: przysłówek, partykuła, wykrzyknik, spójnik i przyimek.

Poniższy schemat przedstawia podział wyrazów na odmienne i nieodmienne części mowy.

RWB1gUZGjEI1q1

Na ilustracji został przedstawiony schemat przedstawiający części mowy, które dzielą się na odmienne i nieodmienne. Przy odmiennych częściach mowy podano definicję koniugacji (odmiana czasownika przez osoby) i obok wyjaśniono, czym jest deklinacja (odmiana przez przypadki). Części mowy, które się deklinują: rzeczownik, przymiotnik, liczebnik, zaimek (rzeczowny, przymiotny, liczebny). Nieodmienne części mowy: przysłówek (oraz zaimek przysłowny), partykuła, wykrzyknik, spójnik, przyimek.

Odmienne części mowy

Przypadek, rodzaj i liczba – to kategorie charakterystyczne dla odmiennych części mowy (rzeczownika, przymiotnika, liczebnika i zaimka), przy czym każda z nich ma charakterystyczny zbiór kategorii (co pokazuje tabela 'Odmienne części mowy').
Aspekt, tryb, czas i osoba - to kategorie właściwe dla odmiany czasownika (zob. tabelka 'Odmiana czasownika').

Rzeczownik odmienia się przez przypadki i liczby. Należy pamiętać, że rzeczownik nie odmienia się przez rodzaje gramatyczne. Ta kategoria jest do każdego rzeczownika przypisana, np. rzeczownik 'rzeka' w liczbie pojedynczej ma rodzaj żeński i nie ma możliwości zmiany tego rodzaju na inny.

Schemat przedstawia najważniejsze właściwości gramatyczne odmiennych części mowy.

RmXiB71oMnJOR

Na ilustracji znajduje się schemat przedstawiający odmienne części mowy. Rzeczowniki, np. książka, pies odmieniają się przez przypadki, liczbę, ale nie odmieniają się przez rodzaj. Przymiotniki, np. ładny, ciekawa, liczebniki porządkowe, np. drugi, piąta, zaimki przymiotne, np. nasz, mój, wasz, zaimek rzeczowny, np. on odmieniają się przez przypadki, rodzaje, liczbę. Liczebniki główne, np. dwa, siedem, zaimki liczebne, np. ile, tyle odmieniają się przez przypadki, rodzaje, ale nie odmieniają się przez liczbę. Zaimki rzeczowne, np. ja, ty, liczebniki zbiorowe, np. dwoje pięcioro odmieniają się przez przypadki, ale nie odmieniają się przez liczbę i rodzaje.

Najważniejsze informacje o odmianie czasownika ilustruje poniższy schemat.

RKpsXnvEWT4nc1

Na ilustracji został przedstawiony schemat odmiany czasownika. Formy osobowe nie odmieniają się przez aspekt. Czasownik ma aspekt dokonany i niedokonany. Formy osobowe odmieniają się przez osobę: 1., 2., 3.; przez czas, ale tylko w trybie oznajmującym: przyszły prosty lub złożony, teraźniejszy, przeszły; przez tryb: oznajmujący, przypuszczający, rozkazujący; przez liczbę: pojedynczą i mnogą; przez rodzaj: męski, żeński, nijaki w liczbie pojedynczej oraz męskoosobowy i niemęskoosobowy w liczbie mnogiej. Formy imiesłowu przymiotnikowego (-ący/ -ny/ -ty) odmieniają się przez przypadek, liczbę, rodzaj, podobnie jak przymiotnik.

Formy fleksyjne

Wyrazy odmienne mają różne formy gramatyczne. Gdy rzeczownik 'twórca' jest odmieniany przez przypadki, to nietrudno zauważyć, że końcówka tego wyrazu się zmienia, np. twórc‑y, twórc‑ę, twórc‑ą, twórc‑ami, twórc‑ach. Ta cząstka wyrazu, która w odmianie powtarza się (twórc-), nazywana jest tematem fleksyjnym, natomiast ulegająca zmianie końcowa część wyrazu nosi nazwę końcówki fleksyjnej.

Poniższy schemat ilustruje formy gramatyczne rzeczowników i czasowników, w których oddzielono temat fleksyjny od końcówki fleksyjnej.

R1A61LuAzSUjp

Na ilustracji został przedstawiony schemat: Z czego składa się forma gramatyczna (fleksyjna) wyrazu? Forma fleksyjna składa się z tematu fleksyjnego oraz końcówki fleksyjnej. Wyrazy zestawione z tematem fleksyjnym: prac‑a, prac‑y; dom-∅, dom‑u; id‑ę, idzi‑esz; pisz-∅, pisz‑cie. Końcówka fleksyjna zależy od przypadku, która odnosi się do wyrazów: praca: pracy, dom: domu oraz końcówki osobowej: idę: idziesz, pisz: piszcie.

Temat fleksyjny to ta część wyrazu odmiennego, w której pojawia się jego znaczenie.

Końcówka fleksyjna to część gramatyczna wyrazu dodawana do tematu fleksyjnego. Wyróżniamy dwa typy końcówek: przypadka (w rzeczowniku, przymiotniku, liczebniku i zaimku) oraz osoby (w odmianie czasownika).

Przykładowy podział form fleksyjnych na tematy fleksyjne i końcówki fleksyjne:

Odmiana czasowników: pisać, lubić, liczyć, umieć w czasie teraźniejszym

Odmiana czasownika pisać w czasie przeszłym

Tematy oboczne

Podczas odmiany wyrazów końcówki fleksyjne się zmieniają, a temat fleksyjny może przybierać we wszystkich formach taką samą postać. W wielu odmienianych przez przypadki wyrazach tematu fleksyjnego należy szukać w dopełniaczu liczby pojedynczej – po odcięciu końcówki fleksyjnej. Na przykład rzeczownik 'brat' w dopełniaczu (po odcięciu końcówki -a) ma temat fleksyjny: brat-, choć w innych przypadkach może mieć on nieco zmienioną formę: braci- (braci‑e). Różnice w obrębie tematu fleksyjnego wyrazów pojawiają się dość często. Takie różne tematy nazywamy tematami obocznymi, a wymianę głosek w tematach – obocznością.

Poniższa tabela przedstawia odmianę wyrazu pies.

Odmiana wyrazu pies

W dopełniaczu tego wyrazu pojawia się podstawowy temat fleksyjny: ps-, a w mianowniku i w miejscowniku oraz wołaczu liczby pojedynczej występują formy oboczne: 'pies-' // 'psi-'. Różnice między tymi formami dotyczą następujących oboczności:

● głoska [s] zmienia się w głoskę [ś] – taką wymianę zaznaczamy następująco: s : ś,

● w mianowniku pojawia się samogłoska [e], której nie ma w pozostałych przypadkach – taką wymianę zaznaczamy następująco: e : ∅,

● głoska [p] zmienia się w głoskę [p'] – taką wymianę zaznaczamy następująco: p : p'.

Wymiany głosek pojawiają się bardzo często w odmianie wyrazów. Wybrane tematy oboczne i oboczności głoskowe przedstawione zostały w tabeli poniżej.